La esprimo monda pralingvo aŭ eĉ monda protolingvo ^[1] koncernas hipotezan plej lastan komunan praulon de ĉiuj lingvoj de la mondo – antikva pralingvo el kiu deriviĝas ĉiuj nunaj lingvoj, ĉiuj lingvofamilioj kaj ĉiuj mortintaj lingvoj konataj de la lastaj 6000 jaroj de registrita historio.

Enkonduko

Lingvoscienco en la 18-a jarcento ekevidentigis ke oni povas ordigi lingvojn en familiojn. La unuaj evidentigitaj lingvofamilioj estis la hindo-eŭropa kaj ties subfamilioj latinida, ĝermana, slava, kelta, irana ktp. En la 19-a kaj 20-a jarcentoj lingvistoj penis ordigi ĉiujn lingvojn de la mondo en familiojn kaj iom post iom konstruiĝis arbosimila bildo de la lingva taksonomio kun supozitaj ĉefbranĉoj kiaj la nostrata, la afroazia aŭ la eŭrazia, grandaj branĉoj kiaj hindeŭropa, bantua, urala, altaja, amerinda, malgrandaj branĉoj kiaj latinida, ĝermana kun branĉetoj kiuj arigas dialektojn kaj subdialektojn. Tamen la lingvosciencistoj en tiuj jarcentoj opiniis ke ĉiuj el tiuj superfamilioj estas definitive sendependaj, kaj eĉ la franca societo pri lingvistiko en 1866 en siaj statutoj malpermesis ĉiun ajn esploron pri ebla parenceco inter la diversaj lingvofamilioj de la mondo. Generacioj da lingvistoj do edukiĝis kun tiu kredo kaj eĉ tiu malpermeso, kiu epistemologie similas al la mondkoncepto antaŭ la kopernika revolucio: same kiel ŝokis la samtempulojn de Koperniko ke la tero povus ne esti la centro de la kosmo, la lingvistoj malakceptis ke ĉiuj lingvoj de la mondo povus esti parencaj, kio malkongruas kun la antaŭjuĝo ke la hindeŭropa lingvaro estus supera al ĉiuj aliaj lingvofamilioj. Fakte temis pri defendo de profunde rasisma eŭropcentra mondkoncepto. Tamen laŭlonge de la 20-a jarcento lingvoesploristoj iom post iom evidentigis parencecon de konataj lingvofamilioj kiujn ili ekgrupigis en grandajn superfamiliojn. Lasta ŝtupo de tiu proceso estas la hipotezo ke ĉiuj lingvoj de la mondo fontas el unu nura pralingvo. Tiu hipotezo estis forte kontraŭbatalita de la plej multaj lingvosciencistoj. Tamen fasko da argumentoj apogas tiun hipotezon :

• esploristoj evidentigis kelkajn radikojn spureblajn en lingvoj el ĉiuj lingvofamilioj de la mondo
• arkeologiaj kaj biologiaj genetikaj esploroj evidentigis la verŝajnecon de la dissemado de la tuta nuna homaro el unu sola lulilo
• hipotezo ke la homaro reduktiĝis al nur kelkaj miloj (eble eĉ nur dumil) individuoj antaŭ 70000 jaroj forte pledas por la hipotezo de la pralingvo

La ideo

Laŭ lingva unugenezeco^[2], monda pralingvo estus hipoteze parolata proksimume 50 ĝis 100 jarmilojn antaŭ la nuna tempo, la tempo supozata de arkeogenetikistoj por la kladogeneza disiĝo de ĉiuj prauloj de ĉiuj homoj hodiaŭ vivantaj. Tamen, estas neniu garantio ke la monda pralingvo estus pli juna aŭ pli maljuna ol tio, tiel konsiderante kladogenezon netaŭga por difini antikvecon de lingvoj.

Cetere ĝi ne nepre estus la unua lingvo iam parolata, sed nur la plej lasta komuna praulo de ĉiuj lingvoj nun konataj, kaj fontus jam el longa antaŭa evoluo, kaj eĉ estus ekzistinta apud aliaj lingvoj el kiuj restis neniaj spuroj en historiaj tempoj. Ekzemple estas diskutite ĉu la Neandertalaj homoj estis parolkapablaj. Se jes, plej verŝajne ilia lingvo ne fontus de la supre difinita pralingvo. Krome, se ili havis lingvon, tio estus argumento favora al la aserto pri ekzisto de pralingvo, neniel priskribante ties formon, ĉar tio implicus ke la origino de la lingvo antaŭas la homan kladogenezan disiĝon.

Multaj disputas al la subkuŝanta teorio pri unugenezo la supozon ke ĉiuj konataj lingvoj ja derivas el komuna praulo, sugestante ke lingvoj povus esti disvolviĝintaj en apartaj grupoj de prahomoj el pralingvaj komunikrimedoj, konsekvence disputante la ekziston de monda pralingvo, aŭ almenaŭ ŝovante la atenton al glotogoniaj demandoj ^[3]. Ĉi tiu debato temas precipe pri la difino de la vorto lingvo, kaj ĉu la komuniksistemo uzata de homoj en la tempo de la mitokondria Evo ^[4] povas esti nomata lingvo en ties baza signifo.

Historio

En 1917 la rusa lingvisto Nikolaj Jakovleviĉ Marr prezentis lingvounugenezan teorion kiu reduktas ĉiujn modernajn lingvojn al kvar praaj fontoj. Surbaze de esploroj de Vladislav Illich-Svitych ^[5], la usona lingvisto Joseph Greenberg ^[6] asertis ke oni povas montri malproksimajn rilatojn uzante disputitan aliron kiun li nomis amasa leksika komparo ^[7]. La lingvoj estas komparitaj uzante limigitan aron da vortoj (inkluzive de funkciaj vortoj kaj afiksoj) simple nombrante la kognatojn . Li eluzis tiun metodon por establi klasifikon de la afrikaj lingvoj. Lia verko vekis konsiderindan intereson ekster la komunumo de la lingvistoj. Ĝi daŭre estas multe debatata.

Sergei Starostin ^{[8] [9]} singarde sugestis kelkajn radikojn de la "borea lingvaro ^[10]" la supozita praulo de diversaj lingvofamilioj de la norda hemisfero; eblaj etimologiaj kongruoj inter la kvar laŭ lia vidpunkto plej grandaj makrofamilioj de la Malnova Mondo, Eŭrazia lingvaro ^[11], Afroazia lingvaro ^[12], Ĉino-Kaŭkaza lingvaro ^[13], Aŭstrika lingvaro ^[14] kun eblaj paraleloj kun Amerinda lingvaro kaj aldono de pluraj afrikaj lingvofamilioj, sed rimarkigante ke estas tiam multe tro frue por paroli pri rekonstruita Borea pralingvo ^[15], ne menciante mondan pralingvon.

Merritt Ruhlen ^[16] estas unu el la plej laŭtaj kaj disputataj subtenantoj de la hipotezo pri monda pralingvo.

Rekonstruo

La kompara metodo ^[17] estas tekniko uzata de lingvistoj por pruvi genezan rilaton inter lingvoj. Uzante tiun metodon lingvistoj povas provi rekonstrui pralingvon el ĝiaj diversaj idoj. Kognatoj estas vortoj kiuj havas komunan originon. Ekzemple angla mouse germana Maus sveda mus rusa myš' (мышь) pola mysz greka mys (μυς). Uzante la komparan metodon lingvistoj konkludis ke en la Hindeŭropa pralingvo la vorto por 'muso' estis mūs. Iuj lingvistoj identigis tion kion laŭ ilia aserto estas eblaj kognatoj kiuj povus pruvi la ekziston de monda pralingvo. Joseph Greenberg ^[6] proponis uzi kernon de 300 vortoj kiuj laŭ lia sento konsistigas la kernon de ĉiuj lingvoj. Tio entenas pronomojn kaj nomojn de korpopartoj kaj de familianoj. Li kredis ke tiu kernaj vortoj ŝanĝiĝas multe malpli rapide ol aliaj kaj estas bonaj indikiloj por geneza rilato inter lingvoj.^[18]

La sekvanta tabelo montras kelkajn radikojn de diversaj lingvofamilioj, kiuj montras similecon.^[19] La simbolo V reprezentas nedifinitan vokalon.

Kelkaj el la hindoeŭropaj vortoj, kiuj fontas el vortoj en tiu tabelo estas qui (Latina), who (angla), aqua (Latin), digit, bough (el la radiko bhāghu- signifanta kubuto aŭ ŝultro), fud (dialekta angla por vulvo).

Baziĝinte sur tiuj kongruoj, la lingvisto Merritt Ruhlen ^{[16] [24]} proponis tabelon de bazaj vortoj en monda pralingvo :

Diskutoj

Kritikantoj diris ke laŭ nur statistika vidpunkto, eĉ inter du senrilataj lingvoj, nepre estos verŝajne kelkaj similsonaj vortoj kun similaj signifoj. (Vidu Liston de Swadesh ^[25]). Al tio Ruhlen respondas ke la similecoj kiujn li evidentigis estas same fortaj kiel tiuj kiuj ebligis evidentigi la parencecon de hindoeŭropaj lingvoj, sekve analoge hazardo ne povas klarigi tiujn similecojn.

Vidu ankaŭ