| Elfdalia | |
| Övdalsk, Övdalską | |
 | |
| Mapo de la supra silga (Ovansiljan), kie la elfdalia estas parolata | |
| lingvo • moderna lingvo | |
|---|---|
| Dalekarla | |
| Parolata en | Svedio |
| Parolantoj | 2 000 |
| Denaskaj parolantoj | proksimume 2 000 |
| Skribo | latina kun kelkaj aldonoj dalekarla run-alfabeto (pre 20-a jarcento) |
| Lingvistika klasifiko | |
Hindeŭropa
| |
| Oficiala statuso | |
| Reguligita de | Sveda Lingvokonsilio |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-3 | ovd |
| SIL | ovd |
| Glottolog | elfd1234 |
| Angla nomo | Elfdalian |
| Franca nomo | dalécarlien |
| Specimeno | |
Du, Faðer ųor, so ir i imblum, | |
La elfdalia lingvo (övdalsk aŭ övdalską, elparolu /ˈœvdɐlskãː/ en elfdalia, älvdalska aŭ älvdalsmål en sveda) estas lingvo al la orienta branĉo de la nordĝermana lingvaro. Ĝi estas parolata de ĉirkaŭ 2 000 homoj kiu kreskas aŭ loĝas en Elfdalio (Övdaln), situanta en norda Dalarna, Svedio.
La lingvo estas proksime rilatita al proksime situantaj lingvoj kiel muraa kaj ursaa. Ĉiuj ĉi tiuj lingvoj disbranĉiĝis al la praskandinava lingvo inter 800-aj jaroj kaj 1300-aj jaroj. La elfdalia lingvo havas multajn diferencojn kompare al la sveda aŭ alia skandinava lingvo. La lingvo havas pli maljunan sistemon de kazo kaj la praskandinavan sistemon de silabkalkulo kun mallongaj, longaj, kaj tre longaj silaboj. Ĝi konservis sonon kiel [w] kaj [ð], kaj estas la nura skandinava lingvo kiu ankoraŭ havas nazvokalojn. La elfdalia ankaŭ spertis grandajn sonoŝangojn.
Tamen la elfdalia tradicie vidis al dialekto de la sveda, ili estas apartajn lingvojn laŭ la normo de reciproka komprenebleco. La elfdalia ne estas reciproka komprenebla kun la sveda, norvega aŭ dana, sed dalarnulo ke parolas aliaj lingvoj de la supra de Siljan povas kompreni ĝin. Tradiciaj, elfdali-parolantoj parolis sian denaskan lingvon en Ovansiljan, kaj parolis la sveda en ekzemple Retviko aŭ Leksando ekster Ovansiljan. Parolantoj do estas dulingvaj. La elfdalia ne havas statuson kiel minoritata lingvo en Svedio laŭ La Lingvo-Leĝo (2009:600).
En la 1900-aj jaroj, la elfdalia komencis simili la sveda, kaj la lingvo alproksimiĝas la norma sveda pli kaj pli ĉiu generacio. Multoblaj lingvistoj tial diferencigas inter klasika elfdalia, tradicia elfdalia kaj moderna elfdalia.
En aŭtuno 2014, dek lingvistoj prezentis peton al SIL International por doni la elfdalia kodon ISO-639-3. Kritika komento al la aplikaĵo estas submetita de Instituto por Lingvoj kaj Folkloro, la sveda aŭtoritato de dialektoj kaj tiel plu, sed la 27-an de majo 2016, SIL konsentis (post apelacio). La elfdalia hodiaŭ havas ISO-639-3-kodo ovd.
Skribsistemo
La elfdalia lingvo ekzistis en skriba formo dum centoj da jaroj. Dalarna-runoj estas uzataj por hakiti en lignon, ekzemple en bovloj kaj tabloj. Tamen malmultaj, el la hakoj skribis nur en elfdalia lingvo. Anstataŭe, la plejpartoj uzis la svedan kun kelkaj elfdaliaj vortoj kaj elfdalia influo. La lasta persono instruita de siaj gepatroj kiel skribi per runoj mortis en 1939.
En la komenco de la 1900-aj jaroj, homoj komencis skribi per skribilo kaj papero, kiu rezultigis la vasta adopto de la latina alfabeto. Ĉiuokaze, ne ekzistis norma ortografio, kaj homoj skribis laŭplaĉe. Hodiaŭ, la elfdalia alfabeto ankoraŭ ne havas unu norman ortografion. Tri ortografioj komune estas ofte uzataj: la ortografio de Råðdjärum, la ortografio de Steensland, kaj la ortografio de Åkerberg.
La unua vortaro de elfdalia por praktika uzo estis publikigita de Lars Steensland 1986, kun lia ortografio.
En 2000, la libro Rattjin ("La hundo") estis publikigita. Ĉi tiu libro uzis novan ortografion kreitan de Bengt Åkerberg kaj la asocio Ulum dalska.
En 2004, Ulum dalska taskigis Råðdjärum per la respondeco krei novan ortografion por la elfdalia lingvo. Post sep monatojn, propono estis prezentita kaj akceptita de Ulum dalska. Ĉi tiu ortografio estis ofta, kaj ekzemple estas uzita de Lisslprinsn, la elfdalia traduko de La Eta Princo, sed ĝi ne estas eksklusive uzata.
En 2010, Steensland kaj Åkerberg kunlaboris por ŝangi iliajn ortografiojn por similigi la ortografion de . En la dua revizio de la vortaro de Steensland, lia ortografio alproksimiĝis la unua uzita de Råðdjärum. Ankoraŭ, ĝi havas diferencojn, ekzemple Steensland uzas ⟨ǫ⟩ kie Råðdjärum uzas ⟨ą̊⟩.
Ortografio de Råðdjärum
La ortografio de Råðdjärum havas 36 literojn, 26 de la latina alfabeto, kaj aldone dek; ą, ð, ę, į, ų, y̨, ą̊, ä, å, kaj ö. La alfabeto kunhavigas ä, å, kaj ö kun la sveda alfabeto. ⟨ą⟩, ⟨ę⟩, ⟨į⟩, ⟨ų⟩, ⟨y̨⟩ kaj ⟨ą̊⟩ estas uzata por nomumi nazalajn variantojn de la vokaloj. Tiujn oni rigardas kiel propraj literoj, ne kiel literoj kun diakritaj signoj. ⟨ð⟩ estas uzata por la voĉa dentala frikativo. ⟨c⟩, ⟨q⟩, ⟨x⟩, ⟨z⟩ sole aperas en nomoj kaj fremdvortoj.
| A | Ą | B | C | D | Ð | E | Ę | F | G | H | I | Į | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | Ų | V | W | X | Y | Y | Y̨ | Z | Å | Ą̊ | Ä | Ö | |
| a | ą | b | c | d | ð | e | ę | f | g | h | i | į | j | k | l | m | n | o | p | q | r | s | t | u | ų | v | w | x | y | y | y̨ | z | å | ą | ą̊ | ä | ö |
Komparo inter la ortografioj
Kelkaj el la diferencoj kaj similecoj inter la tri ortografioj estas prezentitaj en la tabelo malsupre:
| Råðdjärum[1] | Steensland (2010)[2] | Steensland (2021)[3] | Åkerberg[4] | Sveda | Esperanto |
|---|---|---|---|---|---|
| baiða | baiða | baiða | baiða | vänta (bida) | atendi |
| djävå | dşävå | djävå | dşävo | ge (giva) | doni |
| laungg | laungg | laungg | langg | lång | longa |
| tjyr | tşyr | tjyr | tşyr | ko | bovino |
| tiokk | tjokk | tiokk | tjokk | tjock | dika |
| gą̊s | gǫs | gǫs | gǫs | gås | ansero |
| guott | guott | guott | guätt | gott | bona |
| påyk | påik | påyk | påyk | pojke | knabo |
| storn | storn | storn | stoɍn | käppen (stören) | kano |
| slaik | slaik | slaik | slaik | sådan (slik) | tia |
| trätt | trätt | trätt | trätt | trött | laca |
Specimeno
Runa hakitaĵo en Lillhärdalstolen (ĉirkaŭ 1600)
Unu el la plej malnovaj skribaj notoj pri elfdalia lingvo.
| Dalarna-runoj | .png.webp){kind=small} |
| Transliterumo | uer.og.en.sir.fost.å⟨⟨n⟩⟩.ed.han.har.sioufe.gart.feld han.strafuer.ed.ig.har.ga⟨r⟩t |
| Traduko | Ĉiuj rigardas kion li faris, antaŭ ol li kulpigis tion, kion mi faris.[5] |
Prytz’ En Lustigh Comoedia om Konung Gustaf Then Första (1622) (Amuza komedio pri reĝo Gustaf la 1-a)
Unu el la unuaj linio en elfdalia dum la komedio de Prytz.
| Prytz (1622) | Gudz blom, du ihr ey nogär rumbonde, diö du ihr nogot so Herre achtogen i ögomma deinom. Jgh wet wäl, hwem du ihr fyhr een kumpån; skreek ey fyhr migh; kulla mein ohn sagde sigh seå gulleckiur innå min klädomma å digh, dåsse ohn såth och maggiärde i skräufuäm åuthi kuffuåm. |
| Traduko | Sango de Dio, vi ne estas iu kamparano el Rumbolandet, ĉar vi estas (iom) tiel sinjora en viaj okuloj. Mi scias, kia tipo de homo vi estas. Ne mensogu al mi! Mia kara, ŝi diris, ke ŝi vidis oran ĉenon ene de viaj vestaĵoj, kiam ŝi kuiris en la forno en la ĉambro.[6][7] |
Björnen vid slåtterboden (1917) (La urso ĉe la falĉadoŝedo)
Ekstrakto de fonograforegistro de 1917 kun ortografio de Råðdjärum.[8][9]
| Levander (1917) | Eð war mes Trappmas-faðer ulld westri stamneð et tjyöls og slå og add mųor minn sig og ą̊ war ą̊ sytn og dier ulld klyva. Og sę add ą̊ ulað go ien bįestweg ą̊ sę, mes dier add kumið åv westerdait, dar eð war so sikkt, so an ulld far umringg min estn. |
| Traduko |
Okazis kiam Trappmasfar iris okcidenten al herbareoj apud la digo por falĉi. Li havis sian edzinon kun li, kiu estis graveda. Ili alportus la aferojn per ĉevalo. Tiam ŝi volis preni ŝparvojon, kiam ili venis okcidenten tien, kie ĝi estis tiel marĉa, ke li ĉirkaŭirus kun la ĉevalo.[9] |
Frost Anders dagbok (1946) Tagolibro de Frost Anders
Ekstrakto de la tagolibro de la tagolibro de Frost Anders la 16-a oktobro 1946.
| Frost Anders (1946) | I kam inn o sett mig o vild tag att mig ien stjyäru o mes i såt jär so bögles i til autgainum glased o fick sjo Inger o Kristin Rombin so stugned jär autä. Dier add fel verid upo brune o kent at dörer va lester. Smopåjker bruk fel dunå jär so i vart int i vari diem. I lest fel upp so dier fing kum inn, men Kristin var uäfridun og uld umstad els o fru Hansback! |
| Traduko | Mi envenis kaj sidiĝis kaj volis malstreĉiĝi iom da tempo, kaj kiam mi sidis ĉi tie, mi hazarde rigardis tra la fenestro kaj vidis Inger kaj Kristina Rombin staris ekstere. Ili verŝajne estis supre sur la ponto kaj sentis, ke la pordo estas ŝlosita. La knabetoj kutime siblas ĉi tie, do mi ne rimarkis ilin. Mi malŝlosis la pordon, por ke ili povu eniri, sed Kristina estis maltrankvila kaj estis survoje por viziti sinjorinon Hansback! |
Vidu ankaŭ
Notoj
- ↑ Råðdjärum 2005
- ↑ Steensland 2010
- ↑ Steensland 2021
- ↑ Åkerberg 2012
- ↑ Björklund 1956, p. 36
- ↑ Noreen 1883, p. 69
- ↑ Björklund 1956, paĝoj 46, 96
- ↑ Älvdalsk grammatik: End-mors berättelse (svede).
- 1 2 Åkerberg 2012, p. 526
Referencoj
- Björklund, Stig (1956), Älvdalsmålet i Andreas Johannis Prytz’ Comoedia om konung Gustaf then Första 1622, Uppsala, http://www.sprakochfolkminnen.se/download/18.5850f85e15732ead0b3569/1474056509815/Svenska+landsm%C3%A5l+och+Svenskt+folkliv_1956_bilaga.pdf
- Björklund, Stig (1958), "Gammalt och nytt i älvdalsmålet", Älvdalens sockens historia D. 5: 149–193
- Boëthius, Johannes (1918), Orsamålet. 1, Ljudlära., Uppsala
- Committee of Experts of the European Charter for Regional or Minority Languages (2020), Seventh evaluation report on Sweden, Europarådet, https://rm.coe.int/swedenecrml7-en3c-pdf/16809fbaab
- Dahl, Östen; Koptjevskaja-Tamm, Maria (2006), "The resilient dative and other remarkable cases in Scandinavian vernaculars", Sprachtypologie und Universalienforschung (STUF), 59(1), pp. 56–75, archived from the original on 2021-03-02, https://web.archive.org/web/20210302221132/http://www.intercult.su.se/publications/Dahl_%26_Koptjevskaja-Tamm_2006.pdf, retrieved 2022-12-08
- Helgander, John (1996), Mobilitet och språkförändring: exemplet Övre Dalarna och det vidare perspektivet., Falun: Högsk. Dalarna
- Helgander, John (2005), "Älvdalsmål i förändring – några reflektioner kring en fallstudie", Fuost konferensn um övdalskų, http://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:431173/FULLTEXT03.pdf
- Helgander, John (2013), "»Det avvikande skriftspråket» – dödar eller stöttar det älvdalskan?", Svenska landsmål och svenskt folkliv, archived from the original on 2017-01-01, https://web.archive.org/web/20170101000946/http://www.kgaa.nu/upload/tidskrifter/3_2013.pdf#page=29, retrieved 2016-12-31
- Larsson, Gösta; Welin, Bengt & Welin, Ulla (2008), "Hur många talar älvdalska idag?", Föredrag vid Oðer råðstemną um övdalskų
- Levander, Lars (1909a), Älvdalsmålet i Dalarna: ordböjning ock syntax, Uppsala universitet, http://www.sprakochfolkminnen.se/download/18.5850f85e15732ead0b3334/1474043788133/Svenska+landsm%C3%A5l+och+Svenskt+folkliv_1909_h2.pdf
- Levander, Lars (1925), Dalmålet. Beskrivning och historia., 1, Uppsala
- Levander, Lars (1928), Dalmålet. Beskrivning och historia., 2, Uppsala
- Noreen, Adolf (1881), "Dalmålet I. Inledning till Dalmålet.", Svenska landsmål och svenskt folkliv IV: 1–23, archived from the original on 2016-12-31, https://web.archive.org/web/20161231170344/http://www.sprakochfolkminnen.se/download/18.5850f85e15732ead0b32ac/1474036182797/Svenska%20landsm%C3%A5l%20och%20Svenskt%20folkliv_1881_d.pdf, retrieved 2022-12-08
- Noreen, Adolf (1883), "En lustigh Comoedia om Konung Gustaf then Första af Andreas Johannis Prytz, tredje gången upplagd. Med ett tillägg om de folkliga beståndsdelarne i det svenska skoldramat. Öfversättning af dalmålet.", Svenska landsmål och svenskt folkliv Bihang 1 I: 69–76, http://www.sprakochfolkminnen.se/download/18.5850f85e15732ead0b32b1/1474036187530/Svenska+landsm%C3%A5l+och+Svenskt+folkliv_1882_c.pdf#page=71
- Noreen, Adolf (1886), "De nordiska språkens nasalerade vokaler", Arkiv för nordisk filologi. III: 1–41, http://runeberg.org/anf/1886/0005.html
- Nyström, Gunnar (1964), Ett prov på Karlsarvsmålet i Älvdalen. Utskrift och översättning av bandinspelning, jämte kommentar. (Opublicerad uppsats för nordiska proseminariet ed.), Uppsala universitet
- Nyström, Gunnar (1995), "Två fonemsammanfall i dalmål - och två ordstudier", Svenska landsmål och svenskt folkliv 118: 227–237
- Olander, Eva (2011), "Orsamålet, älvdalskans grannspråk", Oðer råðstemną um övdalskų, http://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:431171/FULLTEXT02
- Riad, Tomas (2005), "Balans och harmoni i älvdalsmål", Fuost konferensn um övdalskų, http://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:431173/FULLTEXT03.pdf
- Sapir, Yair (2006), "Elfdalian, the vernacular of Övdaln", in Nyström, Gunnar, Rapport från första konferensen om älvdalska, http://hkr.diva-portal.org/smash/get/diva2:773379/FULLTEXT02.pdf
- Sapir, Yair (2008), "Råðdjärums älvdalska ortografi", Oðer råðstemną um övdalskų, archived from the original on 2016-03-09, https://web.archive.org/web/20160309191946/http://www2.valentin.uu.se/information/Elfdalian_radstemna_program.pdf, retrieved 2016-12-30 Arkivigite je 2016-03-09 per la retarkivo Wayback Machine
- Sapir, Yair (2017), "The revitalization of Elfdalian", in Ostler, Nicholas; Ferreira, Vera; Moseley, Chris (pdf), FEL XXI: Communities in Control: Learning Tools and Strategies for Multilingual Endangered Language Communities: Proceedings of the 21st FEL Conference, 19-21 October 2017, Portugal, pp. 50–57, (ISBN 9780956021090), http://hkr.diva-portal.org/smash/get/diva2:1211694/FULLTEXT01.pdf, retrieved 2018-11-27
- Steensland, Lars (2003), "Älvdalska", in Vamling, Karina; Svantesson, Jan-Olof, Världens språk – en typologisk och geografisk översikt, Lund: Lunds universitet, pp. 361–375
- Steensland, Lars (2010), Material till en älvdalsk ordbok: svenska-älvdalska, älvdalska-svenska, Älvdalen: Ulum dalska, (ISBN 978-91-978943-0-2)
- Steensland, Lars (2011b), "Parasitisk (oetymologisk) nasalisering i älvdalskan", Oðer råðstemną um övdalskų, pp. 116–126, http://uu.diva-portal.org/smash/get/diva2:431171/FULLTEXT02
- Steensland, Lars (2015a), Älvdalskans stavning – historia, nuläge och framtidsperspektiv, archived from the original on 2017-03-20, https://web.archive.org/web/20170320215411/http://larssteensland.se/Stavning.pdf, retrieved 2018-11-27 Arkivigite je 2017-03-20 per la retarkivo Wayback Machine
- Steensland, Lars (2021), Älvdalsk ordbok: svenska-älvdalska, älvdalska-svenska (2:a uppl. ed.), Älvdalen: Ulum dalska, (ISBN 978-91-984940-2-0)
- Åkerberg, Bengt (1957), Om böjningen av feminina långstaviga svaga substantiv i singularis i Älvdalsmålet (Lokamålet) (Opublicerad uppsats ed.), Institutionen för nordiska språk, Uppsala universitet
- Åkerberg, Bengt (2012), Älvdalsk grammatik, Mora: Ulum dalska, (ISBN 978-91-633-9251-1)
- Åkerberg, Bengt; Elfquist, Mats; Westerling, Mats (2017), Frost-Anders dagbok, Spånga: Bengt Åkerberg, (ISBN 9789163917721)