| Nerva sistemo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| tipo de anatomia sistemo • klaso de anatomia unuo | |||||
| organa sistemo • individua anatomia ento | |||||
| |||||
La nerva sistemo konsistas el la cerbo, la spina kordo, la neŭronoj (nervaj ĉeloj), ganglioj kaj la nervaj fibroj. Ili etendiĝas tra la tuta korpo. Per la nerva sistemo, homo ricevas ĉiujn fizikajn sensojn (vidadon, aŭdadon, tuŝadon, gustadon, flaradon), kaj pro tio li povas reakcii. La nerva sistemo ankaŭ provizas al la korpo homeostazon (la korpan kapablon de havi stabiligitan bontenadon).
Priskribo
En biologio la nerva sistemo estas la parto de besto kiu kunordigas ĝiajn agojn elsendante signalojn al kaj de malsamaj partoj de ĝia korpo. La nerva sistemo detektas mediajn ŝanĝojn kiuj efikas sur la korpo, kaj laboras en tandemo kun la endokrina sistemo por reagi al tiaj okazaĵoj.[1] Nervaj histoj unue ekestis en vermecaj organismoj antaŭ proksimume 550 ĝis 600 milionoj da jaroj. En vertebruloj ĝi konsistas el du ĉefaj partoj, la centra nervosistemo (CNS) kaj la periferia nerva sistemo (PNS).
La nerva sistema havas tiel du dividojn;
- La centra nerva sistemo (CNS). Ĝi konsistas el la cerbo kaj la spina kordo. La meza homa cerbo havas 100.000.000.000 neŭronojn, pli ol la nombro de la steloj en la universo. Elektrokemiaj impulsoj fluas tra la neŭronoj, kaj donas al la homo konscion.
- La periferia nerva sistemo (PNS). Ĝi konsistas el la alkondukanta sistemo (kiuj kondukas la nervimpulsojn de la nervsensiloj al la CNS), kaj el la dekondukanta sistemo (kiuj kondukas la nervimpulsojn de la CNS al la muskuloj.) Parto de la PNS estas la aŭtonoma nerva sistemo (ANS), kie troviĝas la simpata nerva sistemo kaj la parasimpata nerva sistemo.
Nervoj kiuj elsendas signalojn de la cerbo estas nomitaj movaj aŭ eferentaj nervoj, dum tiuj nervoj kiuj elsendas informojn de la korpo ĝis la CNS estas nomitaj sensaj aŭ aferentaj. Mjelnervoj servas kaj funkcias kaj estas nomitaj miksitaj nervoj. La PNS estas dividita en tri apartajn subsistemojn, la somata, aŭtonomia, kaj intesta nervaj sistemoj. Somataj nervoj peras libervolajn movadojn. La aŭtonoma nervosistemo estas plue subdividita en la simpata kaj la parasimpata nervajn sistemojn. La simpata nerva sistemo estas aktivigita en kazoj de krizoj por mobilizi energion, dum la parasimpata nerva sistemo estas aktivigita kiam organismoj estas en rilaksita ŝtato. La aŭtonomia nerva sistemo agas aŭtomate, sen la pervolo de persono, ekzemple, la rapido de la korbato kaj la grando de la pupilo de la okulo. La intesta nerva sistemo funkcias por kontroli la gastro-intestan sistemon. Kaj aŭtonomiaj kaj intestaj nervaj sistemoj funkcias aŭtomate. Nervoj ĉe elirejo de la kranio estas nomita kraniaj nervoj dum tiuj elirantaj de la mjelo estas nomitaj mjelnervoj.
Je la ĉela nivelo, la nerva sistemo estas difinita per la ĉeesto de speciala speco de ĉelo, nomita la neŭrono, ankaŭ konata kiel "nervoĉelo". Neŭronoj havas specialajn strukturojn kiuj permesas al ili sendi signalojn rapide kaj ĝuste al aliaj ĉeloj. Ili sendas tiujn signalojn en la formo de elektrokemiaj ondoj vojaĝantaj laŭ maldikaj fibroj nomitaj aksonoj, kiuj kreas kemiaĵojn nomitajn neŭrotransmitoroj por esti liberigitaj ĉe transiroj nomitaj sinapsoj. Ĉelo kiu ricevas sinapsan signalon de neŭrono povas esti ekscitita, inhibiciita, aŭ alie modulita. La ligoj inter neŭronoj povas formi neŭralajn cirkvitojn kaj ankaŭ neŭralajn retojn kiuj generas la percepton de organismo de la mondo kaj determinas ĝian konduton. Kune kun neŭronoj, la nerva sistemo enhavas aliajn specialiĝintajn ĉelojn nomitajn gliaj ĉeloj, kiuj disponigas strukturan kaj metabolan subtenon.
Nervaj sistemoj estas trovitaj en la plej multaj multĉelaj bestoj, sed varias multe en komplekseco.[2] La nuraj multĉelaj bestoj kiuj havas neniun nervan sistemon entute estas spongoj, plakozooj, kaj mesozooj, kiuj havas tre simplajn korpomapojn. La nervaj sistemoj de la radiaj simetriaj organismoktenoforoj (kombiloĵeleoj) kaj kniduloj (kiuj inkludas anemonojn, hidrojn, koralojn kaj meduzojn) konsistas el difuza nervoreto. Ĉiuj aliaj bestospecioj, kun la escepto de kelkaj specoj de vermo, havas nervan sistemon enhavantan cerbon, centran ŝnureton (aŭ du ŝnuretojn kurantajn en paralelo), kaj nervojn radiantajn de la cerbo kaj centra ŝnureto. La grandeco de la nerva sistemo gamas de kelkaj centoj da ĉeloj en la plej simplaj vermoj, ĝis proksimume 300 miliardoj da ĉeloj en afrikaj elefantoj.[3]
La centra nervosistemo funkcias por sendi signalojn de unu ĉelo ĝis aliaj, aŭ de unu korpoparto ĝis aliaj kaj por ricevi religon. Paneo de la nerva sistemo povas okazi kiel rezulto de genetikaj difektoj, fizika difekto pro traŭmato aŭ tokseco, infekto aŭ simple pro maljunĝo. La medicina specialaĵo de neŭrologio studas malsanojn de la nerva sistemo kaj serĉas intervenojn kiuj povas malhelpi aŭ trakti ilin. En la periferia nerva sistemo, la plej ofta problemo estas la fiasko de nervokondukado, kio povas ŝuldiĝi al malsamaj kialoj inkluzive de diabeta neŭropatio kaj senmjelinigantaj malsanojn kiel ekzemple multloka sklerozo kaj amiotrofa lateralsklerozo. Neŭroscienco estas la kampo de scienco kiu fokusas al la studo de la nerva sistemo.
Patologio
La centra nervosistemo estas protektita per gravaj fizikaj kaj kemiaj barieroj. Fizike, la cerbo kaj spino estas ĉirkaŭataj de dikaj meningaj membranoj, kaj enfermitaj en la ostoj de la kranio kaj de la vertebraro, kio kombinas por formi fortan fizikan ŝildon. Kemie, la cerbo kaj spino estas izolataj de la sango–cerba bariero, kiu evitas, ke plej tipoj de kemiaĵoj translokiĝu el la sangofluo al la interno de la centra nervosistemo. Tiuj protektoj faras la CNS malpli vundebla en multaj manieroj ol la PNS; la mala flanko, tamen, estas ke la damaĝo al la CNS tendencas rezulti en pli seriozaj konsekvencoj.
Malsanoj
La nerva sistemo povas suferi nombrajn malsanojn de diversa origino: infektaj, heredaj, degeneraj, cerbovaskulaj (pro tuŝo al la sangoduktoj), senmjeligaj aŭ tumoraj.[4]
- Infektaj. Tiuj povas esti okazigitaj per bakterioj, virusoj aŭ parazitoj. Kelkaj el la plej oftaj estas la meningito kaj la cerba absceso.
- Heredaj. Inter la heredaj malsanoj kiuj tuŝas la funkciadon de la nerva sistemo estas la malsano de Huntington.
- Degeneraj. En tiu grupo estas la malsano de Parkinson kaj la malsano de Alzheimer.
- Vaskulaj. La difekto de la sangoduktoj kiuj alportas sangon al la nerva sistemo povas okazigi gravajn damaĝojn en la nervaj strukturoj se tiuj restas kelkajn minutojn sen ricevi alporton de oksigeno. Tiu mekanismo okazas en la cerba embolio kaj en la cerba infarkto.
- Senmjeligaj. La multloka sklerozo okazas pro difekto de la mjelujo kiu ĉirkaŭas la aksonojn kiuj eliras el la neŭronoj.
- Tumoraj. Diversaj tipoj de kancero povas tuŝi la nervan sistemon unuarange, inter ili la astrocitomo, la oligodendrogljomo kaj la meningiomo.
- Aliaj nervomalsanoj estas epilepsio, kranitraŭmato.
Neŭralgio estas simptomo okazigita de malsukceso ĉe la nerva sistemo konsistanta en sensa malordo aŭ forta doloro, kvankam la moviga funkcio ne estis tuŝita. Se ĝi tuŝas la periferiajn nervojn, ĝi povas okazigi suferon ĉe la zono koresponda al la koncerna nervo.
Nerva sistemo en animaloj
Nerva sistemo laŭ filumo
Kniduloj
La filumo de la kniduloj inkludas inter aliaj organismoj la hidrojn kaj meduzojn. Ili havas la plej simplan kaj primitivan formon de nerva sistemo kiu ricevas la nomon de nerva reto. En nerva reto la neŭronoj estas disaj sen struktura organizado kompleksa kaj ne ekzistas en ili encefalo.
Platvermoj
La filumo de la platvermoj inkludas ĉirkaŭ 20 000 speciojn, inter kiuj estas kelkaj de parazita vivo kiel la taenia solium aŭ tenio kiu vivas en la homa intesto. Ilia nerva sistemo montras komencojn de kapigo kaj 2 nervajn ŝnuretojn longitudajn kiuj povas esti konsiderataj centra primitiva nerva sistemo. Aliflanke la nerva histo enhavas jam nombrajn interneŭronojn, tio estas neŭronoj de konekto inter la sentivaj kaj la motoraj kiuj pliigas la kompleksecon de la cirkvitoj.
Anelidoj
La grupo de la anelidoj inkludas nombrajn speciojn, el kiuj unu de la plej karakteraj estas la tervermo. Tiuj animaloj havas nervan sistemon formitaj per duobla ventra nerva ŝnureto kaj du ganglioj situantaj en ĉiu metamero. Ili posedas cerbon kiu estas formita per la unio de du dorsaj ganglioj kiuj estas komunikataj pere de konektoj al la nerva ventra ŝnureto.
Moluskoj
Ene de la grupo de la moluskoj estas la cefalopodoj (kalmaroj kaj polpoj). Tiuj havas cerbon kaj sentan sistemon kiu atingas grandan disvolvigon. La cerbo estas kompare tre granda rilate al tiu de aliaj senvertebruloj pro kio la cefalopodoj atingas altajn kapablojn de memoro kaj lernado.[5]
La grupo de la duvalvuloj, kiu inkludas la anodontojn kaj mitulojn, havas nervan sistemon malpli disvolvigitan ol tiu de la cefalopodoj, probable pro sia loksida vivo. Ili ne havas encefalon, sed disponas de variaj ganglioj kiuj kontrolas diversajn funkciojn, inter ili du ganglioj cerbo-pleŭraj ambaŭflanke de la ezofago kiu kontrolas la sentorganojn kaj la kavaĵon de la mantelo (moluskoj).[5]
Artropodoj
La artropodoj estas la animaloj plej abundaj kaj variaj de la Tero, inkludas la insektojn, araneedojn kaj krustulojn. Ili posedas nervan sistemon bone disvolvigitan kiu ebligas havi kompleksan kaj kunordigitan konduton. Ilia centra nerva sistemo estas de tipo ganglia kaj konsistas en ĉeno de ganglioj segmentohavaj unuigitaj pere de ventra nerva ŝnureto, kelkaj ganglioj fuzias en la cefala regiono kaj rezultas en cerbo.[5]
Ekinodermoj
La grupo de la ekinodermoj inkludas la marstelon kaj la eĥino. Tiuj animaloj posedas nervan sistemon sed ne havas encefalon kiu centrigas la aktivecon. Ili disponas el tri nervajn ringojn situantajn en diversaj ebenaĵoj ĉirkaŭ la digesta dukto.[6]
Vertebruloj
La nerva sistemo de la vertebruloj konsistas de encefalo bone disvolvigita kaj spina medolo. La periferia nerva sistemo estas formita de diversaj nervoj kiuj estas konektataj kun la centra nerva sistemo. Tiuj nervoj estas de tipo aferenta (transportas sentan informaron al la centra nerva sistemo) aŭ eferentaj (transportas motorajn ordonojn el la cerbo ĝis la organoj). Ekzistas ankaŭ periferiaj ganglioj kiuj estas grupoj de neŭronoj ligitaj al kelkaj el la nervoj sed oni ne devas konfuzi tion kun la ganglia sistemo de la artropodoj.[5]
Vidu ankaŭ
Notoj
- ↑ Tortora, G.J., Derrickson, B. (2016). Principles of Anatomy and Physiology (15th ed.). J. Wiley. ISBN 978-1-119-34373-8.
- ↑ "Nervous System". Columbia Encyclopedia. Columbia University Press.
- ↑ Herculano-Houzel S, Avelino-de-Souza K, et al. (2014)."The elephant brain in numbers". Front Neuroanat. 8: 46. doi:10.3389/fnana.2014.00046. PMC 4053853. PMID 24971054.
- ↑ Cheryl Chrisman; Carlos Morales (2003). Manual de neurología práctica. Multimédica. ISBN 849328114X. OCLC 55515356.
- 1 2 3 4 Richard W. Hill; Gordon A. Wyse; Margaret Anderson ([2006]). Fisiología animal. Médica Panamericana. ISBN 8479039906. OCLC 642372805.
- ↑ Amelia Ocaña Martín; Ángel Pérez Ruzafa. «Equinodermos. El Litoral de Granada». Arkivigite je 2021-09-21 per la retarkivo Wayback Machine litoraldegranada.ugr.es. Konsultita la 18an de Marto 2018. Equinodermos. El Litoral de Granada.