Tiu artikolo temas pri la historia kaj kultura Bretonio. Se vi celas la francan regionon, kies areo estas malpli vasta, alklaku Bretonio (franca regiono)

Montaro Menez Are

Bretonio
Flago	Blazono
kultura regiono • historia regiono • historia lando [+]
Lando	Francio
- koordinatoj	48° 0′ 0″ N, 3° 0′ 0″ U (mapo)48-3Koordinatoj: 48° 0′ 0″ N, 3° 0′ 0″ U (mapo)
Plej alta punkto	Roc'h Ruz [+]
Areo	34 022 km² (3 402 200 ha) [+]
Loĝantaro	4 687 381 [+] (2016)
Denseco	137,77 loĝ./km² [+] [+]
Horzono	UTC+01:00, UTC+02:00 [+]
Bretonio (Tero)
Bretonio (Francio) DEC Bretonio
Bretonio (Bretonio) DEC Bretonio
Bretonio
Vikimedia Komunejo:  Bretagne [+]

Bretonio aŭ Bretonujo estas vasta duoninsulo situanta okcidente de la Eŭropa kontinento inter la manika markolo norde kaj la atlantika oceano okcidente kaj sude. Ĝi estas unu el la ses keltaj nacioj, laŭ vidpunkto lingvistika, etnologia kaj historia. Ekzistas flago, la Gwenn ha Du (blanko kaj nigro) kaj nacia himno, Bro gozh ma zadoù (Antikva lando de miaj patroj). Nuntempe estas parolataj du endogenaj lingvoj – la galoa kaj la bretona lingvo – kaj unu ekzogena lingvo – la franca lingvo – kiu estas la ununura oficiala kaj komprenata de ĉiuj.

Ekde la fino de la romia imperio, miloj da migrantoj devenantaj de Britio ekloĝas la okcidentan parton de tio kio estis tiam nomita Armoriko. Tiuj konstituis reĝlandon en la 9-a jarcento kiu poste fariĝis duklando. En 1532, ĝi iĝas "fremda provinco" en la Franca reĝlando ĝis la franca revolucio, dum kiu, en 1790, ĝi perdis sian apartan statuton. Ĝi estas poste apartigita en du francajn regionojn: 80 % en Bretonio (franca regiono) kaj 20 % en Luarlandoj.

La nomo Bretonio estas parenca al tiu de Britio, ĉar temis pri la sama popolo. Cetere, en aliaj lingvoj, la du nomoj estas tutsamaj, malsamigataj per la prefikso malgranda (Bretonio) kaj granda (Britio). Ĝia bretonlingva nomo, Breizh (/bʁejs/ laŭ IFA) estas literumita per ZH por akordigi la eksan skribmanieron, kiu ekzistis por la nordo kaj okcidento (Breiz), kun tiu de la sudo (Breih). Breizh estas kutime mallongigata BZH. ISO-kodo de la regiono estas FR-E. En la galoa lingvo ĝi nomiĝas Bertaèyn kaj en la franca lingvo, Bretagne.

Geografio

Ille-et-Vilaine Côtes-d'Armor Finistère Morbihan Rennes Saint-Brieuc Quimper Vannes Fougères Redon Saint-Malo Dinan Guingamp Lannion Brest Châteaulin Morlaix Lorient Pontivy Insulo Ouessant Belle-Île-en-Mer Insulo Groix Atlantiko  Manika Markolo Maro Iroise Golfo de Morbihan Golfo de monteto Sankta-Mikaelo    Ille-et-Vilaine Côtes-d'Armor Finistère Morbihan Rennes Saint-Brieuc Quimper Vannes Fougères Redon Saint-Malo Dinan Guingamp Lannion Brest Châteaulin Morlaix Lorient Pontivy Insulo Ouessant Belle-Île-en-Mer Insulo Groix Atlantiko  Manika Markolo Maro Iroise Golfo de Morbihan Golfo de monteto Sankta-Mikaelo Mapo de Bretonio kun la nunaj administraj limoj kaj ĉefaj urboj

Bretonio kaj ties subdividaĵoj

Pointe du Raz (france) aŭ Beg ar Raz (bretone) estas kabo en la ekstremokcidenta Bretonio

Bretonio kuŝas sur 34 034 km², el kiuj 27 209 km² estas en la franca regiono Bretonio. La bretona marbordo estas tre rifa, kun multnombraj najbaraj insuletoj kaj la tuta longeco proksimas 3 000 km. Tradicie oni distingas la marbordajn regionojn (Arvor en la bretona) de la centraj regionoj (Argoat, t.e. la arbaro). En centra Bretonio situas la Arbaro de Brocéliande, plej granda arbaro de Bretonio kaj hejmlando de multaj legendoj, interalie la artura legendo.

La klimato estas tre ŝanĝiĝema kaj, pro la marborda situo, konstante mezvarma kaj pluvema. Sed nebulpluvoj estas multe pli kutimaj ol veraj ŝtormaj pluvegoj. La komuna klaĉo pri Bretonio estas ke ĉiam pluvas, sed tio ne estas vera.

En la okcidenta Bretonio staras la montaron Menez Are (aŭ Monto Are en la esperanta), parto de la armorika montaro, naskita dum la paleozoika erao. Nuntempe ĝi estas nur granitaj montetoj, kies plej alta monto, la Roc'h Ruz, kulminas je 385,01 m super la marnivelo. Tiu montaro, kiu emerĝas el la erikejo, tre similas al tiuj de Irlando kaj Kimrio.

Subdividaĵoj

Diocezoj

La malnovaj bretonaj dividoj, t.n. diocezoj de Bretonio, kun iliaj bretonlingvaj nomoj.

La bretona teritorio estis tradicie dividita per diocezoj, kiuj, eĉ se ili ne plu validas nuntempe, ankoraŭ estas ofte aludita.

Bretona nomo	Franca nomo	Areo (km²)	Loĝantaro (Censo de 1999)	Denseco (homoj/km²)
Bro-Dreger	Trégor	2 251	192 243	85
Bro-Gerne	Cornouaille	5 919	456 307	76
Bro-Leon	Léon	2 019	405 082	201
Bro-Naoned	Pays Nantais	7 352	1 149 432	156
Bro-Roazhon	Pays Rennais	3 946	611 419	155
Bro-Sant-Brieg	Pays de Saint-Brieuc	2 558	271 513	106
Bro-Sant-Maloù	Pays de Saint-Malo	3 931	314 934	80
Bro-Gwened	Vannetais	5 649	595 801	105
Bro-Zol	Pays dolois	637	47 434	74

Loĝantaro

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Bretonoj.

Stratirantoj en urbocentra Roazhon / Resnn / Rennes, ĉefurbo de Bretonio

Historio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Bretonio.

La bretona kulturo estas tre malnova, en Bretonio staras megalitoj de la jaro 2000 a.K. Bretonio estas konsiderata kiel unu el la ses keltaj nacioj. Post la unua mondmilito aperis naciisma politika movado favore al la revivigo de la bretona kulturo, ĉefe rilate la lingvon. En 1927 fondiĝas la Bretona Aŭtonomista Partio, kelkajn jarojn antaŭe, en 1923, Morvan Marchal, unu el la ĉefaj bretonaj naciistoj, kreis la nuntempan bretonan flagon, bazita sur tradiciaj nigra kaj blanka koloroj de la mezepoka bretona armeo. La aŭtoro de la flago tiris inspiron el la flagoj de Usono kaj Grekio, konsiderataj de li kiel la luliloj de la libereco kaj la demokratio. La strioj reprezentas la bretonajn provincojn kaj sur la supra kantono aperas la simbolo de la bretona duk-lando.^[1]

Sendependismo en Bretonio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Sendependismo en Bretonio.

Lingvoj

Dulingvaj (france k bretone) aviztabuloj en Quimper/Kemper

La ĉefa lingvo uzata hodiaŭ en Bretonio estas la franca. Eĉ se antaŭ cent jaroj nur kelkaj ĝin parolis, la franca registaro sukcesis uzigi sian lingvon perforte ekzemple en lernejoj, ktp... (en 1950 oni taksis, ke nur 100.000 bretonoj ne parolis la francan; kaj tiu cifero ĝismalsupreniris nulen.)

Bretonio povas esti dividita en du partojn: okcidente (de la mezo de Côtes-d'Armor kaj Morbihan) tiel nomata la "Malalta Bretonio". Tie, oni parolas la bretonan lingvon. Tiu-ĉi keltida lingvo estas nun instruata en la lernejaro Diwan kaj la lingvo verŝajne restos vigla. En 1992, je la demando "ĉu indas konservi la bretonan?", 92 % de demandataj bretonoj jese respondis.

Sed oriente de Bretonio, en la "Alta Bretonio" (inkluzive orienta parto de Côtes-d'Armor kaj Morbihan, Loire-Atlantique kaj Ille-et-Vilaine) estas tutmalsama lingvo, la Galolingvo. Estas latinida lingvo malpli parolata ol la bretona (precipe de maljunuloj) kaj kiu ankoraŭ ne havas fiksan alfabeton.

Kelkaj vortoj en la tri lingvoj de Bretonio

Kulturo

• Tradicia bretona muziko
• Bretonaj kostumoj

Notoj

Vidu ankaŭ

• ĉuanoj, regionaj reĝismaj ribelintoj kontraŭ la Unua Respubliko de Francio inter la jaroj 1792 kaj proksimume 1804

Eksteraj ligiloj

Jean-Yves Santerre, Bretonio, Kie akvo kaj ĉielo najbaras, Monato, la 9-a de majo 2017.

Geobreizh (bretone kaj france) Arkivigite je 2013-05-15 per la retarkivo Wayback Machine

Keltaj nacioj Bretonio (Breizh) • Irlando (Éire) • Kimrio (Cymru) • Kornvalo (Kernow) • Manksinsulo (Mannin) • Skotlando (Alba)

Francio 13 regionoj ekde la 1-a de januaro 2016 FR-ARA Aŭvernjo-Rodano-Alpoj (Auvergne-Rhône-Alpes) FR-BFC Burgonjo-Franĉkonteo (Bourgogne-Franche-Comté) FR-BRE Bretonio (Bretagne) FR-CVL Centro-Valo de Luaro (Centre-Val de Loire) FR-COR Korsiko (Corse) FR-GES Grand Est (Grand Est) FR-HDF Hauts-de-France (Hauts-de-France) FR-IDF Francilio (Île-de-France) FR-NOR Normandio (Normandie) FR-NAQ Nova Akvitanio (Nouvelle-Aquitaine) FR-OCC Okcitanio (Occitanie) FR-PDL Luarlandoj (Pays de la Loire) FR-PAC Provenco-Alpoj-Bordo Lazura (Provence-Alpes-Côte d'Azur) 22 eksaj regionoj ĝis la 31-a de decembro 2015  FR-A Alzaco  FR-B Akvitanio  FR-C Aŭvernjo  FR-P Malsupra Normandio  FR-D Burgonjo  FR-E Bretonio  FR-F Centro-Valo de Luaro  FR-G Ĉampanjo-Ardenoj  FR-H Korsiko  FR-I Franĉkonteo  FR-Q Supra Normandio  FR-J Francilio  FR-K Langvedoko-Rusiljono  FR-L Limoĝio  FR-M Loreno  FR-N Sudo-Pireneoj  FR-O Nordo-Kaleza Markolo  FR-R Luarlandoj  FR-S Pikardio  FR-T Puatuo-Ĉarentoj  FR-U Provenco-Alpoj-Bordo Lazura  FR-V Rodano-Alpoj 96 departementoj 01 Ain 02 Aisne 03 Allier 04 Alpes-de-Haute-Provence 05 Hautes-Alpes 06 Alpes-Maritimes 07 Ardèche 08 Ardennes 09 Ariège 10 Aube 11 Aude 12 Aveyron 13 Bouches-du-Rhône 14 Calvados 15 Cantal 16 Charente 17 Charente-Maritime 18 Cher 19 Corrèze 2A Corse-du-Sud 2B Haute-Corse 21 Côte-d'Or 22 Côtes-d'Armor 23 Creuse 24 Dordogne 25 Doubs 26 Drôme 27 Eure 28 Eure-et-Loir 29 Finistère 30 Gard 31 Haute-Garonne 32 Gers 33 Gironde 34 Hérault 35 Ille-et-Vilaine 36 Indre 37 Indre-et-Loire 38 Isère 39 Jura 40 Landes 41 Loir-et-Cher 42 Loire 43 Haute-Loire 44 Loire-Atlantique 45 Loiret 46 Lot 47 Lot-et-Garonne 48 Lozère 49 Maine-et-Loire 50 Manche 51 Marne 52 Haute-Marne 53 Mayenne 54 Meurthe-et-Moselle 55 Meuse 56 Morbihan 57 Moselle 58 Nièvre 59 Nord 60 Oise 61 Orne 62 Pas-de-Calais 63 Puy-de-Dôme 64 Pyrénées-Atlantiques 65 Hautes-Pyrénées 66 Pyrénées-Orientales 67 Bas-Rhin 68 Haut-Rhin 69D Rhône 70 Haute-Saône 71 Saône-et-Loire 72 Sarthe 73 Savoie 74 Haute-Savoie 75C Paris 76 Seine-Maritime 77 Seine-et-Marne 78 Yvelines 79 Deux-Sèvres 80 Somme 81 Tarn 82 Tarn-et-Garonne 83 Var 84 Vaucluse 85 Vendée 86 Vienne 87 Haute-Vienne 88 Vosges 89 Yonne 90 Territoire de Belfort 91 Essonne 92 Hauts-de-Seine 93 Seine-Saint-Denis 94 Val-de-Marne 95 Val-d'Oise kolektivoj kun speciala statuto 69M Metropolo Liono 6AE Eŭropa kolektivumo de Alzaco (67 + 68) 20 Corse (2A + 2B) 5 transmaraj departementoj kaj regionoj FR‑971 Gvadelupo FR‑972 Martiniko FR‑973 Franca Gujano FR‑974 Reunio FR‑976 Majoto 8 transmaraj kolektivoj FR‑PM 975 Sankta-Piero kaj Mikelono FR‑BL 977 Saint-Barthélemy FR‑MF 978 Saint-Martin FR‑TF 984 Francaj Sudaj kaj Antarktaj Teritorioj FR‑WF 986 Valiso kaj Futuno FR‑PF 987 Franca Polinezio FR‑NC 988 Nov-Kaledonio FR‑CP 989 Klipertono