Deveno kaj ecoj

Cezaro devenis el malnova roma familio nomata Julidoj (latine gens Iulia), kiu deduktis sian originon de Julo, filo de la troja heroo Eneo, kiu estis laŭlegende filo de la diino Afrodito. Tamen, laŭmezure de la roma nobelaro, malgraŭ sia patricia deveno, la familio estis nek riĉa nek influhava kaj nur malmultaj familianoj rimarkiĝis politike. La patro de Cezaro, Gaius Julius Caesar la pli aĝa, atingis nur postenon de pretoro; Aurelia Cotta, la patrino, devenis de pli potenca familio, kiu donis al la respubliko multajn konsulojn. Fratinoj de Cezaro, nome Julia major kaj Julia minor, edziniĝis al senatoroj. Julia Minor iĝis la avino de Oktavio, la posta imperiestro Aŭgusto Cezaro. Kelkaj membroj de la familio fariĝis konsuloj aŭ cenzoroj kaj onklino de Cezaro, Julia, edziniĝis al la militestro Kajo Mario, kiu venkis la teŭtonojn kaj la cimbrojn.

Pri la infanaĝo de Cezaro ne estas multo konata, ĉar la komencaj ĉapitroj de liaj biografioj de Suetonio kaj Plutarko estis perditaj.

Koncerne personajn ecojn, onidire Cezaro estis afabla en mieno, donacema en mono, sed tre ruza en menso. Lia afableco kaj donacemo ofte estis velura ganto sur mano el fero. Tio trompis Pompeon kaj multajn romanojn, sed ne Ciceronon kaj Katonon, kiuj travidis Cezaron.

Cezaro elspezis libere por donaci al amikoj, al siaj armeanoj kaj al la popolanoj de Romo. Kvankam tio ŝajnis senprudenta al multaj —kaj Cezaro ja havis grandajn ŝuldojn— per la donacoj Cezaro fine aĉetis la elkoran favoron de siaj soldatoj kaj de la popolo de Romo kaj, per tiuj, la imperion.

Politikisto

Busto de Julio Cezaro en la Nacia Arkeologia Muzeo de Napolo.

Cezaro fariĝis politikisto, kiam li estis tre juna. Sed li ankaŭ estis tre riĉa. Per la donacema kaj ŝajne senprudenta uzado de sia riĉo, Cezaro gajnis politikan favoron kaj potencon.

En 84 a.K. Cezaro edziĝis al Cornelia, la filino de la konsulo Lucius Cornelius Cinna, kiu anis kiel li mem la partion de la populares. Samjare li estis nomumita Flamen Dialis, tio estas sacerdotestro de Jupitero.

La familia rilato al Cinna kaj lia parenceco kun Marius oponigis Cezaron al la diktatoreco de Sulla, kiu reprezentis la konservatisman partion de la optimates. Sulla ordonis al Cezaro eksedziĝi de Cornelia, sed li kontraŭstaris tion kaj forlasis Romon. Surpete de influaj amikoj oni pardonis al li, sed li ne revenis al Romo.

Anstataŭe, estante ankoraŭ 19-jaraĝa, li iĝis oficiro en la stabo de Marcus Minucius Thermus, nome la guberniestro de la gubernio Asia. Por plirapidigi la konkeron de la urbo Mitileno sur la insulo Lesbo, Cezaro estis sendita al la kortego de la reĝo Nikomedo la 4-a de Bitinio por peti de li mararmeon. Poste oni diris, ke Cezaro havis samsekseman rilaton al Nikodemo. Post la sekva konkero de Mitileno, Cezaro estis honorita de la corona civica (civitana krono), kiu indikis tiun, kiu savis vivon de romiano en batalo.

En la jaro 78 a.K. Cezaro estis oficiro en la stabo de Publius Servilius Vatia, kiu batalis en Kilikio kontraŭ piratoj. Sed Cezaro ne restis tie longe, ĉar la morto de Sulla ebligis al li reveni al Romo, kie li daŭrigis sian politikan karieron. Kiel tiam estis la kutimo, li unue laboris kiel akuzanto kaj ano de la vigintisexviri, tio estas la malsupraj magistrataranoj de la respubliko. Kiel akuzanto Cezaro rimarkiĝis en proceso pro ĉantaĝo kontraŭ Gnaeus Cornelius Dolabella (konsulo), disĉiplo de Lucio Kornelio Sulao, kaj tiel denove montris sian oponon al la Sulla-anoj. Malgraŭ malsukceso en tiu proceso la famo de Cezaro ne suferis pro tio.

Supreniro

Militiroj de Cezaro en Gaŭlio.

Kiam Cezaro havis ĉirkaŭ 35 jarojn, li legis la biografion de Aleksandro la Granda. Cezaro estis la unua romia generalo, kiu milite transiris la Rejnon kaj la Manikon, sed li sukcesis konkeri nek Brition nek Germanion. La konkero de Gaŭlio donis al li ne nur la potencon de sukcesa kaj ŝajne nevenkebla armeo, sed ankaŭ la trezoron de Gaŭlio, kiun li libere elspezis en Romo por elaĉeti kaj amindumi la koron de Romo.

Do, Cezaro fariĝis unu el la plej potencaj homoj en Romio. Nur Pompeo kaj Krasso estis pli potencaj. Tial je -60, Cezaro dividis la imperion kun ili: Krasso ricevis Azion, Cezaro Gaŭlion, kaj Pompeo Hispanion kaj Afrikon. Tio estis la unua triumviraro. Italio estis ankoraŭ libera kaj ne la privata posedaĵo de homo.

Post la divido, Cezaro grandigis sian potencon en Gaŭlio. En -55 kaj -54 li penis konkeri Brition, sed fiaskis. En la tempo de Cezaro, Britio staris ĉe la rando de la konata mondo —estis eĉ duboj pri ĝia ekzisteco en Romo. Iuj opiniis, ke Britio estis lando fabela. Cezaro mem rigardis Brition kiel tro marĉa kaj tro malriĉa.

Supozita loko de Rubikono.

Je -53 Krasso mortis en Persio. Nun nur Pompeo staris kontraŭ Cezaro. Do, Cezaro iris al la Rubikono, la rivero, kiu estis tiam la proksimuma limo inter lia provinco Gaŭlio kaj Italio, kaj tie li haltis. Post multe da hezito li fine decidis transiri Rubikonon en la jaro -49. Li diris, en la greka, "la kubo estas ĵetita" (kiel aludo al nehaltigebla komenco de vetludo), kaj transiris la riveron. Kiam li transiris la riveron kaj eniris Italion kun sia armeo, li rompis leĝon kaj tradicion, defiis la Senaton kaj klare montris, ke li deziris kapti Romon kaj Romion por si mem.

Malsimile al Cezaro, Pompeo regis la maron, havis grandan ŝiparon kaj armeon duoble grandan. Sed la armeo de Cezaro estis tre sperta, memfida, lojala kaj Cezaro tre aŭdaca kaj kuraĝa. La du armeoj fine kunvenis sur la batalkampo de Farsalio en la jaro -48, kie Cezaro venkis Pompeon.

Pompeo fuĝis al Egiptio, sed tie estis mortigita de la reĝo Ptolemeo. Cezaro sekvis Pompeon al Egiptio, sed alvenis post lia murdo. Li venĝis la murdon de Pompeo kaj starigis la fratinon de Ptolemeo kiel reĝinon: Kleopatra, kiu donis al Cezaro filon, nome Cezarionon. Poste Cezaro venkis Katonon kaj la aliajn restantajn respublikanojn en norda Afriko. Liaj planoj inkluzivis ankaŭ konkeri Persion, Skition (nuna Ukrainio) kaj Germanion. Laŭ Plutarko, la armeoj de Cezaro batalis entute kontraŭ tri milionoj da soldatoj kaj mortigis unu milionon.

Dufoje —kontraŭ Ariovisto en Gaŭlio kaj kontraŭ Pompeo ĉe Dirakio— Cezaro, lia armeo kaj lia sorto pendis per unu fadeno. Sed la manko de aŭdaco kaj memfido de lia malamiko savis lin. Simile al Cromwell, Cezaro estis nesperta en milito ĝis mezaĝo, sed li fariĝis unu el la plej bonaj militistoj de la historio. Simile al Davido, Cezaro estis indulga al malamikoj post venko, eĉ al tiuj, kiuj mortigus lin, se ili povus. Krom tio, li estis homo tre makiavela. Simile al multaj tiaj ambiciuloj, Cezaro deziris la unuan rangon super ĉiuj. Unufoje Cezaro kaj liaj oficiroj preterpasis barbaran vilaĝon en la Alpoj. Liaj oficiroj moke komparis la vilaĝon al Romo, sed Cezaro diris, "Mi preferus la unuan rangon en tiu vilaĝo al la dua rango en Romo."

Diktatoro

Cezaro estis la unua bildigita dumvive sur romiaj moneroj.

Reveninte el Afriko al Romo en la jaro -46 Cezaro estis nomumita diktatoro por dek jaroj fare de la senato. Post lia lasta milita sukceso en Hispanujo la senato nomumis lin dictator perpetuus (diktatoro porĉiama).

Tiu lasta, ne konstitucikonforma titolo, supozigis, ke Cezaro akceptus la reĝecon, same kiel li parolis pri la res publica kaj ties institucioj. La ŝtato estus nur sensanga ombro, Sulla estis politikista analfabeto, ĉar li forlasis la diktatorecon.^[2]

Morto

Je la 15-a de marto (laŭ la kalendaro uzata en tiu jaro en Romo; verŝajne la 14-a de marto laŭ la poste adoptita julia kalendaro) 44 a.K. (710 AUC), Cezaron murdis Marko Bruto, Kasjo kaj liaj respublikismaj komplotistoj, kiuj timis ke li fariĝos reĝo. (Tamen la demando, ĉu Cezaro vere ambiciis akiri tiun titolon, aŭ ĉu li kontentiĝis pri funkcio de diktatoro, okupas historiistojn ĝis nuntempo).

Morto de Cezaro de Michele Cammarano (1798).

Matene la 15-an de marto Cezaro ekmalbonfartis, pro kio li volis prokrastigi kunvenon de la senato. Krome lia edzino Calpurnia tiunokte sonĝis pri lia murdo. Tiam Decimus Junius Brutus, ankaŭ enplektita en la konspiro, ekiris al hezitanta diktatoro por konvinki lin ne prokrastigi la traktadon. Tiam Cezaro kun Decimus Brutus ekiris al la teatro. Survoje Cezaro ricevis leteron kun averto pri atenco, sed li flankenmetis ĝin dirante, ke li tralegos ĝin pli poste. Marcus Antonius klopodis Cezaron haltigi surŝtupare antaŭ la teatro de Pompeo, sed unu de la konspiruloj sub iu preteksto kaptis lin por interparoli. En la senato Lucius Tillius Cimber turniĝis al Cezaro kun peto pri amnestio por sia frato, sed la diktatoro rifuzis. Poste Cimber komencis deŝiri de Cezaro lian togon. Konspiruloj post tiu ĉi interkonsentita signo amasiĝis ĉirkaŭ la diktatoro; sekve Casca tranĉis lin per sia ponardo en kolon kaj dum malgranda momento ankaŭ la ceteraj malkaŝis siajn tranĉilojn. Cezaro klopodis fuĝi, sed ĉirkaŭita de malamikoj kaj blindigita de propra sango li stumbletis kaj falis. La konspiruloj donis al li onidire 23 pikbatojn, sekve de kiuj Cezaro mortis.

Morto de Cezaro, de Carl Theodor von Piloty.

La lastaj vortoj de Cezaro ne estas konataj kun certeco kaj sekve ili restas objekto de esplorado de historiistoj. En la dramo de Ŝekspiro "Julius Caesar" liaj lastaj vortoj estas Et tu, Brute? („Ĉu ankaŭ vi, Brutus?“). Sed supozeble temas nur pri nura arta inventemo de Ŝekspiro.↵Laŭ Suetonio li diris greke Kai sí, teknón? („Ĉu ankaŭ vi, mia filo?“). Plutarko aldonas, ke Cezaro diris nenion, nur kiam li ekvidis Bruton inter la konspiruloj, li ĵetis togon trans sian kapon.

Post la fino de la ago, Brutus klopodis ekparoli, sed timegigitaj senatanoj tuj diskuris ĉiuflanken, dum la sangkovrita korpo de Cezaro kuŝis sub la statuo de Pompeius. La konspiruloj, kriantaj, ke ili liberigis Romon, elkuris al la forumo kaj montris siajn sangigitajn manojn al la konsternita homamaso. Sed triumfantaj "liberigintoj" havis neniun planon kiel procedi post la morto de Cezaro. Malcertigitaj pro nesufiĉa publika subteno por sia ago ili kaŝiĝis dum la ekestinta kaoso en la templon, kie ili atendis pluan evoluon. Anstataŭ liberecon Romanojn atendis 13 jaroj da enlandaj militoj.

Post tiuj ĉi militoj la timoj de la komplotistoj realiĝis; la adoptita filo de Cezaro, Aŭgusto Cezaro, fariĝis imperiestro. La Romia Respubliko estis mortinta, kaj la Romia imperio naskiĝis.

Entombigo

Tombo de Julio Cezaro en la Roma Forumo

La entombigo de Cezaro okazis la 20-an de marto 44 a.K. en tumultecaj kondiĉoj. Marcus Antonius, la konsulo de la jaro 44 a.K., sukcesis per diversaj agadoj obteni la favoron de la roma popolo: tiel raportas Suetonio, ke estis starigita antaŭ la parolejo sur la roma forumo malpligrandigita modelo de la templo konstruigita de Cezaro honore al Venuso, de kiu li laŭdire devenis. En tiu modelo estis montrita la sangomakulitaj vestaĵoj de la diktatoro. La instalo de la ŝtiparo sur la marsa kampo daŭris plurajn tagojn, ĉar multaj homoj volis aldoni aĵojn por la mortinto. Estis organizataj grandaj funebraj ludoj, kiuj entenis surcenigon de emociplenaj tragedioj. Antonius legigis la testamenton de Cezaro, laŭ kiu ĉiu civitano ricevu 300 sestercojn, kaj aldone decidon de la senato, kiu agnoskis al Cezaro, kiel skribis Sueton ĉiujn diajn kaj homajn honorojn. La sekva funebra parolado de la konsulo finflamigis la etoson. Laŭ la versio de Plutarko, la sangoplena togo de la diktatoro estis montrita al la publiko nur tiam. Ducent jarojn poste estiĝis el tio la de Apiano disvastigita versio, ke oni prezentis al la popolo realsimilan vaksobildon de la murdito sur moviĝebla framo.

La popolo tiam tiris al si la por la entombigo preparitan korpon, spontane kreis novan ŝtiparon el mebloj, vestaĵoj kaj la armiloj de la soldatoj de Cezaro, kaj cindrigis la amatan diktatoron sur la forumo. Post tio, homoj atakis la domojn de la murdistoj de Cezaro por mortigi ilin. Eĉ la popoltribuno kaj poeto Gaius Helvius Cinna estis mortbatita de la popolaĉo sur la strato, ĉar pro lia nomo oni konfuzis lin kun Lucius Cornelius Cinna, kiu iom antaŭe malbone parolis pri la mortinto. Bruto, Kasjo kaj la aliaj konspirintoj, kiuj ja opiniis esti traktataj kiel liberiguloj kaj restarantoj de la respubliko, foriris el Romo komence de aprilo.

Sekvo

Bronza statuo de Cezaro, en Rimini.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Cezara Forumo.

Li ordonis konstrui la kernon de la nun nomata Cezara Forumo.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Julia kalendaro.

La monato julio nomiĝas laŭ Julio Cezaro. Antaŭ Cezaro, la nomo de la monato estis Quintilis. Liaj funkcioj de pontifex maximus inkludas la fiksadon de la komenco de ĉiu jaro. Cezaro uzas tian rajto por reformi la romian kalendaron, tiel ke la averaĝa daŭro de la jaro estu ekzakte 365,25 tagoj, la plej bona aproksimado konata tiamtempe laŭ la konsilo de la egipta matematikisto Sosigeno. La reformita kalendaro estas konata kiel la julia kalendaro, kiun Cezaro starigis je -45.

Du jaroj post sia morto Cezaro estis diigita.

Mezepokaj aŭtoroj inkluzivigis lin kiel modelo por kavaliroj en Naŭ de la Famo.

Liaj gepatroj

La patro de Julio Cezaro, Kajo Julio Cezaro la 3-a, naskiĝis ĉirkaŭ 135 a.K. kaj mortis en 85 a.K.. Li estis la filo de Gajo Julio Cezaro la 2-a. El nobela familio nombranta plurajn konsulojn (Seksto Julio Cezaro la 2-a kaj Seksto Julio Cezaro la 3-a) li tenis la postenon de kvestoro (99 a.K. aŭ 98 a.K.), pretoro (92 a.K.) kaj poste de guberniestro de Azio (91 a.K.). Li mortis subite pro natura morto en Pisae en 85 a.K..^[3]

Lia patrino Aŭrelia Kota, naskiĝis en 120 a.K. kaj mortis en 54 a.K. aŭ 53 a.K.,^[4] devenis de nobela kaj konsula familio (ŝiaj tri fratoj estis konsuloj). Laŭ Tacito^[5] kaj Plutarko,^[6] ŝi estas viva bildo de la romia matrono, modela rilate al la edukado kaj sindono, kiujn ŝi portis al siaj gefiloj kaj familio kaj aparte al sia filo.^[7] Vidviniĝinte en 85 a.K., ŝi ne reedziniĝis, sed loĝis kun sia filo.

Liaj fratinoj

Aŭgusto Cezaro.

Krom Cezaro, Kajo Julio Cezaro la 3-a kaj Aŭrelia Kota havis du aliajn infanojn, du filinojn Julia Cezara Major (la maljuna) kaj Julia Cezara Minor (la juna).

La informoj rilate al la pli aĝa fratino estas malmultnombraj. Suetonio konfirmas ŝian ekziston, ĉar laŭ li ŝi partoprenintus la akuzadon de Publius Clodius Pulcher pri sakrilegio kaj adultado.^[8]

Ŝi havis almenaŭ unu filon, ĉar diversaj aŭtoroj mencias la parton rezervitan al tiu infano en la testamento de Cezaro.^[9][10] La pli juna fratino naskiĝis en 101 a.K. kaj mortis en 51 a.K..^[11] Ŝi edziniĝis al Marcus Atius Balbus, kiu devenis el Aricio, kaj estis la patrino de Atia Balba Caesonia kaj la avino de Oktavo, kiu estos adoptita de Cezaro kaj iĝis la imperiestro Aŭgusto Cezaro.

Liaj edzinoj

Laŭ Suetonio Cossutia estis la unua edzino de Cezaro, de kiu li eksedziĝis por edziĝi al Cornelia, filino de Cinna, nome la patrino de sia filino Julia, pro politikaj kialoj: "kaj kvankam oni fianĉigis lin jam dum infanaĝo al Cossutia, de familio kavalira, sed riĉega, li eksedziĝis por edziĝi al Cornelia, filino de Cinna, kiu estis kvarfoje konsulo (dimissa Cossutia quae familia equestri sed admodum dives praetextato desponsata fuerat…)".^[12][13]

La esploro de la maloftaj fontoj kaj la kompilo de studoj pri la temo supozigas la jenan hipotezon: Cezaro ĵus surmetinte la viran togon, edziĝis al Cossutia, filino de riĉa familio, inter julio 85 a.K. kaj julio 84 a.K. (verŝajne pro instigo de siaj gepatroj kaj pro ekonomiaj kialoj, ĉar lia familio ne estis aparte riĉa) kaj eksedziĝis la sekvan jaron sub la konsuleco de Lucius Cornelius Cinna, al kies filino li edziĝis (elekto pli persona, evidentiganta politikan direktiĝon, ĉar pro la morto de sia patro Cezaro, kvankam ankoraŭ tre juna, iĝis la familiestro).

Fine en 59 a.K., Cezaro edziĝis al Calpurnia Pisonis, kun kiu li vivis ĝis sia morto en 44 a.K..

Liaj gefiloj

Pompeo

Cornelia Cinna naskis lian unuan legitiman infanon,^[14] filinon prenomatan Julia, en 83 a.K. aŭ 82 a.K.. Julia poste edziniĝis al Pompeo en 60 a.K.. Ŝi mortis en 54 a.K..

Dum sia restado en Egiptujo, Cezaro havis amrilaton al Kleopatra, kiu ĉirkaŭ 47 a.K. aŭ eble pli verŝajne ĉirkaŭ 44 a.K.) naskis filon, nomatan Ptolemeo la 15-a kaj kromnomata Cezariono. Tamen la patreco de Cezaro rilate al tiu knabo estas pridiskutita de historiistoj^[15] kaj ŝajne jam estis polemiko iom post la morto de la diktatoro.^[16]

Cezariono estis murdita tre juna (15 aŭ 17-jaraĝa) fare de Aŭgusto Cezaro, la de Cezaro adoptita filo kaj unua inter la romiaj imperiestroj. En 46 a.K., Cezaro, sen legitima filo, adoptis sian nevon Oktavio per testamento, kiu laŭ la tiama juro estis de tiam nomata Kajo Julio Cezaro Oktavio. Li iĝis poste la unua imperiestro de Romio, nome Aŭgusto Cezaro.

Fine Cezaro eble estis la patro de Marko Bruto, naskiĝinta en 85 a.K. de Servilia Caepionis. Plutarko ja menciis en sia verko Vivo de Bruto la favoron, kiun montris Cezaro al tiu^[17] kaj la opinion, ke li estis la vera patro, ĉar la knabo naskiĝis dum la periodo, kiam li amrilatis al Servilia Caepionis.^[18]

En Esperanto aperis

En Esperanto aperis komplete la Dua Libro de lia verko Raportaĵoj pri la Gaŭla Milito en Antologio Latina volumo 1 de Gerrit Berveling, Fonto, 2a eld. 2012.

Pri li en Esperanto aperis la romano Cezaro de Mirko Jeluŝiĉ en traduko de Ivo Rotkviĉ.

Ĉefaj fontoj

• Appianus, Bella Civilia lib. 13 Versio Versio
• Gaius Iulius Caesar, De Bello Gallico, De Bello Civili cum aliorum supplementis Textus
• Marcus Tullius Cicero, Epistulae ad familiares Textus, Epistulae ad Atticum Textus
• Cassius Dio, Historia Romana lib. 37–44 Versio
• Plutarko, Vitae parallelae "Vita Iulii Caesaris" Versio, "Vita Ciceronis" Versio, "Vita Marci Antonii" Versio
• Suetonio, De vita Caesarum "Divus Iulius" Textus

Biografioj

• Iohannes Albertus Fabricius, Bibliotheca Latina (Hamburgi: Schillerus, 1712) textus pp. 156–177
• Gesche, Helga. 1976. Caesar. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt. ISBN 3-534-05333-8 (Erträge der Forschung, 51)
• Griffin, Miriam, ed., 2009. A Companion to Julius Caesar. Oxoniae: Blackwell. Opera antiquiora.
• Carcopino, Jérôme. 1936. César. Lutetiae: Presses universitaires de France.
• Gelzer, Matthias. 1921. Caesar: Der Politiker und Staatsmann. Editio recentior, 1983 (Paginae selectae versionis Anglicae apud Google Books)

Ĝeneralaĵoj

• Ernst Baltrusch, eld., Caesar. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2007, ISBN 978-3-534-20111-2 (Neue Wege der Forschung)
• Canfora, Luciano. 1999. Giulio Cesare: Il dittattore democratico. Bari: Laterza. ISBN 88-420-5739-8.
• Dahlheim, Werner. 2005. Julius Caesar: Die Ehre des Kriegers und die Not des Staates. Paderborn: Schöningh. ISBN 3-506-71981-5.
• Fraschetti, Augusto. 2005. Giulio Cesare, Bari, Laterza. ISBN 88-420-7633-3.
• Fuller, J. F. C. 1965. Julius Caesar: Man, Soldier, and Tyrant. Novae Brunswicae: Rutgers University Press.
• Jehne, Martin. 2008. Caesar. 4a ed. Monaci: C. H. Beck. ISBN 978-3-406-41044-4.
• Le Bohec, Yann. 1994. César. Que sais-je? 1049. Lutetiae: PUF.
• Meier, Christian. 1997. Caesar. Ed. 4a Monaci: DTV. ISBN 3-423-30593-2.
• Piquero, Javier Cabrero. 2004. Julio César: El hombre y su época. Dastin Export S.L. ISBN 84-96249-60-3.
• Spinosa, Antonio. 1986. Giulio Cesare: Il grande giocatore. Mediolani. ISBN 978-88-04-42928-9.

Specialaĵoj

• Agazzi, Renato. 2006. Giulio Cesare stratega in Gallia. Paviae: Iuculano. ISBN 88-7072-742-4.
• Baltrusch, Ernst. 2004. Caesar und Pompeius. Darmstadtiae: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ISBN 3-534-16490-3.
• Gotter, Ulrich. 1996. Der Diktator ist tot! Stutgartiae: Franz Steiner.
• Holland, Tom. 2003. Rubicon: The Last Years of the Roman Republic. Anchor Books. ISBN 1-4000-7897-0.
• Jiménez, Ramon. 2000. Caesar Against Rome: The Great Roman Civil War. Praeger. ISBN 0-275-96620-8.
• Martin, Paul Marius. 1988. Tuer César. Brŭellis: Complexe.
• Meier, Christian. 1980. Die Ohnmacht des allmächtigen Dictators Caesar: Drei biographische Skizzen. Francofurti: Suhrkamp. ISBN 3-518-11038-1.
• Will, Wolfgang. 1992. Julius Caesar: Eine Bilanz. Stutgartiae: Kohlhammer. ISBN 3-17-009978-7.