Latinidaj lingvoj en la mondo

La latinidaj lingvoj estas la posteaĵoj de la latina lingvo. Ili rezultis pro la disa evoluo de la vulgara latino post la falo de la Okcident-Romia Imperio en 476.

La ĉefaj trajtoj komunaj estas:

• Malapero de deklinacio de nomoj krom en la rumana
• Nur du gramatikaj genroj el la tri ĉe klasika latina lingvo krom en la rumana
• Apero de artikoloj
• La latina futuro estas forlasita. Futuroj kaj kondiĉaj tensoj estas enkondukitaj, el infinitivo+prezenco aŭ la imperfekto de habere.

Mapo

Latinidaj lingvoj en Eŭropo
1 galega kaj portugala 2 astura kaj leona 3 hispana 4 supra aragona 5 kataluna 6 judhispana judhispana 7 okcitana (langvedoka kaj provenca} 8 gaskona 9 franca (oïl-dialektoj) a ĝenerala franca 10 arpitana	11 romanĉa 12 italo-galaj piemonta kaj lombarda 13 judhispana 14 venecia 15 friula 16 istria 17 centra itala (toskana kaj emilia-romanja 18 korsika kaj galura 19 sasara 20 meza sudorienta itala 21 suda napola 22 sicilia, kalabra kaj salentina	23 rumana 24 istro-rumana 25 arumana 26 sarda

Klasifiko

ibero-latinida lingvaro

lingvoj kaj dialektoj en Francio

lingvoj kaj dialektoj en Italio

Unu el la eblaj klasadoj de latinidaj lingvoj:

• Okcidentlatinida lingvaro:
  • ibero-latinida lingvaro:
    • Iberio kaj Ameriko: la hispana (300 milionoj da denaskaj parolantoj), portugala (194) kaj galega (4,0), kataluna (6,5), papiamento (0,3), krome la asturia, aragona kaj judhispana
  • gaŭlo-latinida lingvaro:
    • Francio: la franca (65), haitia (6,0), okcitana (2,0), krome la arpitana
    • Svislando: la romanĉa (0,066) kaj la retolatina lingvaro
    • Italio: Gaŭlo-itala lingvaro: interalie la piemonta (2,0)

• Orientlatinida lingvaro:
  • Italio: la itala (60), krome interalie la taranta kaj sicilia
  • balkanlatinida lingvaro
    • Rumanio: la rumana (28)

• Sarda lingvo (0,3)

Kelkaj ekzemploj

Leksikaj kaj gramatikaj similecoj inter la latinidaj lingvoj, kaj inter la latina lingvo kaj ĉiu de ili, estas evidenta el la sekvaj ekzemploj:

Etnoj

AKADIANOJ

• Nomo: [f] Acadiens; [en] Acadians
• Popolo, minoritato de Nov-Brunsviko, insulo de Princo Eduardo, Nova Skotio, Kebekio (precipe Gaspegio), kaj Franca Luiziano.
• Kredantoj: katolikoj.

ARGENTINANOJ

• Nomo: [m] Argentinos; [f] Argentins; [r] argentinci; [p] argentinos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Argentino (28 mln). Totala kvanto: 28,3 mln (1992).
• Plimulto apartenas al eŭropoida raso, sed estas ankaŭ hispano-indianaj mestizoj.
• Parolas en argentina dialekto de hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

BOLIVIANOJ

• Nomo: [m] Bolivianos; [f] Boliviens; [r] bolivijci; [p] bolivianos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Bolivio (3 mln). Loĝas ankaŭ en Argentino (150 mil), Brazilo, Usono, Peruo kaj Ĉilio. Totala kvanto: 3,2 mln (1992).
• Precipe hispana-indianaj mestizoj.
• Parolas en hispana lingvo, ajmara, kaj kiĉua.
• Kredantoj: katolikoj.

BRAZILANOJ

• Nomo: [m] braziljenŝ; [f] Brésiliens; [r] brazilci; [p] brasileiros
• Popolo, ĉefloĝantoj de Brazilo; 149 mln (1992). Distingiĝas 3 ĉefaj raskomponentoj - eŭropoida, mongoloida kaj negroida. Eŭropdevenaj Brazilanoj konstistigas 50% de la tuta loĝantaro, mestizoj kaj mulatoj - 20%, negroj kaj indianoj - 30%. Loĝas ankaŭ en Argentino, Paragvajo, Usono, Portugalio. Totala kvanto: 149,4 mln
• Parolas en brazila varianto Portugala lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

ĈILIANOJ

• Nomoj: [m] Chilenos; [f] Chiliens; [r] ĉilijci; [p] chilenos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Ĉilio (pli ol 11,4 mln). Totala kvanto: 11,78 mln (1992).
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: katolikoj.

EKVADORANOJ

• Nomoj: [f] Equatoriens; [r] ekvadorci; [p] equatorianos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Ekvadoro (6,6 mln). Totala kvanto: 6,73 mln (1992).
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

FRANCOJ

• Nomoj: [f] Français ; [r] francuzi; [p] franceses
• Popolo, ĉefloĝantoj de Francio. Loĝas ankaŭ en francaj posedaj teritorioj, Nord-Afriko, Usono (600 mil), Italio (300 mil), Belgio (120 mil). Totala kvato: 47.5 mln (1992).
• Antropologie estas reprezentitaj de diversaj tipoj de eŭropoida raso. Ĉefa etna komponento de francoj estis keltaj triboj de Galoj, kiuj poste kunfandiĝis kun germanaj triboj Frankoj, Burgundoj k.a. En Francio formiĝis 2 parencaj etnokomunumoj - nordfranca kaj sudfranca (Okcitana).
• Lingvo: franca.
• Kredantoj: katolikoj.

FRANKO-KANADANOJ

• Nomoj: [f] Franco-Canadiens; [r] frankokanadci; [p] franco-canadianos/canadenses/canadienses
• Popolo en Kanado (provincoj Kebekio, parto en Ontario kaj Nov-brunsviko; 7,2 mln, 1992). Loĝas ankaŭ en Usono (pli ol 2 mln).
• Parolas en kanada varianto franca lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

FRANKO-SVISOJ

• Nomoj: [f] Suisses français/Suisses romans; [r] frankoŝvejcarci; [p] suíços franceses/franco-suíços
• Popolo, unu el ĉefloĝantoj de Svislando. Totala kvanto: 1.2 mln.
• Kredantoj: precipe kalvinistoj, estas ankaŭ katolikoj.
• Lingvo: franca.

• • SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, italo-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).

GALEGOJ

• Nomo: [m] galego; [f] Galiciens; [r] galisijci; [p] galegos
• Popolo en Hispanio, ĉefloĝantoj de Galegio. Loĝas ankaŭ en Argentino, Brazilo kaj aliaj landoj de Ameriko. Totala kvanto: 4,2 mln (1992).
• Lingvo: galega.
• Kredantoj: katolikoj.

GVATEMALIANOJ

• Nomo: [f] Guatémaltèques; [r] gvatemalci; [p] guatemaltecos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Gvatemalo (pli ol 5,6 mln). Totala kvanto: 5,68 mln (1992). Precipe hispano-indianaj mestizoj (ladino).
• Parolas en gvatemala dialekto de hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

HAITIANOJ

• Nomo: [f] Haïtiens; [r] gaitijci, gaitjane; [p] haitianos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Haitia Respubliko (6,6 mln). Loĝas ankaŭ en Dominika Respubliko, Usono, Kubo, Bahamoj k.a. Totala kvanto: 7,2 mln (1992).
• Parolas en kreologita franca lingvo.
• Kredantoj: katolikoj, estas ankaŭ kaj adeptoj de sinkreta kulto "vodu".

HISPANOJ

• Nomo: [m] espanjoles; [f] Espagnols; [r] ispanci; [p] espanhóis
• Popolo, ĉefloĝantoj de Hispanio (27,6 mln). Loĝas ankaŭ en Francio 500 mil, Argentino 400 mil, Usono 200 mil, Brazilo 200 mil. Totala kvanto: 29,0 mln (1992).
• Antropologie apartenas al hindo-mediteranea branĉo de eŭropoida raso.
• Bazon de hispana etno formiĝis Iberaj triboj intermiksitaj kun venintaj keltaj kaj germanaj triboj.
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

HONDURANOJ, Hondurasanoj

• Nomo: [f] Honduriens; [r] gondurasci; [p] hondurenhos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Honduro (5,15 mln). Totala kvanto: 5,24 mln (1992). Precipe hispano-indianaj mestizoj (ladino).
• Parolas en loka varianto hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

ITALO-SVISOJ

• Nomo: [f] Suisses italiens; [r] italoŝvejcarci; suíços italianos/ italo-suíços
• Popolo en Svislando (230 mil, 1992). Loĝas ankaŭ en Francio, Usono, Argentino. Totala kvanto: 265 mil
• Lingvo: itala.
• Kredantoj: katolikoj.

• • SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, itlao-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).

ITALOJ

• Nomo: [m] italiani; [f] Italiens; [r] italjanci; [p] italianos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Italio (54,35 mln). Totala kvanto: 66,5 mln (1992). Loĝas ankaŭ en Usono (8,5 mln), Argentino (1,35 mln), Francio (1,1 mln) kaj aliaj landoj.
• Antropologie apartenas al hindo-mediteranea branĉo de eŭropoida raso.
• Lingvo: itala.
• Etnografiaj grupoj: venetoj, piemontanoj, toskananoj, lombardiano, ligurianoj, kalabrianoj, sicilianoj k.a. Aparte staras Sicilianoj kaj Sardenianoj.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

KATALUNOJ

• Nomo: [f] Catalans; [r] katalonco; [p] catalães
• Popolo en Hispanio (precipe en Katalunio): 7,5 mln Loĝas ankaŭ en Francio, Italio kaj la landoj de Ameriko. Totala kvanto: 8,16 mln (1992).
• Lingvo: kataluna.
• Kredantoj: katolikoj.

KOLOMBIANOJ

• Nomo: [f] Colombiens; [r] kolumbijci; [p] colombianos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Kolumbio (32,5 mln). Totala kvanto: 34,5 mln (1992), precipe mestizoj, parto - mulatoj, kreoloj.
• Antropologia tipo formiĝis rezulte de kunfandiĝo de eŭropoida, negroida kaj mongoloida komponentoj.
• Parolas en kolombia dialekto de hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

KORSIKANOJ

• Nomo: [f] Corses; [r] korsikanci; [p] corsos
• Popolo, ĉefloĝantoj de la insulo Korsiko, 300 mil (1992). Parolas en dialektoj de itala lingvo kaj franclingve.
• Kredantoj: katolikoj.

KOSTARIKANOJ

• Nomo: [f] Costaricains; [r] kostarikanc; [p] costa-riquenses/costa-riquenhos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Kostariko (pli ol 2,94 mln). Totala kvanto: 2,98 mln (1992). Precipe idoj de elmigrintoj el Hispanio, parto - mestizoj, nigruloj kaj mulatoj.
• Parolas precipe hispanlingve.
• Kredantoj: precipe katolikoj, nigruloj kaj mulatoj - protestantoj.

KUBANOJ

• Nomo: [m] kubanos; [f] Cubains; [r] kubinci; [p] cubanos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Kubo (pli ol 10,6 mln). Totala kvanto: 11,7 mln (1992).
• Parolas en kuba varianto de hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

MEKSIKANOJ

• Nomoj: [m] meĥikanos; [f] Mexicains; [r] meksikanci; [p] mexicanos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Meksiko (78 mln, 1992) kaj najbaraj regionoj de Usono (13 mln);
• Antropologia tipo - precipe mestizoj, formiĝintaj rezulte de miksiĝo de hispanoj kaj aborigenaj indianoj (Aztekoj, Majaoj, Otomoj, Miŝtekoj, Sapotekoj k.a.).
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

MOLDAVOJ

• Nomoj: [m] moldovean; [f] Moldaves; [r] moldavane; [p] moldavos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Moldavio (2,8 mln). Loĝas ankaŭ en Ukrainio (324,5 mil), en Rusio (172,7 mil, 1992). Totala kvanto: 3,35 mln
• Lingvo: moldava (= rumana).
• Kredantoj: ortodoksuloj.

NIKARAGVANOJ

• Nomoj: [f] Nicaraguayens; [r] nikaraguanci; [p] nicaraguanos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Nikaragvo (3,5 mln). Totala kvanto: 3,6 mln (1992).
• Precipe mestizoj kaj kreoloj.
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj, parto - protestantoj (precipe en oriento de la lando).

OKCITANOJ

• Nomoj: [f] Occitans; [oc] Occitans
• Popolo, loĝantoj de suda parto de Francio (Okcitanio). Totala kvanto : nekonata, ĉar ne ekzistas statistikoj pri lingvoj en Francio. Oni ofte taksas je duono de la tuta loĝantaro kiu scipovas aŭ almenaŭ komprenas la lingvon okcitanan (ĉ. 6 milionoj)
• Lingvo: la okcitana lingvo, kaj en ĉiutaga vivo ankaŭ ĝenerale la franca.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

PANAMANOJ

• Nomoj: [f] Panaméens; [r] panamci; [p] panamianos/panamenses
• Popolo, ĉefloĝantoj de Panamo (ĉ. 2,23 mln). Totala kvanto: 2,3 mln (1992).
• Precipe mestizoj kaj mulatoj.
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

PERUANOJ

• Nomoj: [f] Péruviens; [r] peruanci; [p] peruanos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Peruo (ĉ. 13,7 mln). Totala kvanto: 13,82 mln (1992).
• Precipe mestizoj kaj mulatoj.
• Lingvoj: hispana kaj keĉua.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

PORTUGALOJ

• Nomoj: [f] Portugais; [r] portugalci; [p] portugueses
• Popolo, ĉefloĝantoj de Portugalio (9,8 mln). Totala kvanto: 13,44 mln (1992).
• Lingvo: portugala.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

PUERTORIKANOJ

• Nomoj: [f] Portoricains; [r] puertorikanci; [p] porto-riquenses/ porto-riquenhos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Puerto-Riko; 3,55 mln (1992). Loĝas ankaŭ en Usono (2,22 mln).
• Precipe kreoloj, mulatoj kaj nigruloj.
• Parolas en lokaj variantoj de hispana lingvo.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

RETOROMANOJ

• Nomoj: [f] Rhétoromains; [r] retoromanci; [p] reto-românicos/réticos?
• Grupo de popoloj en Italio (ladinoj kaj friuloj, 740 mil, 1992) kaj Svislando (romanĉoj, 60 mil).
• Lingvo: retoromana.
• Kredantoj: katolikoj kaj protestantoj.

• • SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, itlao-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).
  • FRIULOJ - Nomoj: [m] furlani; [f] Friouliens; [r] friuli. Popolo en Italio. Kvanto: 720 mil (1992). Lingvo: friula dialekto de retoromana lingvo. Kredantoj: katolikoj.

REUNIANOJ

• Nomoj: [f] Réunionnais; [r] rejunionci-kreoli; [p] reunionenses
• Popolo, ĉefloĝantoj de Reunio (400 mil, 1992).
• Lingvo: kreoligita franca.
• Kredantoj: katolikoj.

RUMANOJ

• Nomoj: [m] români (devenas de la latina Romanus - "romiano"); [f] Roumains; [r] rumini; [p] romenos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Rumanio (20,66 mln). Parencaj etnografiaj grupoj - Meglenaj Rumanoj, Arumanoj, Istro-Rumanoj. Bazo de la Rumana etno estas Trakaj triboj - Getoj, Dacoj. Totala kvanto: 21 mln (1992), inter ili en Rusia Federacio ĉirkaŭ 6 mil.
• Apartenas al la Pontia tipo de hindo-mediteranea raso.
• Lingvo: rumana.
• Kredantoj: precipe ortodoksuloj.

SALVADORANOJ

• Nomoj: [f] Salvadoriens; [r] salvadorci; [p] salvadorenhos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Salvadoro (pli ol 4,84 mln). Totala kvanto: 5,3 mln (1992).
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: katolikoj.

URUGVAJANOJ

• Nomoj: [f] Uruguayens; [r] urugvajci; [p] uruguaios
• Popolo, ĉefloĝantoj de Urugvajo (2,7 mln). Totala kvanto: 2,83 mln (1992).
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

VALONOJ

• Nomo: [f] Wallons; [r] valloni; [p] valões
• Popolo, loĝantoj de franclingva parto en Belgio (3,92 mln). Loĝas ankaŭ en Francio, Usono k.a. Totala kvanto: 4,1 mln (1992).
• Parolas en valona dialekto de franca lingvo.
• Kredantoj: katolikoj.

VENEZUELANOJ

• Nomo: [f] Vénézuéliens; [r] venesuelci; [p] venezuelanos
• Popolo, ĉefloĝantoj de Venezuelo (17,3 mln). Totala kvanto: 17,4 mln (1992). 80% - mestizoj, mulatoj, sambooj, ĉirkaŭ 5% - nigruloj.
• Lingvo: hispana.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

Eksteraj ligiloj

• http://www.orbilat.com
• http://ualgiman.dtiltas.lt/italiku_ir_romanu_kalbos.html Arkivigite je 2014-01-06 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.unilat.org/info_ro/info.html Arkivigite je 2005-09-13 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.portalingua.info

Vidu ankaŭ

• Italika lingvaro
• Orientlatinida lingvaro
• Okcidentlatinida lingvaro
• Listo de lingvoj
• Latinida literaturo
• Romanistiko