La scienco liberigis nin

Por ekspliki la akcepton kaj normaligon de ateismo estus facile eltiri la konatan argumenton pri la scienca revolucio kaj ĝiaj malkovroj. Estus facile klarigi, ke post kiam evidentiĝis, ke la tero rondiris ĉirkaŭ la suno kaj ne situas en la centro de la universo, post kiam ni trovis pruvojn, ke la mondo havas miliardojn da jaroj kaj ne 5 000 jarojn, kiel la sankta biblio instruas, post malkovro ke la biblio estas kunmetita de diversaj dokumentoj kaj ne verkita de Dio aŭ de sia profeto, kaj fine post kiam la homoj rimarkis, ke la homo estis kreita per evolua procezo kaj ne kreita de Dio kiel perfektaĵo kaj kompletaĵo - ke finfine estis tutciviliza procezo de "seniluziiĝo", fine el kiu religio estis forlasita.

Sed laŭ ĉi tiu rakonto, la klerismo efektive markas la procezon de maturiĝo de la homaro, ĝia liberigo de la katenoj de mitologio kaj infanaj fabeloj kaj ĝian transformon en inteligentecon. Supozeble, en sia konata artikolo "Kio estas Klerismo?" Kant vokis homojn: "Aŭdacu scii!", tiuj kiuj respondis al la defio kaj vere kuraĝis scii. Ili amasigis sciojn, kaj ĉi tiuj scioj siavice elprenis ilin el la "stato de nematureco" (laŭ la vortoj de Kant), el kiun ili deorigine alportis al si, kaj igas ilin laikaj. La plej spertaj el ili kompreneble fariĝis ateistoj.

Tiu ĉi rakonto, kiu estas nenio alia ol la mito pri la revelacio de la Klerismo ("Ni estis sklavigitaj ĝis scienco liberigis nin per forta racieco kaj empirio"), ne povas plene klarigi la sekularigan procezon, nek kial la nocio de la neceso de Dio por subteni inteligentan kaj moralan vivon disiĝas.

Fakte, la pozicio, ke scio nuligas kredon, estas malprofunda eĉ laŭ la supozoj de ĝia antaŭiruloj, ĉar tiuj, kiuj prezentas tiun supozon, estos la unuaj, kiuj agnoskas, ke homoj kapablas kredi je ia sensencaĵo, negrave kion ili scias aŭ ne. Se novaj informaj detaloj interrompus niajn malnovajn kredojn, ni ofte ŝanĝus mondkonceptojn.

Ankaŭ ne helpos se ni supozas, ke nur konfirmita kaj kvalifikita scio ŝanĝos niajn sintenojn al la mondo, ĉar tia scio estas ofertita al la homaro multfoje. La mondbildigoj de la aristotelaj, kabalistaj aŭ budhanaj mondoj montris "oficialan" scion pri la tuta mondo, sed ne necesas diri, ke ne ĉiu homo, kiu renkontis ĉi tiujn, estis konvinkita kaj adoptita. Io pli estas bezonata por ŝanĝi niajn fiksajn supozojn rilate al realo, bona kialo necesas por disiĝi de malnovaj supozoj kaj adopti novajn supozojn, kaj ĉi tiu kialo ne povas veni de la novaj supozoj mem.

Por ateismo necesas pli ol scio

La fundamentoj de la klerismo kuŝas en la neo de la aŭtoritato de tradicio kaj en la povigo de la homo ĝis la punkto iĝanta la supera aŭtoritato en ĉiu afero. Eĉ antaŭ ol turnante al aliaj temaj kadroj, la memkomprenebla respekto al la Eklezio estis pli kaj pli defiita, kaj la eneca subigo de okcidentanoj al tradicio estis subfosita per nove akiritaj scioj kaj sciigoj. Fine de la 4-a jarcento, Aŭgusteno, unu el la Ekleziaj Patroj, deklaris, ke "sen la aŭtoritato de la Katolika Eklezio, mi ne kredus la Evangelion." Dum komence de la 18-a jarcento la deisto Matthew Tindel jam diris, ke "racio estis donita al homoj por doni al ili scion pri la volo de Dio", kaj ke nenio pli necesas.

Certe ĉi tiuj du gravaj pensuloj kredis ke la ekzisto de Dio estas evidenta kaj memkomprenebla, kaj neniu el ili sonĝis esti ateisto. Sed ĉiu el ili formis sian religian mondon pro lojaleco al malsama aŭtoritata fonto. Por Aŭgusteno tradicio ne nur donas formon kaj enhavon al kredo, sed donas al ĝi validecon. Por Tindel ne nur la komentistoj de la tradicio estas malkonsiderindaj, sed la tradicio mem estas malkonsiderinda. Laŭ li la volo de Dio estas determinita nur de racio, kiu estas konsiderata denaska kaj universala.

Prefero de racio venas antaŭ perdo de kredo. krediganta kadro, kiu fondis religion sur racio kaj ektiris la kleran eliton en Eŭropo kaj Nordameriko en la 18-a jarcento - malligis sin de tradicio kaj eklezia aŭtoritato, sed ne de kredo je Dio. "Mi kredas! Mi kredas je vi, Dio Ĉiopova!" Kriis Voltaire, la ĉampiono de la Franca Klerismo, sed certigis aldoni: "Koncerne la sinjoron la filon kaj la sinjorinon lian patrinon, tiu estas alia historio."

Kiam racio fariĝas aŭtoritata fonto, tradicio povas esti defiita, kaj post kiam racio estis adoptita kiel aŭtoritata fonto, la ekzisto de Dio ankaŭ povas esti defiita. Sed gravas kompreni: ĉi tiu aldona paŝo ne estas "natura" movo, alia paŝo sur la vojo, sur kiu iras ĉiuj dikredemuloj al racieco. Finfine, por deistoj kiel Tindel aŭ Voltaire, la racio certe montris la ekziston de Dio. "Estas tute klare al mia menso, ke ekzistas inteligenta, supera, eterna kaj sindeviga ento al la realo," Voltaire regis. "Ne temas pri kredo, sed pri racio." simpla, ĉu ne?

Por transiri de certeco pri la ekzisto de Dio al herezo en ĝia ekzisto, ni bezonas alian paŝon, en kiu racio direktiĝas al Dio. La demando estas, kio instigas racion nei la ekziston de Dio? La respondo al ĉi tiu demando estas ne sur la fakta nivelo, sed sur la normiga.

Racio estas la bildigo de dio

La transiro de tradicia kristanismo al diismo ankaŭ devenis de morala alvoko: La malakcepto de kredo je mirakloj aŭ diaj revelacioj estis por la deistoj afero celanta konservi homan dignon. Tindel, angla deisto, estis unu el la plej influaj pensuloj de la 18-a jarcento. En sia libro de 1730, "Christianity as Old as the Creation" (Kristanismo tiel malnova kiel la Kreado), kiu ricevis la statuso de diisma skribaĵo, li staras sur la universalaj principoj de religio kaj klarigas kiel "vera" kristanismo estas tute racia.

Laŭ Tindel, la intelekto de la homo "laŭesence, eĉ se ne laŭmezure, estas la saĝo de Dio. Efektive, nia saĝo faras nin la bildo de Dio" (laŭvorte de la homa krea rakonto ĉe genezo). La homo estas inteligenta estaĵo, ĉar li estis kreita laŭ la bildo de Dio. Alie, kiel li eĉ povus pensi? Sed ĝuste pro tio, malobservo de racio konsistigas malobservon de homa digno: "Sen antaŭa enketo, kredo ... estus neracia kaj malracia, tiel malbonigante homan dignon kaj koruptante la bildon de Dio."

Laŭ Tindel, aliĝo al saĝo estas aliĝo al la bildo de Dio, kaj la devio de ĝi estas ĝia korupteco. La malakcepto de superstiĉoj (en mirakloj, en la naskiĝo de la virgulino, ktp.) Estas do la konservado de la bildo de Dio, kaj do ankaŭ la adorado al Dio. Jen jes, se antaŭe la homo estis fidela al la bildo de Dio, en kiu ne estante pekulo aŭ obeante Dion, por Tindel la fideleco al la bildo de Dio fariĝas malakceptante superstiĉojn, kiuj por li inkluzivas tion, kio iam estis konsiderata sanktaj dogmoj de kredo.

La libro de Tindel estigis vastan disputon en Eŭropo, kaj pli ol cent eseoj estis verkitaj por provi malkonfirmi liajn asertojn. Kompreneble, la eklezio, kiu mem estis konsiderita de Tindel kiel la koruptado de la racia religio, kontraŭstaris ĝin. Tamen konsiderante sia tuta batalo kun la monoteisma tradicio, Tindel eĉ ne momenton neis, ke Dio ekzistas. Prefere, li kredis, ke sen li ni ne estus inteligentaj estaĵoj.

Timemulaj deistoj

Kiel Tindel celis konservi homan dignon, tiel la unuaj eŭropaj pensuloj, kiuj eksplicite predikis ateismon, kredis, ke kredo devas esti malakceptita ne nur ĉar ĝi estas malĝusta, sed ĉar ĝi konsistigas malobservon de homa digno. Jen Paul-Henri Thiry d'HOLBACH, unu el la plej elstaraj figuroj de la franca klerismo. D'Holbach dediĉis sian vivon al la lukto kontraŭ kredo kaj la disvastiĝo de ateisma penso. D'Holbach malestimis la deistoj kaj pensis, ke ili estas timemuloj. Por li ĉi tiuj iris nur duonvoje, kaj ne alportis la uzon de racio kiel kriterio por ekzameni religion ĝis la fino de liaj evidentaj konkludoj. Kvankam ili sanktigas la racion, ili ne forlasis la lastan superstiĉon, la fonton de ĉiuj superstiĉoj: la kredo je la ekzisto de Dio.

En la lastaj linioj de lia grava libro "La sistemo de la naturo", D'Holbach alvokas "ensorbigi kuraĝon en la inteligenta estaĵo, verŝi energion en siajn sistemojn, por ke li finfine sentu sian propran dignon." D'Holbach celas glori la racion kaj defendi ĝian dignon malakceptante ĉion kontraŭan al ĝi. Tiel li celas konservi nian dignon kiel homoj. Li diras, ke ateismo baziĝas sur naturo kaj racio, ne malpli kaj ne pli. Ĝi havas sencon. Oni nur devas rigardi la faktojn. Bedaŭrinde, ĉi tiu limigita kondiĉo sufiĉas por malebligi ke plej multaj homoj fariĝu ateistoj, ĉar ili ne havas la kuraĝon rigardi la faktojn.

Male al Tindel, por D'Holbach la homa digno devenas ne de la protekto de la bildo de Dio en li, sed de la malakcepto de la ekzisto de la bildo de Dio kaj de Dio mem. Homa digno devenas de la propra aliĝo al lia saĝo, de la decido ne subiĝi al konsolaj iluzioj kaj de la mobilizado de la kuraĝo bezonata por fari tion. La saĝo de homo montras al li la veron, kaj li estas fidela al ĝi kaj ne estas tentata de konsolaj kredoj. Nur subteni la veron donas respekton al homo.

Kiam dio fariĝas minaco

Kio kaŭzas la ekstran paŝon de D'Holbach preter la deista pozicio? Estus tre facile akcepti sian propran version: la deistoj, malgraŭ ilia edukado, estas nesufiĉe kuraĝaj, dum li kaj ateistoj kiel li ne timas alfronti la kalumnion de la socio (kaj siatempe, eĉ la realan danĝeron por iliaj bonfarto) kaj de la korŝira disiĝo de la elpensaĵoj, al kiuj ili alkutimiĝis. Sed ĉi tiu respondo, kiu estas tre populara ĝis hodiaŭ, maltrafos gravan elementon en la movado de kredemo al nekredemo, elemento kiu ankaŭ konsistigas profundan dimension en la disvolviĝo de la sekulariga procezo. Jen la etika fundamento. Nia rilato kun racio estas la kerno de ĉi tiu rakonto.

En la komenco de modernaj tempoj la homa racio ĉesas esti perceptata kiel spegulbildo de la ekzistanta mondo / dia ordo (la logos, la leĝoj de Dio, la saĝo de Dio), kaj fariĝas privata, procedura afero, pensmaniero. Descartes estas pionira pensulo tiurilate. Por li kaj liaj posteuloj, esti inteligenta signifas pensi laŭ iuj normoj, kaj ne konduti laŭ la racieco eneca, ŝajne, en la universo. Simple dirite, racio transcendas ekskluzive por esti metita en la internecon de la individuo.

Sed same kiel ĉe Tindel, en ĉi tiu punkto la racio ankoraŭ estas ligita kaj dependanta de Dio: ĉar por Descartes kaj aliaj racio estas la bildo de Dio en la homo. Nur dum la 18-a jarcento la racio iom post iom disiĝis de la diaĵo, iĝante nur homa taŭgeco. Racio ŝanĝiĝas kune kun la pliiĝo de individuismo, kaj fariĝas homa kapablo.

Jen la signifa rekompenco: la percepto de homo pri si mem kiel apartigita de sia ĉirkaŭaĵo kaj kiel sendependa kondukas al la pretendo de aŭtonomeco mem en morala ŝarĝo. Racio estas ne nur efika ilo, sed valoro. La kapablo pensi sola, precize, klare kaj senpartie estas nun bona mezuro, ĝi estas virto, kiun oni devas konservi kaj nutri. Nia intelekta aŭtonomeco fariĝas ideala. Simple dirite: aŭtonoma pensado nun estas morala ago.

En sia libro "Sources of the Self" (fontoj de si), la kanada filozofo Charles Taylor klarigas, ke la sekva kritika stadio venas, kiam la ligo kun la diaĵo fariĝis de necesa kondiĉo por moralo - al malhelpo al ĝi. Ĉi tio okazas, kiam dependeco de dieco, aŭ eĉ ĝia ekzisto mem kiel pli alta aŭtoritato, minacas la aŭtonomion kaj kapablon de homo atingi moralan decidon. Ne nur la interna ordono gravas, sed estas malpermesita akcepti realecon, en kiu la interna ordono povas esti rifuzita de ekstera aŭtoritato. Pripensu: se aŭtonomio estas kondiĉo de moralo kaj estas valoro en si mem, ĉio, kio subfosas ĝin, estas morala maljusteco kaj eĉ subfosas la bazon de moralo. Jen la ĝusta punkto, en kiu Dio fariĝas, de la necesa kondiĉo de ĉiu morala sistemo - la plej granda danĝero por moralo.

"Materialismo tia, kia ĝi aperas en la 18-a jarcento, ne estas scienca aŭ metafizika ekzemplo, sed morala imperativo," skribis Ernest Cassirer. La individuo kreita de la klerismo vidas sin kiel morala subjekto nur kondiĉe ke liaj decidoj estu aŭtonomaj kaj liberaj. Li ne volas akcepti moralan aŭtoritaton, kiu minacas lian aŭtonomecon, aŭ superas ĝin. Lia problemo kun supera aŭtoritato estas ne nur tio, ke ĝi vundos lian fieron. La problemo estas, ke ĝi damaĝos lian moralecon, lian kapablon esti morala. La homo tiel atingis, de la plej altaj motivoj, staton, en kiu por li ne nur eblas, sed morale necesas rifuzi la ekziston de Dio.

La etoso de ateismo

Se laŭ Tindel, nia memfido dependas de la malakcepto de superstiĉoj, kiuj malestimas nian intelekton (kiu estas la bildo de Dio), laŭ d'Holbach, memestimo ne plu estas derivaĵo de Dia donaco. Prefere, homa digno estas konservita neante ĉiun kredon je dia donaco, ke li ne riverencas al la tentoj de kredoj, al la komforto de la iluzio de religio. d'Holbach prezentas modernan koncepton pri memestimo, kiu devenas de la homo mem kaj mezuras laŭ homaj kriterioj. La honoro de homo ne estas donita al li de Dio kaj ne dependas de obeo al la ordonoj de Dio. La digno de homo dependas ĝuste de konservado de sia sendependeco (mensa, praktika) kaj fideleco al ĝiaj principoj. Homo ne estas kopio de Dio, kaj tute ne estas dia aŭ spirita. Tamen li povas konservi sian memfidon agante konforme al la ordonoj de moralo kaj racio - kiuj devenas de li, de lia homeco kaj humanismo.

Sendube, la kreskanta simpatio, komenciĝante en la 18-a jarcento, por la mondkoncepto reprezentita ĉi tie de d'Holbach ŝuldas multon al la scienca revolucio, al la pruvita kapablo de la scienca metodo klarigi la naturon kaj sur ĉi tiuj klarigoj bazigi teknologiajn inventoj; kaj al kreado de sciofako kiu estas sendependa de ajna religio, dogmo aŭ kredo. Tamen ĉi tiuj evoluoj mem, kvankam ili ebligis, ne devigis d'Holbach (aŭ iu ajn alia) nei la ekziston de Dio, nek supozi, ke nia fonto de racio estas natura kaj ne dia. d'Holbach esti devigita fari tion kaŭze de la morala ordo, kiun li formulis. Tiu morala ordo baziĝis sur kopiado de la fonto de homa moralo kaj digno de lojaleco al Dio, al lojaleco al si mem.

d'Holbach malakceptas la ekziston de Dio ne ĉar li havas pruvojn, ke li ne ekzistas, sed ĉar por li la kredo je la ekzisto de Dio estas malobservo de homa digno. Kredo al Dio, aŭ al iu ajn religia dogmo, signifas rezigni pri esenca dimensio de tio, kio igas nin homaj, en tio, kio donas al ni memrespekton kaj permesas al ni fari moralajn decidojn. Laŭ d'Holbach, kaj pli kaj pli da intelektula elito de la 18-a jarcento, homoj kredantaj rezignas pri sia inteligenteco kaj libera elekto. Pli ol iu ajn specifa scienca malkovro, ĝuste ĉi tiu pozicio plej funde subfosis religian kredon.

Frua hindia religio

Ateismaj skoloj estas trovitaj en frua hinda penso kaj ekzistis de la tempoj de la historia veda religio.^[2] Inter la ses ortodoksaj skoloj de hindua filozofio, Samĥja, nome la plej malnova filozofia pensoskolo, ne akceptas dion, kaj ankaŭ la frua Mimamsa malaprobis la nocion de dio.^[3] La ĝisfunde materialisma kaj kontraŭ-teista filozofia skolo Cārvāka (ankaŭ nomita Nastika aŭ Lokaiata) kiu originis de Hindio ĉirkaŭ la 6-a jarcento a.K. estas verŝajne la plej eksplicite ateisma skolo de filozofio en Hindio, simila al la greka cirenajka skolo. Tiu branĉo de hinda filozofio estas klasifikita tiel heterodoksa pro sia malakcepto de la aŭtoritato de Vedoj kaj tial ne estas konsiderita parto da la ses ortodoksaj skoloj de hinduismo, sed ĝi estas rimarkinda kiel signoj de materialisma movado ene de hinduismo.^[4] Chatterjee kaj Datta klarigas ke nia kompreno de Cārvāka filozofio estas fragmenta, surbaze plejparte de kritiko da la ideoj fare de aliaj skoloj, kaj ke ĝi ne estas vivanta tradicio:

"Kvankam materialismo en iu formo aŭ aliaj ĉiam ĉeestis en Hindio, kaj fojaj referencoj estas trovitaj en la Vedoj, la Budhista literaturo, la Epopeoj, same kiel en la pli postaj filozofiaj verkoj ni ne trovas ajnan sisteman laboron pri materialismo, nek ajnan fakorganizitan skolon de anoj kiujn la aliaj filozofiaj skoloj posedas. Sed preskaŭ ĉiu laboro de la aliaj skolstatoj, por refuto, la materialismaj vidoj. Nia scio pri hinda materialismo estas ĉefe bazita sur tiuj."^[5]

Aliaj hindaj filozofioj ĝenerale rigarditaj kiel ateismaj inkludas la klasikan Samĥjan kaj Purvan Mimamsan. La malakcepto de dio kiel persona kreinto ankaŭ vidiĝas en ĝajnismo kaj budhismo en Hindio.^[6]

Grek-romia antikvo

En la verko de Platono nome Apologio, Sokrato (en la bildo) estis akuzita de Meleto kiel nekredanto en dioj.

Okcidenta ateismo havas siajn radikojn en antaŭ-sokrata Greka filozofio, sed ne aperis kiel klara mondokoncepto ĝis la fino de la klerismo. La greka filozofo Diagoro de la 5-a jarcento a.K. estas konata kiel la "unua ateisto",^[7] kaj estas tiele citita kiel tia fare de Cicerono en lia De Natura Deorum.^[8] Atomistoj kiaj ekzemple Demokrito provis klarigi la mondon laŭ sole materialisma maniero, sen referenco al la spirita aŭ mistera. Kritio rigardis religion kiel homan inventon uzitan por timigi homojn en sekvado de morala ordo kaj ankaŭ Prodiko ŝajne havas evidentigitajn ateismajn deklarojn en sia laboro. Filodemo raportas, ke Prodiko kredis, ke "la dioj de popolkredo nek ekzistas nek ilin oni konas, sed ke la prahomo, [pro admiro, diigis] la fruktojn de la tero kaj praktike ĉion kio kontribuis al lia ekzisto". Protagoro foje estis prenita kiel ateisto sed prefere apogis agnostikajn opiniojn, komentante, ke "Koncerne la diojn mi estas nekapabla malkovri ĉu aŭ ne ili ekzistas, aŭ kiel ili enestas en formo; ĉar ekzistas multaj malhelpoj al scio, la obskureco de la subjekto kaj la mallongeco de homa vivo."^[9] Ankaŭ la grekaj filozofoj Teodoro Cirenajko^[8][10] kaj Strato de Lampsako^[11] de la 3-a jarcento a. K. ne kredis ke dioj ekzistas.

Sokrato (ĉ. 471-399 a.K.) estis asociita en la atena publika menso kun la tendencoj en antaŭ-sokrata filozofio direkte al naturalisma enketo kaj la malaprobo de diaj klarigoj por fenomenoj. Kvankam tia interpreto misprezentas lian penson laŭ kiu li estis portretita en tia maniero en la komedia teatraĵo Nuboj de Aristofano, li estis pli poste akuzita pro malpieco kaj kiel koruptanto de idojn. Ĉe lia proceso Sokrato estis anoncita kiel impete nei ke li estas ateisto kaj nuntempaj fakuloj disponas nur el malmulte da kialo por pridubi tiun aserton.^[12][13]

Euhemero (ĉ. 330-260 a.K.) publikigis sian opinion ke la dioj estas nur la diigitaj regantoj, konkerintoj kaj fondintoj de la pasinteco, kaj ke iliaj sektoj kaj religioj estis en esenco la daŭrigo de malaperitaj regnoj kaj pli frue politikaj strukturoj.^[14] Kvankam ne strikte ateisto, Euhemero poste estos kritikata ĉar "disvastigis ateismon trans la tuta loĝata tero per detruado de la dioj".^[15]

Gravas en historio de ateismo ankaŭ Epikuro (ĉ. 300 a.K.). Baze super ideoj de Demokrito kaj de Atomistoj, li apogis materialisman filozofion laŭ kiu la universo estis regita per la leĝoj de ŝanco sen la bezono de dia interveno. Kvankam li deklaris ke diaĵoj ekzistas, li kredis ke ili estis neinteresitaj en homa ekzisto. La celo de la Epikuristoj devis ekhavi trankvilon kaj unu gravan manieron fari tion estis per eksponado de timo al dia kolerego kiel neracie. La Epikuristoj ankaŭ neis la ekziston de postvivo kaj la bezonon timi dian punon post morto.^[16]

La romia filozofo Seksto Empiriko eltenis ke oni devu prokrasti juĝon pri praktike ĉiuj kredoj - formo de skeptiko konata kiel Pironismo — ke nenio estas esence malbona, kaj ke ataraksio ("mens-paco" aŭ "trankvilo") estas atingebla retenante onian juĝon. Lia relative granda kvanto de postvivado de verkoj havis daŭrantan influon sur pli postaj filozofoj.^[17]

La signifo de "ateisto" ŝanĝis laŭlonge de la klasika antikveco. La unuaj kristanoj estis konsideritaj ateistoj fare de nekristanoj pro ties malkredo je paganaj dioj.^[18] Dum la Romia Imperio, kristanoj estis ekzekutitaj pro sia malakcepto de la romiaj dioj ĝenerale kaj de la adorado al imperiestro partikulare. Kiam kristaneco iĝis la ŝtata religio de Romo sub Teodosio en 381, herezo iĝis punebla ofendo.^[19]

Mezepoko al Renesanco

Dum la Alta Mezepoko, la islama mondo trapasis oran epokon. Kun la rilataj progresoj en scienco kaj filozofio, arabaj kaj persaj landoj produktis elstarajn raciistojn kaj ateistojn, kiaj Muhammad al Warraq (7-a jarcento), Ibn al-Rawandi (827-911), Al-Razi (854-925) kaj Al-Maari (973-1058). Al-Maari verkis kaj instruis ke religio mem estas "fablo inventita fare de la antikvuloj" ^[20] kaj ke homoj estis "de du specoj: tiuj kun cerboj, sed neniu religio, kaj tiuj kun religio, sed neniu cerbo." ^[21] Malgraŭ esti relative produktivaj verkistoj, preskaŭ neniu el ilia skribo pluvivas al la moderna tago, la plej granda parto de kio malgrande restas estante konservita tra citaĵoj kaj eltiraĵoj en pli postaj verkoj fare de islamaj apologiistoj provantaj refuti ilin. ^[22] Aliaj akademiuloj de la elstara Ora epoko estis asociitaj kun raciista penso kaj ateismo, kvankam la aktuala intelekta atmosfero en la islama mondo, kaj la malabunda indico kiu pluvivas de la epoko, faras tiun punkton disputiga hodiaŭ.

En Eŭropo, la subteno de ateismaj vidoj estis malofta dum la komenca kaj plena Mezepoko; metafiziko kaj teologio estis la dominaj interesoj apartenantaj al religio.^[23] Ekzistis, aliflanke, movadoj ene de tiu periodo kiu antaŭenigis heterodoksajn konceptojn de la kristana dio, inkluzive de malsamaj vidoj de la naturo, transcendeco, kaj sciigeblo de dio. Individuoj kaj grupoj kiaj ekzemple Skoto Eriugena, Davido de Dinant, Amalriko de Bena, kaj la Fratoj de la Libera Spirito konservis kristanajn vidpunktojn kun panteistaj tendencoj. Nikolao el Kuzo subtenis formon de fideismo kiun li nomigis daĝan nesaĝon ("erudicia nescio"), asertante ke dio estas preter homa kategoriado, kaj tiel nia kono de li estas limigita por konjekti. Vilhelmo el Okam inspiris kontraŭ-metafizikajn tendencojn per sia nominalista limigo da homa scio al eksterordinaraj objektoj, kaj asertis ke la dia esenco ne povis esti intuicie aŭ racie ekkaptita per homa intelekto. Sekvantoj de Okam, kiaj ekzemple John el Mirecourt kaj Nikolao de Autrecourt antaŭenigis tiun vidon. La rezulta disiĝo inter kredo kaj racio poste influis radikalajn kaj reformemajn teologojn kiaj ekzemple John Wyclif, Jan Hus, kaj Marteno Lutero.^[23]

La Renesanco faris multon por vastigi la amplekson da liberpensado kaj skeptika enketado. Individuoj kiaj ekzemple Leonardo da Vinci serĉis eksperimentadon kiel rimedo de klarigo, kaj kontraŭbatalis argumentojn de religiema aŭtoritato. Aliaj kritikistoj de religio kaj de la eklezio dum tiu tempo estis Makiavelo, Bonaventure des Périers, kaj François Rabelais.^[17]

Moderna epoko

Historiisto Geoffrey Blainey skribis ke la Reformacio pavimis la vojon por ateistoj atakante la aŭtoritaton de la Romkatolika Eklezio, kiu en victurno "kviete inspiris aliajn pensulojn por ataki la aŭtoritaton de la novaj protestantaj eklezioj".^[24] Diismo akiris influon en Francio, Prusio, kaj Anglio. La nederlanda filozofo Baruch Spinoza estis "verŝajne la unua konata "duon-ateisto" kiu sciigis sin en kristana tero en la moderna epoko", laŭ Blainey. Spinoza kredis ke naturaj leĝoj klarigas la funkciadon de la universo. En 1661 li publikigis sian Mallongan Disertaĵon pri Dio.^[25]

Kritiko de kristanismo iĝis ĉiam pli ofta en la 17-a kaj 18-a jarcentoj, precipe en Francio kaj Anglio, kie ŝajne estis religia malbonfarto, laŭ nuntempaj fontoj. Kelkaj protestantaj pensuloj, kiaj ekzemple Thomas Hobbes, apogis materiistan filozofion kaj skeptikon rilate al supernaturaj okazoj, dum la jud-nederlanda filozofo Spinoza malaprobis dian providencon en favoro de panenteista naturalismo. Ekde la fino de la 17-a jarcento, diismo estis malkaŝe apogita fare de intelektuloj kiaj ekzemple John Toland kiu elpensis la esprimon "panteisto".^[26]

La unua konata eksplicita ateisto estis la germana kritikisto de la religio Matthias Knutzen en siaj tri verkoj de 1674.^[27] Li estis sekvita fare de du aliaj eksplicitaj ateistaj verkistoj, la pola eks-jezuita filozofo Kazimierz Łyszczyński kaj en la 1720-aj jaroj la franca pastro Jean Meslier.^[28] En la fluo de la 18-a jarcento, aliaj malkaŝe ateismaj pensuloj sekvis, kiaj ekzemple Baron d'Holbach, Jacques-André Naigeon, kaj aliaj francaj materialistoj. ^[29] John Locke male, kvankam rekomendanto de toleremo, instigis aŭtoritatojn por maltoleri ateismon, kredante ke la neo da la ekzisto de dio subfosus la socian ordon kaj kondukus al kaoso.^[30]

La filozofo David Hume evoluigis skeptikan sciteorion blokitan en empirio, kaj la filozofio de Immanuel Kant forte pridubis la eblecon de metafizika scio mem. Ambaŭ filozofoj subfosis la metafizikan bazon de natura teologio kaj kritikis klasikajn argumentojn por la ekzisto de dio. Tamen, ili ne estis ateistoj mem.

The Essence of Christianity de Ludwig Feuerbach (1841) multe influus filozofojn kiaj ekzemple Engels, Marx, David Strauss, Nietzsche, kaj Max Stirner. Li konsideris dion kiel homa invento kaj religiajn agadojn dezir-plenumadaj. Pro tio li estas konsiderita la fonda patro de moderna antropologio de religio.

Dum la Teruro de 1792-93, la kristana kalendaro de Francio estis aboliciita, monaĥejoj, monaĥinejoj kaj ekleziaj proprietoj estis kaptitaj kaj monaĥoj kaj monaĥinoj forpelitaj. Historiaj preĝejoj estis malmuntitaj.^[31] Blainey notas ke, kvankam Voltaire estas ĝenerale konsiderita kiel forte kontribuinta al ateisma pensado dum la Revolucio, li ankaŭ konsideris, ke timo al dio estis malinstiginta plian malordon, kaj diris "Se dio ne ekzistus, estus necese inventi lin."^[32] En Pensoj pri la Revolucio en Francio, (1790), la filozofo Edmund Burke kondamnis ateismon, kaj verkis pri "literatura paciencludo" kiu estis "antaŭ kelkaj jaroj forminta ion kiel regula plano por la detruo de la kristana religio. Tiu objekto kiun ili traktis kun grado de fervoro kiu ĝis nun estis malkovrita nur en la perantoj de iu sistemo de pieco ... Tiuj ateismaj patroj havas bigotecon propran ... ". Sed, Burke asertis, "la homo estas per sia konstitucio religia besto" kaj "ateismo estas kontraŭ, ne nur nia kialo, sed ankaŭ niaj instinktoj; kaj ... ĝi ne povas regi longe".^[33]

La Franca Revolucio portis ateismon kaj kontraŭklerikalan diismon ekster la salonoj kaj en la publikan sferon. La Barono d'Holbach estis elstara figuro en la franca Klerismo kiu estas plej konata pro sia ateismo kaj pro siaj volumenaj skribaĵoj kontraŭ religio, la plej fama el ili Système de la nature (1770) sed ankaŭ Le Christianisme dévoilé (1766). Grava celo de la franca revolucio estis restrukturado kaj subigo da la pastraro kun respekto al la ŝtato tra la Civila Konstitucio de la pastraro. Provoj plenumi ĝin kaŭzis kontraŭklerikalan perforton kaj la elpelon de multaj pastraro el Francio. La kaosaj politikaj okazaĵoj en revoluciema Parizo poste rajtigis la pli radikalajn jakobenojn enpoviĝi en 1793, konduke al la Teroro. La jakobenoj estis deistoj kaj lanĉis la Kulton de la Supera Estaĵo kiel nova franca ŝtata religio. Kelkaj ateistoj ĉirkaŭ Jacques René Hébert anstataŭe serĉis establi la Kulton de Racio, nome formo de ateisma pseŭdo-religio kun diino personiganta racion. Ambaŭ movadoj klopodis kontribui al provoj perforte senkristanigi Francion. La Kulto de Racio finiĝis post tri jaroj kiam ĝiaj estroj, inkluzive de Jacques René Hébert, estis gilotinitaj fare de la jakobenoj. La kontraŭklerikalaj persekutoj finiĝis kun la Termidora Reago.

La napoleona epoko instituciigis la sekularigadon de franca socio, kaj eksportis la revolucion al norda Italio, en la espero de kreado de cedemaj respublikoj. En la 19-a jarcento, ateistoj kontribuis al politika kaj socia revolucioj, faciliganta la renversiĝojn de 1848, la Risorgimento-n en Italio, kaj la kreskon de internacia socialista movado. En la dua duono de la jarcento, ateismo alvenis al pinto sub la influo de raciistaj kaj liberpensulaj filozofoj. Multaj elstaraj germanaj filozofoj de tiu epoko neis la ekziston de diaĵoj kaj estis kritikaj kontraŭ religio, kiaj Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Max Stirner, Karl Marx, kaj Friedrich Nietzsche.^[34]

La Ŝtata Konstitucio de Tenesio en Usono tiutempe agnoskis konsciencan liberecon, tamen malpermesas la nomumon de publika funkciulo "persono, kiu neas la ekziston de Dio aŭ estontan rekompencon kaj punon." Do volante akcepti iun ajn kredon, sed ne la mankon de ia kredo. Eĉ Abraham Lincoln povus aserti, ke se ne estus la Biblio kaj la Nova Testamento, "ni ne scius distingi inter inda kaj obscena." Do se ne ekzistas kredo, estas kaoso.

Ekde 1900

Ateismo en la 20-a jarcento, precipe en la formo de praktika ateismo, avancis en multaj socioj. Ateisma penso trovis agnoskon en multaj aliaj, pli larĝaj filozofioj, kaj ekzemple ekzistadismo, objektivismo, sekulara humanismo, nihilismo, anarkiismo, logika pozitivismo, marksismo, feminismo,^[35] kaj la ĝenerala scienca kaj raciisma movado. Krome, ŝtata ateismo aperis en Orienta Eŭropo kaj Azio dum tiu periodo, partikularle en la Sovetunio sub Vladimir Lenin kaj Josif Stalin, kaj en Ĉinio sub Mao Zedong. Ateistaj kaj kontraŭ-religiaj politikoj en Sovetunio inkludis nombrajn leĝojn, senleĝigon de religia instruado en lernejoj, kaj la apero de asocio Ligo de Aktivaj Ateistoj.^[36][37]

Kovrilo de 1929 de sovetunia gazeto Bezbozhnik, montrante la diojn de unudiismaj religioj premitaj de la simbolo de la Jarkvina Plano.

Blainey skribis ke dum la dudeka jarcento, ateistoj en okcidentaj socioj iĝis pli aktivaj kaj eĉ batalemaj, kvankam ili ofte "dependis esence de argumentoj utiligitaj fare de multaj radikalaj kristanoj ekde minimume la dekoka jarcento". Ili malaprobis la ideon de intervenista dio, kaj diris ke kristanismo antaŭenigis militon kaj perforton, kvankam "la plej senkompataj gvidantoj en la Dua Mondmilito estis ateistoj kaj sekularistoj kiuj estis intense malamikaj kaj al judismo kaj al kristanismo" kaj "Poste masivaj abomenaĵoj estis faritaj en la Oriento fare de tiuj entuziasmaj ateistoj, Pol Pot kaj Mao Zedong ". Kelkaj sciencistoj dume anoncis ke dum la mondo iĝas pli klera, religio estos anstataŭita.^[38]

Logika pozitivismo kaj sciencismo pavimis la vojon por novpozitivismo, analiza filozofio, strukturismo, kaj naturalismo. Novpozitivismo kaj analiza filozofio forĵetis klasikan raciismon kaj metafizikon en favoro de strikta empirio kaj epistemologia nominalismo. Propagandistoj kiaj ekzemple Bertrand Russell emfaze malaprobis dikredon. En sia junula verkaro, Ludwig Wittgenstein provis apartigi metafizikan kaj supernaturan lingvon disde racia diskurso. A. J. Ayer asertis la malverigeblon kaj sensignifecon de religiaj deklaroj, citante sian aliĝon al la empiriaj sciencoj. Rilate la aplikata strukturismo de Lévi-Strauss, li ligis religian lingvon al la homa subkonscio en neado de sia transcenda signifo. J. N. Findlay kaj J. J. C. Smart argumentis ke la ekzisto de dio ne estas logike necesa. Naturistoj kaj materiismaj monistoj kiaj ekzemple John Dewey konsideris la naturan mondon kiel la bazo de ĉio, neante la ekziston de dio aŭ senmorteco.^[39]