Riskoj de fajro en la City

Karlo la 2-a.

La stratplano de la City fundamente datiĝis de Mezepoko: ĝi konsistigis vastan, labirintan reton da mallarĝaj aleoj, tra kiuj la vento facile blovis. La kvartalo jam spertis plurajn, gravajn fajrojn antaŭ 1666, ekzemple tiu de 1632. La uzo de ligno por la domoj aŭ de kulmo por la tegmentoj estis malpermesitaj jam de pluraj jarcentoj, sed oni daŭre utiligis tiujn nemultekostajn materialojn^[9]. La nura ŝtonkonstruita kvartalo estis fakte la riĉa centro de la City, kie la loĝejoj de la negocistoj kaj de la merkatistoj stariĝis sur spacohavaj lokoj. Ili estis ĉirkaŭitaj de interna ringo da malriĉaj, troloĝitaj paroĥoj, kie ĉiu disponebla centimetro estis dediĉita al kreskanta loĝantaro. Tiuj paroĥoj entenis metiejojn, kiuj plejofte pliigis la riskon de fajro (metalgisejoj, forĝejoj, vitristoj, KTP) kaj estis teorie malpermesitaj ene de la City, sed fakte toleritaj. Troloĝitaj loĝejoj miksiĝis kun tiuj fontoj de varmo, fajreroj aŭ polucio, kaj estis konstruitaj laŭ arkitekturo favora al la disvolviĝo de fajroj. La "ĵet-etaĝoj" (antaŭenirantaj superaj etaĝoj) estis tipaj de la ses- aŭ sep-etaĝaj domegoj de tiama Londono. Tiuj konstruaĵoj havis etan surfacamplekson je la teretaĝo, sed maksimumis sian atribuitan surfacon super la strato, danke al la kreskanta amplekso de siaj superaj etaĝoj. La plej altaj ĵet-etaĝoj ĉe la du flankoj de strato kelkfoje preskaŭ tuŝis unu la alian: la londonanoj ja konsciis pri la risko de tia arkitekturo ĉar, skribis samtempulo, "tio faciligas incendion tiom multe, kiom tio malhelpas la rimedon"^[10]. Sed "la avideco de la civitanoj kaj la kunkulpeco [t.e. la korupto] de la Magistratoj" ambaŭ favoris la ĵet-etaĝojn. En 1661, Karlo la 2-a diskonigis proklamon, kiu malpermesis tiajn fenestrojn aŭ etaĝojn, sed la loka municipo plejparte ignoris ĝin. Nova, pli abrupta mesaĝo de Karlo en 1665 atentigis pri la risko de fajro pro la mallarĝeco de la stratoj: li rajtigis kaj la enkarcerigon de obstinemaj konstruistoj kaj la detruon de danĝeraj konstruaĵoj. Sed ankaŭ tio havis malgrandan influon.

La riverbordo estis kerna areo dum la disvolviĝo de la granda incendio. La Tamizo ja provizis akvon por la fajrobrigadoj kaj cetere ebligis fuĝon per boato: sed pro la ĉeesto de facile bruleblaj materialoj, la malriĉaj distriktoj de la riverbordo konsistigis la plej gravan riskon en la tuta ĉefurbo. Laŭlonge de la varfoj, la falemaj lignaj loĝejoj kaj la gudropaperaj domaĉoj de la malriĉuloj amasiĝis inter "la malnovaj paperdomoj kaj bruleblaj stakoj de Gudro, Peĉo, Kanabo, Rezino kaj Lino"^[11]. Londono estis plie plena je "nigra pulvoro" (pulvo), precipe ĉe la riverbordo. Plejmulto el ĝi restis en la privataj domoj de civitanoj depost la enlanda milito, ĉar la eksaj membroj de la New Model Army de Oliver Cromwell ankoraŭ konservis siajn muskedojn kaj la pulvon por armi ilin. Kvin- aŭ sescent tunoj da pulvo cetere troviĝis en la turo de Londono, norde de la ponto de Londono. La ŝipbutikoj ĉe la varfoj ankaŭ posedis grandajn stokojn en lignaj bareloj.

La ponto de Londono mem, kiu estis la nura konekto inter la City kaj la suda bordo de la Tamizo, estis kovrita de domoj kaj jam fariĝis morta kaptilo dum la incendio de 1632. Tiuj konstruaĵoj brulis ekde la mateniĝo de dimanĉo, kaj Samuel Pepys, observante la incendion el la turo de Londono, esprimis sian maltrankvilegon koncerne siajn amikojn sur la ponto^[12]. Oni eĉ timis, ke la flamoj finfine trapasus la ponton kaj minacus la distrikton Southwark sur la suda bordo, sed tiu danĝero estis evitita danke al vakua spaco inter la domoj sur la ponto, kiu ludis la rolon de fajrobarilo^[13].

La 5-metrojn alta romia muro, kiu ĉirkaŭis la urbon, verŝajne malhelpis la fuĝon de la senhejmuloj el la infero. Kiam ekbrulis la riverbordo kaj malebliĝis evakuoj per boato, la nuraj elirejoj restis la ok portaloj de la muro. Dum la du unuaj tagoj, malmultaj loĝantoj fakte projektis eliri el la City: ili plivole movis la havaĵojn, kiujn ili kapablis porti, al la plej proksima "sekura domo" (plejofte la paroĥa preĝejo aŭ la katedralo Sankta Paŭlo), sed nur por movi denove kelkajn horojn poste. Kelkaj londonanoj transloĝigis siajn havaĵojn "kvar- aŭ kvinfoje" dum unu tago^[14]. Fuĝoj preter la muro nur komencis fine de lundo: aperis panik-scenoj ĉe la mallarĝaj portaloj, kiam la malesperintaj rifuĝintoj provis eliri kun siaj aĵoj, ĉaretoj, ĉevaloj kaj vagonoj.

La plej grava malhelpaĵo por la fajrobrigadoj devenis de la mallarĝeco de la stratoj. Eĉ en ĉiutagaj kondiĉoj, la mikso de ĉaretoj, vagonoj kaj piedirantoj en la etaj aleoj kaŭzis oftajn trafikŝtopadojn. Dum la incendio, la vojoj estis plie blokitaj de la rifuĝintoj, kiuj instalis bivakojn en la stratoj kun siaj savitaj havaĵoj aŭ senĉese fuĝis el la fajro, dum la fajro- aŭ detruobrigadoj provis senrezulte alproksimigi ĝin.

Kontraŭfajraj teknikoj de la 17-a jarcento

Fajrohokoj uzitaj por kontraŭi fajron en Tiverton (Devon), 1612.

Fajroj estis kompreneble kutimaj en tia troloĝita, ligna urbo kun multaj fajrujoj, kandeloj, fornoj aŭ stokoj da pulvo. Ekzistis tiam ne responsa polico aŭ fajrobrigado, sed la loka milico de Londono, nomita Trained Bands aŭ Train-band, estis disponebla almenaŭ en kazo de ĝeneralaj krizoj. Nokta gardotempo kontraŭ fajroj estis cetere plenumita de la gardistaro de Londono (the watch), kiu konsistis el mil gardistoj patrolante en la stratoj^[15]. Ekzistis kutimoj aŭ proceduroj inter la variaj sociaj komunumoj en kazo de fajro, kaj ili montriĝis plejofte efikaj. La plej bonvolajn civitanojn oni avertis pri danĝera domfajro per malsonoraj frapoj sur la sonoriloj de la preĝejo: ili sekve rapide kunveniĝis por uzi la disponeblajn teknikojn kontraŭ la fajro, precipe detruadon kaj akvumadon. Konforme al la leĝo, la turo de ĉiu paroĥa preĝejo devis enteni la necesajn ilojn por tio: longaj ŝtupetaroj, ledaj siteloj, hakiloj, sed ankaŭ "fajrohokoj" (firehooks) por faligi la konstruaĵojn (vidu la bildon maldekstre). Kelkfoje, la plej altaj domegoj estis eĉ detruitaj per kontrolitaj pulvo-eksplodoj. Tiu sufiĉe drasta metodo por krei fajrobarilojn estis pli kaj pli uzita fine de la granda incendio, kaj al ĝi atribuas la historiistoj la finan venkon kontraŭ la flamoj^[16].

La detruado de la domoj, kiuj situas sur la estonta akso de la fajro, estas ofte efika rimedo por haltigi la incendion. Sed tiufoje, la unuaj detruoj estis kritike prokrastitaj pro la hezitemo kaj la nesufiĉa aŭtoritateco de la Lordo Urbestro, kiu ne donis la necesajn ordonojn^[17]. Kiam finfine ordonis la reĝo mem "ŝpari neniun domon", la fajro estis jam vorinta multnombrajn konstruaĵojn, kaj la detruistoj ne plu povis cirkuli tra la ŝtopitaj stratoj.

17-a jarcenta reklamo por sufiĉe malgranda kaj manovrebla fajro-maŝino kun radoj: "Tiuj Aparatoj, (kiuj estas la plej bonaj) por estingi grandan Fajron; estas faritaj de John Keeling en Black Fryers (post sperto de multaj jaroj)."

La uzo de akvo por estingi la fajron estis same malhelpita. Principe, akvo estis disponebla per sistemo de ulmtuboj, kiuj akvumis 30 000 domojn danke al alta akvoturo en la strato Cornhill, kiu pleniĝis dum la alfluo de la Tamizo. Ekzistis ankaŭ akvujo en Islington por stoki la akvon, kiu devenis de Hertfordshire^[18]. Plejofte eblis malfermi tubon proksime al brulanta konstruaĵo por kontraŭi la fajron aŭ plenigi sitelojn. La strato Pudding Lane estis plie proksima al la rivero mem. En kazo de tia incendio, ĉiujn stratojn el la rivero ĝis la bakejo kaj la apudaj domoj oni devus teorie provizi per du linioj da fajrosoldatoj, kiuj transdonus la plenajn sitelojn direkte al la fajro kaj resendus la malplenajn sitelojn al la rivero. Sed tio ne okazis, aŭ almenaŭ ne plu okazis, kiam Samuel Pepys observis la fajron el la Tamizo, meze de la dimanĉa mateno. Pepys priskribas en sia taglibro, kiel neniu provis estingi la fajron, sed plivole kaj timege fuĝis el ĝi, hastante "por forpreni siajn havaĵojn, kaj lasi ĉion al la fajro". La flamoj do atingis la riverbordon sen granda rezisto de la malorganizita komunumo, kaj baldaŭ ruinigis la bruleblajn domojn laŭlonge de la varfoj. La rezultinta katastrofo ne nur interompis la vojon de la fajrosoldatoj al akvo, sed ankaŭ ekbruligis la akvoradojn sub la ponto de Londono, kiuj normale pumpis akvon al la akvoturo de Cornhill: konsekvence, kaj la rekta aliro al akvo kaj la provizado per tuboj subite malebliĝis.

Londono posedis tre avangardajn teknikojn kontraŭ fajroj, precipe danke al fajro-maŝinoj, jam uzitaj okaze de antaŭaj incendioj. Sed male de la utilaj fajrohokoj, tiuj grandaj pumpiloj nur malofte montriĝis sufiĉe flekseblaj aŭ praktikaj por havi veran influon. Nur kelkaj el ili disponis radojn, dum aliaj stariĝis sur senradaj tabuloj^[19]. Oni kutime alportis ilin el malproksima loko, kaj ili ofte alvenis tro malfrue. Plie, ĉar ili disponis buŝojn sed ne blovtubojn, ili suferis de malgranda trafpovo. Okaze de la granda incendio, nekonata nombro da fajro-maŝinoj estis transportitaj tra la stratoj, aŭ eĉ tra la tuta City. Ili normale elprenis akvon el la ĉirkaŭaj tuboj: tio ne plu eblis, sed oni povis ankoraŭ atingi partojn de la riverbordo. Kiam oni malespere provis manovri la maŝinojn ĝis la rivero por plenigi iliajn akvujojn, pluraj el ili falis en la Tamizon. Kaj la varmeco de la flamoj tiam fariĝis tiel granda, ke la ceteraj maŝinoj ne plu povis alproksimigi la incendion en konvena distanco: ili eĉ ne plu povis aliri al Pudding Lane.

Dimanĉo

Proksimuma amplekso de la fajro dimanĉvespere, la 2-an de septembro.^[20]

Fajro aperis en la bakejo de Thomas Farriner ĉe Pudding Lane iom post noktomezo je dimanĉo la 2-a de septembro. La tuta familio estis enkaptita ĉe la supra etaĝo, sed sukcese fuĝis al najbara domo per fenestro, escepte de tro timigita servistino, kiu do fariĝis la unua viktimo de la incendio^[21]. La najbaroj provis estingi aŭ almenaŭ mildigi la fajron. Unu horon poste alvenis ŝtatoficisto de la paroĥo: li opiniis, ke necesis detrui la apudajn domojn por preventi pluan kreskon. Pri tio la loĝantoj protestis, kaj la Lordo Urbestro Thomas Bloodworth, kiu sole rajtis kontraŭstari ilin, estis alvokita. Kiam Bloodworth alvenis, la flamoj jam konsumis la apudajn domojn kaj direktis al la paper-stokejoj kaj bruleblaj konstruaĵoj de la riverbordo. La plej spertaj fajrosoldatoj urĝis eki la detruadon sed Bloodworth rifuzis, ĉar la loĝejoj estis plejparte luigitaj kaj la proprietuloj ne troveblis. Oni ĝenerale konsideras, ke Bloodworth estis nomumita al la ofico de Lordo Urbestro nur kiel oportuna, servila oficisto, kaj ne pro la apartaj talentoj, kiujn tia posteno normale postulas. Li panikis kiam aperis subita urĝo^[22]. Premita de la ĉeestintaj personoj, li faris la ofte cititan rimarkon "Fi! Virino kapablus pis-estingi ĝin", kaj foriris. Post la detruo de la City, Samuel Pepys reanalizis la eventojn kaj skribis la 7-an de septembro 1666 en sian taglibron: "Oni ja tra la tuta mondo lamentas pri la simpleco [t.e. la stulteco] de mia Lordo Urbestro ĝenerale; kaj pli aparte koncerne tiun aferon de la fajro, reĵetante ĉion sur li".

Je la sepa matene, Pepys, kiu estis grava oficisto en la Navy Office, supreniris la turon de Londono por obteni aeran panoramon de la fajro: li skribis en sian taglibron, ke la orienta vento jam aliformigis la fajron en vastan incendion. Ĝi komplete detruis plurajn preĝejojn kaj, li taksis, 300 domojn, kaj plie atingis la riverbordon. La konstruaĵoj sur la ponto de Londono estis brulantaj. Utiligante boaton por ekzameni la detruaĵojn ĉirkaŭ Pudding Lane el mallonga distanco, Pepys priskribis "lamentan" fajron, "ĉiuj klopodante por forpreni siajn havaĵojn, ĵetante ilin en la riveron aŭ metante ilin sur barĝojn; malriĉuloj restante en siaj domoj kiel eble plej longe, ĝis la fajro mem apudas ilin, kaj tiam kurante en boatojn, aŭ grimpante el unu ŝtuparo al alia ĉe la riverbordo". Pepys pluiris okcidenten sur la rivero ĝis la kortego en Whitehall, "kie homoj venis al mi, kaj mi faris al ili priskribon, kiu konsternis ilin, kaj pri tio oni raportis al la Reĝo. Mi estis do alvokita, kaj ja diris al la Reĝo kaj al la Duko de York tion, kion mi vidis; ke, krom se lia Majesto ordonus la detruadon de domoj, nenio povos haltigi la fajron. Ili ŝajnis tre malserenaj, kaj la Reĝo ordonis al mi iri al mia Lordo Urbestro en sia nomo, kaj ordoni al li ŝpari neniun domon, kaj detrui ĉiudirekte antaŭ la fajro". La frato de Karlo, tiama la duko de York, Jakobo la 2-a, proponis la helpon de la regimento Life Guards por kontraŭi la fajron^[23].

"Vidi tion igis min plori."
Samuel Pepys (1633-1703), pentrita de John Hayls en 1666, en la jaro de la granda incendio.

Unu mejlon okcidente de Pudding Lane, en Westminster, la juna lernanto William Taswell ĵus eskapis el la frumatena diservo en la abatejo Westminster kaj vidis kelkajn rifuĝintojn, kiuj alvenis per lueblaj boatoj, malvestitaj kaj kovritaj nur de kovriloj^[24]. La servo de la boatistoj subite fariĝis eksterkutime multekosta, kaj nur la plej bonŝancaj rifuĝintoj obtenis sidlokon en boato.

La fajro disvolviĝis rapide pro fortaj ventoj. Je la mezo de la mateno, la loĝantoj rezignis estingi la incendion kaj ekfuĝis. La movanta homamaso kaj la ĉaretoj tute obstrukcis la vojojn por la fajrosoldatoj kaj la ĉevaloj. Pepys dungis fiakriston en Whitehall por reveni al la City, sed povis nur atingi la katedralon Sankta Paŭlo, kaj devis poste daŭrigi piedirante. Restis ankoraŭ en la preteraj stratoj ĉaretoj plena je havaĵoj kaj piedirantoj, kiuj fuĝis el la fajro kaj estis troŝarĝitaj. La paroĥaj preĝejoj, kiuj ŝajnis ankoraŭ sekuraj, rapide pleniĝis je mebloj kaj altvaloraĵoj, kiujn oni baldaŭ devus movi denove. Pepys trovis la urbestron Bloodworth, kiu provis kunordigi la batalon kontraŭ fajro. Duone faleganta, "samkiel svenanta virino", Bloodworth plende respondis al la reĝa peto, ke li estis jam detruanta domojn. "Sed la fajro preterpasas nin pli rapide, ol estas nia detruo-kapablo". Firme defendante sian honoran rangon, li rifuzis la proponon de la duko de York koncerne soldatojn, kaj tiam revenis hejmen enlitiĝi^[25]. Karlo ŝipveturis el Whitehall en la reĝa barĝo por ekzameni la scenon. Li konstatis, ke la domoj ankoraŭ ne estis detruitaj malgraŭ la aserto de Bloodsworth al Pepys, kaj li aŭdace transpaŝis la decidpovon de la Lordo Urbestro por ordoni masivajn detruojn okcidente de la fajro-areo^[26]. Pro la prokrasto, tiuj rimedoj montriĝis plejparte senrezultaj, ĉar la fajro jam estis nekontrolebla.

Je la posttagmezo, 18 horojn post la unua alarmo en Pudding Lane, la fajro estis fariĝinta furioza fajroŝtormo, kiu generis sian propran klimaton. La kameno-efekto kaŭzis gigantan ascendon da varma aero ĉie, kie la trablovoj estis mildigitaj de la apudaj konstruaĵoj (ekzemple ĉe la ĝetoj), kio lasis vakuon ĉe la grundo. Kontraŭ ĉia ŝajno, la rezultintaj internaj ventegoj ne helpis estingi la fajron^[27], sed fakte alportis freŝan oksigenon al la flamoj. La aermoviĝoj kreitaj de la ascendo igis la venton blovi anarkie, kaj norde kaj sude de la ĉefa orienta vento.

Je la frua vespero, kune kun sia edzino kaj kelkaj amikoj, Pepys revenis sur la riveron "kaj al la fajro, ankoraŭ kreskanta". Ili petis al la boatisto iri "kiel eble plej proksime al la fajro kaj la fumo; kaj tra la tuta Tamizo, kun onia vizaĝo en la vento, oni estis preskaŭ brulita de duŝo da ŝirpecoj". Kiam la amaso da ŝirpecoj fariĝis neelteneblaj, la grupo iris al taverno ĉe la suda bordo, kaj restis tie ĝis la alveno de mallumo, kiam ili povis vidi la fajron sur la ponto de Londono kaj preter la rivero, "kiel unu kompletan arkon da flamoj el tiu bordo ĝis la alia flanko de la ponto (...): vidi tion igis min plori".

Lundo

Proksimuma amplekso de la fajro lundovespere, la 3-an de septembro.

Je la mateniĝo de lundo, la 3-a de septembro, la fajro precipe etendiĝis norden kaj okcidenten, ĉar la aermoviĝoj de la fajroŝtormoj puŝis la flamojn kaj pli suden kaj pli norden ol dum la antaŭa tago^[28]. La suda progreso de la fajro estis plejparte haltigita danke al la rivero mem, sed detruis la domojn sur la ponto de Londono, kaj eĉ minacis transpasi la ponton kaj atingi la distrikton Southwark, ĉe la suda riverbordo. Southwark estis finfine ŝparita pro antaŭekzistanta fajrobarilo sur la ponto, kiu konsistis el vasta vakua spaco inter la konstruaĵoj (tio jam savis la sudan bordon okaze de la incendio de 1632^[29]). La norda progreso, tute male, alportis la flamojn al la koro de la City. Pluraj tiamaj observantoj emfazis la malesperon kaj la senkonsilecon, kiuj ŝajne frapis la londonanojn dum tiu dua tago. Oni ne vere strebis al la savo de la riĉaj, laŭmodaj kvartaloj nun minacitaj de la flamoj, ekzemple la Royal Exchange (kombinita borso kaj magazeno) aŭ la riĉabundaj butikoj de Cheapside. La Royal Exchange ekbrulis komence de la malfrua posttagmezo: el ĝi restis fumanta ŝelo nur kelkajn horojn poste. John Evelyn, kortegano kaj kronikisto, skribis la jenon:

John Evelyn en 1651.

Evelyn loĝis 6 kilometrojn ekster la City, en Deptford, kaj do ne vidis la plej fruajn etapojn de la katastrofo. Je lundo, kune kun multaj aliaj altklasuloj, li iris fiakre al Southwark por observi la scenon, kiun Pepys jam vidis dum la antaŭa tago, de la brulanta City preter la rivero. La fajro jam multe plivastiĝis: "la tuta City ene de teruraj flamoj apud la riverbordo; ĉiuj domoj ekde la Ponto, ĉiuj stratoj ĉe la Tamizo el Cheapside ĝis Three Cranes estis nun konsumitaj"^[31]. Je la vespero raportis Evelyn, ke la rivero estis krovrita de fuĝantaj barĝoj kaj boatoj, plenaj je havaĵoj. Li cetere observis la grandan forkuron da ĉaretoj kaj piedirantoj tra la ŝtopitaj portaloj de la City, direkte al la vastaj nordaj kaj orientaj kampoj, "kiuj sur multaj mejloj estis punktitaj de ĉiuspecaj moveblaĵoj kaj tendoj, starigitaj por gastigi la homojn kaj la havaĵojn, kiujn ili povis savi. Ho, kiel mizera kaj malfeliĉega spektaklo!".

Baldaŭ naskiĝis en la minacita urbo la suspekto, ke la fajro neniel akcidento estis. La turniĝantaj ventoj alportis fajrejojn kaj brulantajn defalaĵojn el longa distanco ĝis kulmaj tegmentoj kaj lignaj defluiloj, kaj tiel laŭaspekte kaŭzis nerilatitajn novajn fajrojn, kiuj situis malproksime el la originala incendio. Tio favoris la onidiron, laŭ kiu novaj fajroj estis ekflamigitaj intence. La lokaj alilandanoj tuj fariĝis la ĉefaj suspektatuloj pro la tiam okazinta dua angla-nederlanda milito. Timo kaj suspekto aliformiĝis en firman certecon dum lundo: ekfloris murmuroj kaj pri baldaŭa invado, kaj pri alilandaj spionoj, kiuj ĵetis "fajrobulojn" en domojn aŭ transportis grenadojn kaj alumetojn^[32]. Ekis serio da stratagresoj^[33]. William Taswell ekzemple spektis homamason, kiu rabis kaj frakasis la butikon de franca pentristo. Hororo frapis lin, kiam forĝisto alpaŝis al iu franco en la strato kaj batis lian kapon per fera stango. Timoj rilate al terorismo despli kreskis, ke kutimaj komunikiloj kaj vivnecesaj terinstalaĵoj estis pli kaj pli difektitaj de la fajro. La General Letter Office ĉe Threadneedle Street, tra kiu normale trapasis ĉiuj leteroj de la tuta lando, brulis komence de la lunda mateno. La gazeto London Gazette ĵus sukcesis publikigi sian eldonon de lundo, antaŭ ol la presejo estis detruita (tiu eldono precipe enhavis malgravajn klaĉaĵojn, kun nur eta noto pri fajro, kiu ekis dimanĉmatene kaj "daŭradas kun granda violento"). La tuta lando dependis de tiuj komunikiloj, kaj la rezultinta vakuo pleniĝis je onidiroj. Ekzistis ankaŭ religiaj alarmoj koncerne novan pulvan konspiron. Kiam la suspektoj aliformiĝis en panikon kaj kolektivan paranojon, la Trained Bands kaj la Coldstream Guards koncentris sin malpli sur la batalo kontraŭ la fajro, kaj pli sur la nombrado de alilandanoj, katolikoj aŭ iuj ajn strangaspektaj homoj, aŭ por aresti ilin aŭ por protekti ilin el la tumultoj (aŭ pro ambaŭ kialoj).

La London Gazette de la 3-a/10-a de septembro, kun raporto pri la granda incendio. Alklaku la bildon por pligrandigi kaj legi ĝin.

La loĝantoj, precipe la altklasuloj, progrese malesperis evakui siajn havaĵojn el la City. Tio kreis neatenditan renton por la plej kapablaj malriĉuloj, kiujn oni dungis kiel portistojn (ili ofte ŝtelis la havaĵojn kaj fuĝis kun ili), kaj precipe por la proprietuloj de ĉaretoj kaj boatoj. La antaŭan sabaton, la luigo de ĉareto kostis proksimume du ŝilingojn. Je lundo, la prezo povis atingi kvardek pundojn, tio estas konsiderinda sumo (ekvivalente al pli ol 4000 pundoj en 2005)^[34]. Ŝajnas, ke ĉiu ĉaretisto kaj boatisto ĉirkaŭ Londono hastis al la City por profiti el tiu eksterordinara situacio: la ĉaretoj ariĝis al la mallarĝaj portaloj kaj rekte koliziis kontraŭ la konfuzegaj loĝantoj, kiuj tute kontraŭe provis fuĝi. Tiel granda estis la ĥaoso ĉe la portaloj, ke la magistratoj ordonis fermi ilin lundon posttagmeze, tiel esperante turnigi la loĝantojn el la savo de iliaj propraj havaĵoj al la batalo kontraŭ la fajro: "ke, sen espero savi ion ajn, ili eble pli despere entreprenus estingi la fajron"^[35]. Tiu stulta kaj senrezulta decido estis nuligita la sekvan tagon.

Kvankam ordo en la strato ekfalegis, precipe ĉe la portaloj, kaj kvankam la fajro furiozis nekontroleble, lundo estis markita de la komenco de organizita kontraŭagado. Thomas Bloodworth, kiu kiel Lordo Urbestro responsis pri la kunordigo de la kontraŭfajra batalo, estis ŝajne foririnta el la City: lian nomon oni mencias en neniu raporto de la lundaj eventoj^[36]. En tia urĝa krizo, Karlo la 2-a denove ignoris la City-municipon kaj nomumis sian fraton Jakobon, dukon de York, kiel responsulon de la agado. Jakobo instalis komandejojn ĉirkaŭ la tuta perimetro de la fajro, dungante ĉiujn disponeblajn malriĉulojn kaj kreante teamojn da bone pagitaj kaj bone nutritaj fajrosoldatoj. Tri korteganoj fariĝis responsaj de ĉiu komandejo, kaj Karlo mem konservis la ordonpovon koncerne detruadojn. Tiu sufiĉe solidareca gesto celis malkonfirmi al la civitanoj, ke ili estis finance responsaj de la detruado de domoj. Jakobo kaj siaj Life Guards traveturis la stratojn dum la tuta tago, protektante alilandanojn el tumultoj kaj provante restarigi ordon. "La Duko de York gajnis la korojn de la homoj per siaj senĉesaj, nelaceblaj streboj tage kaj nokte por helpi estingi la Fajron", skribis vidinto en letero de la 8-a de septembro^[37]

Mardo

Proksimuma amplekso de la fajro mardovespere, la 4-an de septembro. (ĝi ne signife plivastiĝis je merkredo, la 5-a de septembro)

Mardo la 4-a de septembro estis la tago, dum kiu Londono spertis la plej multajn detruojn^[38]. La komandejo de la duko de York en la kvartalo Temple Bar, je la kuniĝo de la stratoj Strand kaj Fleet Street, celis haltigi la okcidentan progreson de la fajro direkte al la palaco Whitehall mem. Instalante firman rezistpunkton ekde la ponto super la rivero Fleet ĝis la Tamizo, Jakobo tiel esperis ke la du riveroj konsistigus naturan fajrobarilon. Komence de la marda mateno, la flamoj tamen trapasis la Fleet, pro la influo de persistanta orienta vento. La fajro simple preterpasis la fajrosoldatojn, kaj trudis al ili reorganizon. La progreso de la fajro pli okcidenten kaŭzis konsternon ene de la palaco: "Ho, kiel granda konfuzo tiam estis en tiu kortego!", skribis Evelyn.

La fajrosoldatoj de Jakobo cetere kreis larĝan fajrobarilon norde de la incendio. Ĝi sukcese retenis la fajron ĝis la malfrua posttagmezo, sed la flamoj tiam trapasis ĝin kaj ekdetruis la vastan, riĉulan straton Cheapside kun ĝiaj luksbutikoj.

Brulanta katedralo Sankta Paŭlo. Nekonata artisto, ĉ. 1670.

Ĉiuj rigardis la katedralon Sankta Paŭlo kiel absolutan rifuĝejon pro siaj dikaj ŝtonmuroj kaj pro la natura fajrobarilo, kiun konsistigis la vasta, vakua ĉirkaŭinta placo. Ĝi estis tute plenigita de savitaj havaĵoj, kaj la kripto enhavis la dense pakitajn stokojn de la presejoj aŭ librovendistoj el la apuda strato Paternoster Row. Sed la konstruaĵo estis tiam spertanta riparadon, kaj estis kovrita de lignaj skafaldoj, kiuj ekbrulis dum la marda nokto. Elirante el lernejo, la juna William Taswell troviĝis unu mejlon for kaj spektis la flamojn, kiuj progrese ĉirkaŭis la katedralon, antaŭ ol la brulantaj skafoldoj ekflamigis la tegmentotrabojn. Apenaŭ unu duonhoron poste, la plumba tegmento ekfandiĝis, dum la libroj kaj la paperoj en la kripto samtempe aldoniĝis al la incendio. "La ŝtonoj de Sankta Paŭlo flugis samkiel grenadoj, la fandiĝanta plumbo fluis en la stratojn, kaj la pavimoj mem havis tiel feroce ruĝan brilegon, ke nek ĉevalo nek homo kapablis treti sur ili", raportas Evelyn en sia taglibro. El la katedralo rapide restis nur ruinoj.

Dum la sama tago, la flamoj ekis movi orienten ekde la areo de Pudding Lane, kontraŭ la precipa orienta vento, direkte al la turo de Londono kaj al ĝiaj pulvo-stokoj. La soldataro de la turo vane atendis dum la tuta tago helpon el la oficialaj fajrosoldatoj de Jakobo, kiuj pli urĝeme okupiĝis pri la okcidento, kaj ili sekve decidis sinŝarĝi per la krizo: la soldataro kreis fajrobarilojn per grandskala detruado de la proksimaj domoj, tiel haltigante la progreson de la fajro.

Merkredo

Jakobo, duko de York, estonta Jakobo la 2-a de Anglio.

La vento finfine mildiĝis ekde la marda vespero, kaj la fajrobariloj kreitaj de la fajrosoldatoj ekis funkcii akcepteble ekde merkredo, la 5-a de septembro^[39]. Pepys piediris tra la tuta, ankoraŭ fumanta urbo, ĝis la grundo hejtis liajn proprajn piedojn. Li supreniris la sonorilturon de la preĝejo All Hallows-by-the-Tower, el kie li vidis la detruitan City, "la plej tristan, dezertan vidaĵon, kiun mi iam ajn vidis". Multaj izolitaj fajroj plubruladis, sed la granda incendio mem ne plu estis. Pepys vizitis Moorfields, vastan publikan parkon tuj norde de la City, kaj li vidis grandan kamparon da senhejmaj rifuĝintoj, "povraj ruinuloj portante siajn havaĵojn, kaj ĉiuj gardante siajn proprajn havaĵojn". Li rimarkis, ke la prezo de pano ĉirkaŭ la parko duoblis. Ankaŭ Evelyn iris al Moorfields (kiu ŝajne estis la ĉefa kunvenejo de la senhejmuloj), kaj hororiĝis pri la grandega nombro da mizeraj homoj, kiuj plenigis la parkon. Kelkaj ŝirmis sin sub tendoj, dum aliaj jam loĝis en rapide manfaritaj laddomoj: "Multaj [estis] sen unu vestaĵo aŭ iu ajn necesa uzilo, lito aŭ tabulo"^[40]. Evelyn estis tamen impresita de la fiereco de tiuj senhavaj londonanoj, "kiuj estas preskaŭ pereante pro malsato kaj mizero, sed ne petas unu solan pencon".

Timoj pri alilandaj teroristoj aŭ pri franca-nederlanda invado estis kiel eble plej grandaj inter la senkonsilaj viktimoj de la fajro, kaj dum la nokto de merkredo eksplodis kolektiva paniko en la kamparoj de Moorfields kaj Islington: mistera lumeto en la ĉielo super Fleet Street naskis la onidiron, ke 50 000 francaj aŭ nederlandaj enmigruloj (al kiuj oni plejofte atribuis la fajron) estis marĉantaj al Moorfields por finfari la laboron komencitan de la fajro: tranĉi la gorĝojn de la viroj, seksatenci la virinojn kaj ŝteli iliajn malmultajn havaĵojn. Hastante al la stratoj, la terorizita homamaso atakis ĉiujn alilandanojn, kiujn ili kapablis trafi. Laŭ Evelyn, nur "post senfinaj penoj kaj granda malfacileco" ili estis kvietigitaj kaj forpelitaj en la kampojn de la Trained Bands, de la regimento Life Guards kaj de la korteganoj. La humoro de la loĝantaro estis tiam tiel frenezeta, ke Karlo la 2-a timis grandskalan ribelon de Londono kontraŭ la angla monarkio. La produktado kaj disdonado de nutraĵoj kvazaŭe ne plu ekzistis, kaj la reĝo anoncis, ke stokoj da pano oni alportus ĉiutage al la City kaj al sendanĝeraj, ĉirkaŭaj vendoplacoj. En tiuj vendoplacoj oni rajtis nur aĉeti kaj vendi: tute ne temis pri urĝaj, senkostaj fordonoj.