Komputilo estas aparato, kiu aŭtomate per programoj prilaboras datenojn laŭ instrukcioj.
Plej vaste konataj estas persona komputilo (PK), tamen plej multekostaj kaj gravaj por progreso estas serviloj. Ekzistas ankaŭ multaj specoj de specialaj komputiloj, ekz ludkonzolo, bankaŭtomato.
La historio de la komputilo komenciĝis per mekanikaj kalkulmaŝinoj en 1822. Charles Babbage ellaboris la Difference Engine kaj Analytical Engine (ĉefe por aŭtomate kalkuli kaj printi tabelojn de trigonometriaĵoj uzotaj de maristoj por navigado) en la jaro 1833, sed pro financaj kaŭzoj ne povis konstrui ilin.
Fakte multe pli antikva analoga komputilo estis trovita: la meĥanismo de Antikithera. Tio estas tre komplika aparato konstruita antaŭ ĉirkaŭ 2000 jaroj, per kiu ŝipistoj povis kalkuli. Vidu pli sube.
La komputilo en la nuna formo komencis sian evoluon ekde 1938. kiam Konrad Zuse konstruis sian unuan komputilon Z1. Nun oni distingas komputilojn en plej vasta senco je analoga komputilo kaj cifereca komputilo.
Tradicie oni opinias, ke la plej grava parto de komputilo estas la aparataro (procesoro, printilo , komputilkorpo), tamen tiu vidpunkto estas tro unuflanka kaj ĝenerale erara. Komputilo sen programo (aŭ programaro) estas nenifaranta amaso de blatoj, icoj kaj aliaj elektraĵoj.
Eĉ pli, hodiaŭ eblas diri, ke ĝuste la evoluo de la programaro estas lokomotivo movanta komputikon laŭ vojo de progreso. La plej brila ekzemplo estas la komputila ludo. Ĝuste por la plej modernaj komputilaj ludoj estas projektataj kaj fabrikataj la plej modernaj hejmaj komputiloj (hejma komputilo) kaj ludkomputiloj. Plia gravega parto de komputilo estas flankaparataro. Eĉ eblas diri, ke nur danke al flankaparataro estas realigata plenvalora kunlaboro de homo kaj komputilo. Hodiaŭ ne eblas imagi komputilon sen ekrano, klavaro, muso aŭ stirstango. Ĝuste danke al vasta flankaparataro kaj pripensita programaro sukcesis senrea invado de komputiloj en ordinaran vivon. Ne eblas supertaksi la rolon de komputiloj en diversaj formoj (ekz MP3 -muzikiloj aŭ modernaj poŝtelefonoj) . En la scienco aktive kreskas komputiko, kiu penetris en ordinarajn sciencojn ne nur aparate, sed ankaŭ per ideoj kaj filozofio. Artoj, danke al komputilaj teknologioj (ekz elektronika muziko, komputila grafiko) kreskas kvazaŭ eksplode. La nuna ekonomiko plene dependas de komputilaj teknologioj (ekz e-komerco, komputila analizo de vendado k.s.). Eĉ inter la plej potencaj firmaoj gravan parton okupas firmaoj ligitaj kun komputiloj (ekz Mikrosofto, Sun k.a.). Tamen la nuntempa komputilo ankoraŭ ne estas la fino de la komputila evoluo kaj hodiaŭ oni parolas pri biokomputilo, kvantuma komputilo kaj aliaj fantaziecaj aŭ baldaŭ realaj fenomenoj.
La vorto
En la PIV de 1970 estis du apartaj vortoj: komputilo kaj komputero.
- Pri "komputilo" PIV diris: "Aparato, konsistanta el mezurilo pri ... unuoj aŭ kvantoj ...
- Pri "komputero" PIV diris: " ... elektronika aŭtomato, regata per programo, kiu efektivigas instrukciojn ...
En aliaj vortoj: la malnova PIV diris, ke komputi signifas nur nombri/adicii, kaj komputilo sekve signifas nur maŝinon, kiu nur nombras/adicias. Tial la malnova PIV vidis la neceson por aparta radiko ("komputero") por pli kompleksa elektronika aŭtomato regata per programo. Kelkaj ankaŭ uzis la vorton komputoro (ankoraŭ en NPIV[1]) anstataŭ komputero.
Sed en la praktiko la vorto "komputilo" ekuziĝis por tio, kion PIV nomis "komputero". Sekve (aŭ paralele) ankaŭ la signifo de la verbo "komputi" ŝanĝiĝis al la nuna pli ĝenerala signifo: "Solvi matematikan problemon aŭ prilabori datumon aplikante algoritmon, precipe en formo de programo". La nova PIV sekvis la ĝeneralan lingvouzon kaj ŝanĝis la difinojn de la vortoj "komputi" kaj "komputilo".
Ŝanĝo de la signifo de la vorto komputi ne nur okazis en Esperanto, sed ankaŭ en naciaj lingvoj, ekzemple en la franca kaj la angla.
La vorto komputilo jam havis pra-historion kiel kalkulilo. Por ekzemplo Francisko Azorín jam registris ĝin en 1932 kiel parto de la kunmetaĵo fadenkomputilo, nome aparato por komputi aŭ kalkuli fadenojn en teksaĵo.[2]
Historio
Kompare al aliaj elektraj iloj, komputilteknologio evoluis rapidege. La historio de la evoluo de la komputilo komenciĝis en la antikvo kaj estas do multe pli longa ol la historio de modernaj komputilteknologioj kaj de mekanikaj kaj elektraj kalkuliloj. Ĝi entenas ankaŭ la evoluon de kalkulmetodoj.
Nombroj kiel bazo de komputila historio
La koncepto de nombroj verŝajne evoluis pro neceso de komunikado inter du individuoj. En ĉiuj konataj lingvoj troviĝas almenaŭ vortoj por la nombroj unu kaj du. Ankaŭ ĉe komunikado de multaj bestoj, kiel ekzemple diversaj primatoj, sed ankaŭ de birdoj, kiel ekzemple merloj, pruveblas la eblo distingi diversgrandajn kvantojn de aĵoj.
La pluevoluo de tiaj facilaj nombraj sistemoj verŝajne estigis la malkovron de la unuaj matematikaj kalkuloj, kiel adicio, subtraho, multipliko kaj divido, same kiel la kvadrataj nombroj kaj radikoj. Oni prezentis tiujn operaciojn formule kaj tiel pruvebligis ilin tiel. Sekvis poste aliaj malkovroj kiel la reprezentado de la plej granda komuna divizoro de Eŭklido.
En la mezepoko araba cifersistemo atingis Eŭropon kaj ebligis pli sisteman laboron per nombroj. Eblis prezenti nombrojn kaj formulojn surpapere kaj tabeligi matematikajn funkciojn, ekzemple kvadrataj radikoj, simplaj logaritmoj kaj trigonometrio. En la epoko de Isaac Newton papero kaj velino, pergamenteca papero, estis gravaj por kalkultaskoj kaj restis tion ĝis nun, kiam esploristoj kiel Enrico Fermi plenigadis paĝojn kaj paĝojn de matematikaj kalkuloj kaj Richard Feynman mane kalkulis ĉiun paŝon ĝis la solvo, kvankam jam ekzistis programeblaj kalkuliloj.
Evoluo de mekanikaj kalkuliloj
La unua ilo, kiu kompareblas al nuntempaj komputiloj estas la abako, mekanika ilo, inventita verŝajne ĉirkaŭ 1100 a.K. en la hindoĉina kulturejo. La abako estis uzata ĝis la 17-a jarcento en okcidenta Eŭropo, kiam ĝin anstataŭis unuaj kalkuliloj. En aliaj regionoj de la mondo, abakoj estas daŭre uzataj.
Similcele oni utiligis la kalkulbreton de Pitagoro. Alia frua kalkulilo estis la trabopesilo, kiu tamen ne havas numeran aliron, sed per kiu oni provas per ambaŭflanka ŝarĝado atingi ekvilibron de la pezo.
Jam en la 1-a jarcento a.K. oni inventis kalkulilon, tio estas la komputilo de Antikithera. La ilo utilis verŝajne por astronomaj kalkuloj kaj funkciis per diferencialo, tekniko remalkovrita nur en la 13-a jarcento.
Post la antikvo ĉesis la teknika progresado kaj dum la periodoj de grandaj popolmigradoj multaj scioj perdiĝis, kiel ekzemple la meĥanismo de Antikthera, kiu malkovriĝis nur en 1902. La mezepoko haltigis la teknikan evoluon. Nur ekde la moderno la motoro de teknika progreso iom post iom denove moviĝis, kaj tiam plirapidiĝis, kion ĝi daŭre faras nuntempe.
En 1614 John Napier publikigis siajn logaritmotabelon kaj en 1623 Wilhelm Schickard konstruis la unuan kvarspecian maŝinon, tio estas la unua moderna mekanika kalkulilo. Ties konstruado baziĝis je dentradoj, kiuj devenis ĉefe de la horloĝista arto, kio donis al la aparato la kromnomon de "kalkulanta horloĝo". Uzis tiun kalkulilon praktike Johannes Kepler por siaj astronomaj kalkuloj.
En 1642 sekvis Blaise Pascal per sia kalkulilo, la Pascaline. En 1668 Samuel Morland evoluigis kalkulilon, kiu unuafoje ne adiciis decimale, sed estis adaptita al la angla monsistemo. En 1673 Gottfried Wilhelm Leibniz konstruis sian unuan kvarspecian kalkulilon kaj inventis en 1703 la duuman sistemon, kiu iĝis la bazo de la ciferaj kalkuliloj kaj de la cifera revolucio.
19-a jarcento
En 1805 Joseph-Marie Jacquard evoluigis la trukarton por mastrumi teksilojn. En 1820 Charles Xavier Thomas de Colmar konstruis la aritmometron, la unuan kalkulilon, kiu estis mase produktita kaj tiel malpli multekoste akireblis al entreprenoj. De 1820 ĝis 1822 Charles Babbage evoluigis la diferencmaŝinon (angle: "Difference Engine") kaj en 1833 la "Analytical Engine", sed ne povis konstruigi ĝin pro monmanko. En 1843 Edvard kaj George Scheutz konstruis en Stokholmo la unuan mekanikan komputilon laŭ ideoj de Babbage.
Samjare, do en 1843, Ada Lovelace evoluigis metodon por programi komputilojn laŭ la Babbage-sistemo kaj verkis tiel la unuan komputilan programon. En 1890 la usona popolnombrado estis farita helpe de la trukartasistemo de Herman Hollerith. Samjare Torres y Quevedo konstruis ŝakomaŝinon, kiu scipovis matigi reĝon per reĝo kaj turo. Tiel naskiĝis la unua ludkomputilo.
20-a jarcento
Mekanikaj kalkuliloj kiel la sekvantaj adiciiloj, la nombrometo, la kalkulilo de Monroe, la Curta kaj la Addo-X estis uzataj ĝis la 1970-aj jaroj. Kontraŭe al Leibniz la plej multaj kalkuliloj uzis la dekuman sistemon, kiu estis teknike pli malfacile realigebla. Tio validis kaj rilate al la kalkuliloj de Charles Babbage ĉirkaŭ 1800 kaj al la ENIAC de 1945, la unua elektronika universala kalkulilo.
Sed konstruiĝis ankaŭ nemekanikaj kalkuliloj, ekzemple en 1928, la akvointegrilo. En 1949 Bill Phillips kreis la MONIAC-komputilon por modeli la ekonomiajn procedojn de Britio. Ĝi estis analoga komputilo kiu uzis fluidan logikon modeli la funkciadon de ekonomio.[3]
Komputila arkitekturo
En komputada inĝenierarto, komputila arkitekturo aŭ informadika arkitekturo estas serio de reguloj kaj metodoj kiuj priskribas la funkcion, organizon, kaj plibonigon de komputilaj sistemoj.
Aparataro (hardvaro)
Praktike ĉiuj kutimaj komputilojn, havas almenaŭ:
- unu CPU,
- unu ĉefmemoro, nedaŭra sed sufiĉe rapida, kutime konata kiel RAM,
- una daŭra memoro. Ĉi lasta dividiĝas en:
- unu eta (ROM, PROM, EPROM, EEPROM aŭ Flash) - en kiu estas la unua programo ruligebla je la praŝarĝo (Startigo) de la komputilo. Ekzemploj estas Open Firmware kaj BIOS. Tiaj ĉi programoj necesas por ŝarĝi la operaciumo mastruma sistemo.
- una grandkapacita memoro, ekz-e magnetaj diskoj, estas relative malrapida.
Komputila reto
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Komputila reto.Komputila reto estas sistemo de komunikado inter du aŭ pli da komputiloj. Ofte oni konektas ankaŭ aliajn maŝinojn (kiel printiloj) kaj retan aparataron (enkursigiloj, koncentriloj, fajroŝirmiloj, kaj aliaj).
La plej fama kaj granda reto estas Interreto, kiu enhavas la Tut-Teran Teksaĵon, sed ekzistas multego de etaj retoj, ekzemple en domoj aŭ entreprenoj. Ekzistas pluraj tipoj: kablaj kaj senkablaj, lokaj kaj mallokaj, ktp. Kutime reto dividiĝas en subretoj (laŭ la decidoj de la retestro), kaj ofte ekzistas reta politiko pri sekurecaj temoj, ekzemple kiuj klientoj rajtas atingi kiujn servilojn.
La komunikado funkcias danke al retaj protokoloj, kiel ekzemple TCP/IP (la pli konataj), Eterreto, ICMP, kaj DNS. Ĉiu servo uzebla en reto estas regulita per protokolo; ekzemple HTTP estas la baza protokolo por ŝuti retpaĝojn; IRC estas por babilejoj; SMTP, POP3 kaj IMAP utilas por retpoŝto, ktp.
Tipoj de komputiloj
Ĉefkomputilo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĉefkomputilo.Ĉefkomputilo (angle mainframe) estas potenca komputilo uzata por grandaj informpritraktaj laboroj.
Minikomputilo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Minikomputilo.Minikomputilo, nun pli konata kiel servilo, estas klaso de multuzantaj komputiloj, kiu estas en la meza gamo de la komputila spektro; tio estas, inter grandaj mult-uzantaj sistemoj (ĉefkomputilo, angle mainframe) kaj pli malgrandaj unu-uzantaj sistemoj (mikrokomputiloj, personaj komputiloj).
Persona komputilo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Persona komputilo.Persona komputilo (mallongigo: PK aŭ PC angle) estas kutime mikrokomputilo, kiu estas sufiĉe malmultekosta, malgranda kaj kapabla, por ke unu persono povu uzi ĝin. La esprimo estis popularigita de Apple Computer kun Apple II dum la malfruaj 1970-aj kaj fruaj 1980-aj jaroj kaj poste de IBM kun IBM PC.
Tekokomputilo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tekokomputilo.Tekokomputilo[4] aŭ sinokomputilo[5] (angle laptop) estas portebla persona komputilo, kies grandeco kutime estas komparebla al la papera formato A4 kaj kiu kutime pezas de unu ĝis tri kilogramoj.
Tabulkomputilo
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tabulkomputilo.Tabulkomputilo[6] aŭ platkomputilo[6] (angle tablet), estas plata, tabulforma portebla komputilo kun tuŝekrano[7], kiu estas laŭ sia grandeco kaj funkciamplekso inter poŝkomputilo kaj tekokomputilo. Ĝi estas pli granda ol saĝtelefono[8]. Oni kutime uzas surekranan virtualan klavaron anstataŭ materian klavaron por enigi datenojn en ĝin.
Komputilego
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Komputilego.Komputilego aŭ superkomputilo estas aparataro de informadiko posedanta kapablojn de kalkulo superaj al normalaj komputiloj, ĉar ili estas uzataj por specifaj celoj. Nuntempe la terminoj de superkomputilo kaj komputilego estas anstataŭataj per aliaj pli precizaj terminoj kiel komputilaro altkapabla aŭ altnivela, ĉar ili estas fakte aro da povegaj komputiloj unuigitaj rete por pligrandigi sian laborpotencon kaj rezultojn. Je 2019, la plej rapidaj komputilegoj funkciis je proksimume pli ol 148 petaflopoj (peta-flopo, en komputiko, signifas, ke ili realigas pli ol 1 000 bilionojn da operaciojn por sekundo). La listo de komputilego estas nomata ranking TOP500.
Kvantumkomputilo
.jpg.webp)
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Kvantumkomputilo.Kvantumkomputilo estas komputilo, kiu uzas kvantumbitojn por sia kalkulado; ĝi do baziĝas sur la principoj de kvantummeĥaniko (kaj ne sur klasika meĥaniko). Ĉar iuj kvantumaj efikoj ne havas klasikajn similaĵojn, ĝi povas manipuli informon novmaniere, kaj tiel aperas nova informa teorio.
Referencoj
- ↑ vortaro.net: komputoro
- ↑ ↑ Francisko Azorín, arkitekto, Universala Terminologio de la Arkitekturo (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 70.
- ↑ Arkivigite je 2011-07-23 per la retarkivo Wayback Machine "NZIER's Moniac machine", 13-an de novembro 2012
- ↑ tekokomputilo en Komputeko
- ↑ sinokomputilo en Komputeko
- 1 2 Laŭ Reta Vortaro
- ↑ Definition of: tablet computer (Difino de tabulkomputilo) (angle). The Computer Language Company (c2014). Alirita 2014-07-22.
- ↑ What makes a tablet a tablet? (FAQ) (Kio igas tabulkomputilon tabulkomputilo? - oftaj demandoj) CNET.com, 28-a de majo 2010. (angle)
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
- Komputada Vortlisto Arkivigite je 2004-08-05 per la retarkivo Wayback Machine
- Komputeko
- Komputada Leksikono
- Komputila terminaro en Vikilibroj
- Komputeko de Yves Nevelsteen - plurlingva prikomputila terminokolekto -- sekurkopio
- PIV-revizio pri komputiko Komputilaj esprimoj en PIV2 (Edmund GRIMLEY EVANS) --- [en STEB]
- Komputada Leksikono de Sergej Pokrovskij 2006
- Komputila Vortaro (angla-esperanta) - de wgtwalker@iee.org - Johan' Paulo Butonoj --- [en STEB]
- Komputila kaj teknika vortaro – 13.000 esprimoj – Esperanta - pola - angla de Jerzy Walaszek -- [en STEB]
- Vortaro por tradukado de komputilaj programoj Angla–Esperanto sekurkopio
- Simplaj Klarigoj de Kelkaj Interretaj Terminoj Interretaj terminoj + mallongaj klarigoj --- [en STEB]
- Terminareto de dokumentkomputiko en Vikilibroj, Dokumento-komputiko - Kreado, klasigado, konservado, kunredaktado kaj dissendado de dokumentoj. Kompilata fare de Ĵ. Vaŝe
- Terminareto de informserĉo Inform-serĉado - Agoj kaj metodoj por serĉi informojn tra dokumentoj aŭ datumbazoj. Kompilata fare de Ĵ. Vaŝe