Atentomanka-hiperaktiva perturbo (AHP)^[1] (angle: ADHD, attention deficit hyperactivity disorder) estas cerba perturbo. Ĝi influas la pensmanieron kaj konduton de persono. Ofte, AHP-uloj malfacile koncentriĝas.

Per "antentomanko" oni ne celas ke persono ricevas ne sufiĉe multe da atento. AHP-uloj ja povas nesufiĉe doni atenton al sia ĉirkaŭaĵo. Tial ne facilas doni atenton al unu afero samtempe (manko de koncentriĝo). AHP-uloj facile estas distritaj. Hiperaktiveco povas montriĝi per korpa netrankvilo, sed ankaŭ tra interna maltrankvilo kaj impulsiveco. Hiperaktiveco povas ankaŭ esti akompanata de troa moviĝemo. Tiun ĉi moviĝemon AHP-uloj povas malfacile subpremi. Kelkaj AHP-uloj ŝajnas esti (iom) malkonsciaj de sia moviĝemo ĝis kiam oni ilin pri tio atentigas. La ofteco kaj maniero de moviĝemo por ĉiu AHP-ulo malsamas. Kelkaj ĉefe movas gambojn aŭ brakojn, dum aliaj fuŝpalpas (fingrumas) per fingroj kaj manoj. La moviĝemo povas varii laŭ la situacio. Ĝenerale temas pri situacioj kun streso aŭ multe da homoj.

Impulsiveco ekestas ĉar tro da impresoj estas sekvataj de akompana agado. La agadoj devas tuj okazi kaj ne povas esti prokrastitaj. Agadoj kiuj estas ekigitaj ne povas esti ĉesigitaj kaj devas unue esti finitaj. Ofte AHP-uloj ne povas bone distingi inter gravaj kaj malpli gravaj aferoj. Dum taskoj malĝustaj prioritatoj estas elektitaj. La konstanta reagado al la ĉirkaŭaĵo kaj la sekvado de impulsoj kaŭzas la rekonan maltrankvilan agadon de AHP-uloj.

Nutrado havus laŭ certaj kuracistoj kaj terapiistoj gravan influon je la simptomoj de Atentomanka-hiperaktiva perturbo (AHP, angle ADHD). Interalie senglutena, senlaktaĵa kaj sensukera dieto estas de ili konsilitaj.

Plej multaj pacientoj, kiuj ricevas la diagnozon, estas infanoj kaj adoleskuloj. Pri ili principe zorgu kuracistoj pri infana kaj adoleskula psikiatrio kaj psikoterapio. Ĉar tamen en plej multaj regionoj de la mondo da ili estas malsufiĉa kvanto, ofte kuracistoj pri pediatrio, foje ankaŭ kuracistoj pri ĝenerala aŭ familia medicino transprenas la prizorgon. Dum la lastaj jaroj tamen pli kaj pli multiĝas ankaŭ diagnozado de la perturbo ĉe plenkreskuloj; tiam konsultindas kuracistoj pri psikiatrio.

Laŭ iuj opinioj, AHP ne estas malsano aŭ malkapablo, sed simptomo de variaj kuracaj problemoj, ekzemple starvado, alergio, venenado, parazitoj, do oni devus kuraci tiujn prie.

BNO-10 kodoj

Ĝiaj BNO-10 kodoj estas F98.8, F90.0 kaj F90.9; la kodo F98.8 montras emocian kaj kondutan perurbon komencita en infanaĝo aŭ en adoleskantaĝo. Tiu enhavas perturbon de atento sen hiperaktiveco. Al alia kodo F90.0 apartenas perturbon de aktiveco kaj atento. Ekscepto estas hiperkineta perturbo kun perturbo de konduto. F90.9 estas maldetala priskribo.

Kaŭzoj

Oni ne konas, kial atentomanka-hiperaktiva perturbo iĝas. Oni sugestas genetikajn kialojn, sed pensas, ke gravas ankaŭ vivmodo de la patrino (fumado, drinkado, tro multa plumbo en ŝia sango) aŭ iuj cirkonŝtancoj dum naskado (nasko kun malgranda pezo aŭ krajna lezio en prefrontala krusto).^[2]

Cerbo kun atentomanka-hiperaktiva perturbo diferencas de aliaj. Plej gravas diferencoj en bazalaj ganglionoj (ĉefe nucleus caudatus kaj globus pallidus), kaloza korpo kaj prefrontala lobo. En knaboj, volumeno de nucleus caudatus kaj globus pallidus estas sama ambaŭflanke, do ili estas pli malgrandaj dekstre ol en sanaj knaboj, en kiuj ili estas pli grandaj dekstre per 3%. Tiuj efikas desegnadon, observon de mema agado, ŝanĝon de perspektivo, fleksan adaptiĝoj, kaj plej grave, malakcelon dum respondo (per pli oftaj pendoj).^[3]

Tiuj regionoj havas tre kompleksan rilatojn, en tiu inter aliaj basalaj ganglionoj portas informon. Kaloza korpo ligas la du flankojn. En atentomanka-hiperaktiva perturbo ĝi estas maldika; kial ĝi estas pli dika en knabinoj ol en knaboj, iĝis teorio, ke maldiko de kalozo korpo kaŭzas la perturbon; kaj tiu efikas, ke pli knaboj havas atentomanka-hiperaktiva perturbon ol knabinoj. Laŭ alia teorio estas hormonalaj kialoj.

Modeloj

Estas kvin modeloj por ADHD:

• Malinklino/naŭzo kontraŭ malfruigado: Infanoj kun atentomanka-hiperaktiva perturbo ne povas atendi. Se ili povas elekti malgrandan premion tuj kontraŭ grandan premion malfrue, ili elektas la pli malgrandan tuj. Geoptaroj diras, ke ili iras ie kun la infano, nur tiam, kiam ili bezonas prepari, ĉar la infano estas tre malatenda.
• Modelo pri malaktivado kaj aktivado de konduto: Ĝi enhavas aktivantan (BAS) kaj malaktivantan (BAS) sistemojn. La aktivanta sistemo aktiviĝas dum solvado de taskoj. En atentomanka-hiperaktiva perturbo, aktivanta sistemo estas tro aktiva kaj malaktiva sistemon tro malaktiva. Tiun signifikas, ke arousal de la hiperativa infano ne pligrandigas dum danĝeraj situoj.
• Malhelpa modelo: La atentomanka-hiperaktiva perturbo estas perturbo de malhelpa sistemo. Malforta malhelpa sistemo okazas aliajn perturbojn de efika sistemo. Laŭ tiu modelo top-down procezo inspektas kaj arousal kaj energetizajn procezojn.
• Modelo pri efikaj funkcioj: Ĝi laboras pri kvin subsistemoj: malhhelpo, malfruado, desegnado kaj labormemoro. Estas top-down procezoj por regulado de celregulitaj kondutoj, kiel regulado de arousal, emocioj kaj atento.
• Modelo pri kognitiva energio: Rekonantaj meĥanismoj, energetika sistemo kaj kontrola sistemo de efika konduto responsas por atentomanka-hiperaktiva perturbo. Ĝi enhavas ankaŭ top-down kaj bottom-up procezojn. Malfruanta sistemo enhavas modelon pri malinklino/naŭzo kontraŭ malfruigado kaj modelon pri malaktivado kaj aktivado de konduto, kial perturbon de efikajn procezojn de frontala lobo.

Neniu modelo priskribas atentomankan-hiperaktivan perturbon perfekte. Modelo pri kognitiva energio estas la plej vasta pri hiperaktiveco. Gravas incitado de premianta centralo, malfortigita malfruado kaj malhelpo. Ĉe altnivelaj funkcioj estas deficito de labormemoro trovebla. Kaj spaca kaj vorta labormemorio povas esti perturbita. Labormemoro estas ne nur por memori, sed ankaŭ por manipulado. Tiu estas mezurebla per inversa nombra amplekso. La labormemoro komparas stumladon kun longtempa memoro. Ĝia monitora funkcio estas altinivela, longdistanca ekzekuta funkcio. (Sergeant et al., 2003) Adultoj kun atentomanka-hiperaktiva perturbo faras pli erarojn en spacaj-vidaj skizbokaj stop signal taskoj. (Luke et al., 2007)

Laŭ kritikoj komence ne estas tiuj diferencoj en cerboj de hiperaktivaj infanoj; tiuj ekas per drogoj.

Oni ne havas unusencajn pruvaĵojn por fizikaj aŭ ĥemiaj perturbojn, kiuj okazas atentomankan-hiperaktivan perturbon; sed ni ankaŭ ne havas similajn pruvaĵojn por psikopato, skizofrenio, mania deprimo, aŭ por aliaj. Ni ne konas, kiel funkcionas la cerbo, do ni ne povas respondi, kiu malfunkcionas, se iĝas iu perturbo.

Dum infaneco

(Uzante Paul H. Wender The hyperactive child, adolescent and adult, 1987, 3. eldono, Oxford University, USA; kaj filmo Trouble in Mind)

Dum adulteco

Tiu sekcio bazas sur paĝoj de Children and Adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder http://www.chadd.org kaj National Institute of Mental Health http://www.nimh.nih.gov/.

3-5% de infanoj havas ADHD. Dum longa tempo oni pensis, ke ĝi ĉiam malaperas. En lastaj jardekoj oni trovas, ke ĝi ofte (CAADD: 67%, NIMH: 30-70%) remanas. La simptomoj povas esti gravaj ankaŭ en adulteco, kaj kaŭzi problemojn en multa partoj de vivo. La uloj pleje ne konas, kial ili ne povas organizi, trovi bonajn rilatojn aŭ laboron, aŭ fari iun ĝis limdato. Ankaŭ ĉiutagaj taskoj povas esti malfacilaj, kiel vekiĝi, lavi sin, vestiĝi, pakiĝi, iri al laborejo kaj fari taskojn dum laboro. Ili memoras al multa malsukcesoj: konfliktoj kun kolegoj, nefinitaj kursoj, oftaj akcidentoj. Ili pli ofte malgajnas laboron. Ĝi estas dufoje ofta en viroj ol en virinoj. La simptomoj similas al simptomoj en infaneco.

Laŭ (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM-IV) simptomoj dum adulteco enhavas:

• malbona atento al detaloj, kaj malzorgaj eraroj en laborejo
• manoj kaj piedoj moviĝas dum sidado
• la ulo ne povas sidi en unu loko longtempe
• estas malfacila teni atenton (kaj dum taskoj kaj dum ludo)
• la ulo ne povas atenti dum oni parolas direkte al li
• la ulo sentas sin sendorma aŭ maltrankvila
• ne povas sekvi ordonojn kaj finiĝi taskojn
• la ulo sentas, ke li devas iri aŭ kiel li estas gvidita de motoro
• malamas taskojn, kiuj bezonas kontinualan mentalan strebon
• abunda parolo
• perdo de laboriloj
• respondo de parte eldiritaj demandoj
• la ulo facile malkvietiĝas
• malpacienco
• forgesema dum taskoj
• la ulo ofte interrompas parolon de aliaj
• la ulo ofte molestas aliajn

Akompanaj povas esti:

• problemoj kun memkontrolo kaj en regulado de konduto
• malbona memoro
• malmulta energio por taskoj
• malfacilaĵo kontrolo de emocioj kaj motivoj
• pli variado dum plenado de taskoj ol normale
• kronika malprecizo
• malbona majstrumado de tempo
• plenumado de taskoj facile iĝas enua
• malbona memfido
• anksio
• deprimo
• ŝanĝo de humuro
• adaptiĝaj malfacilaĵoj kaj malfacilaĵoj trovi laboron
• problemoj en homaj rilatoj
• uzado de legalaj kaj nelegalaj drogoj
• troa riskado

La simptomoj povas esti severaj aŭ mildaj.

Kiam adulta atentomanka-hiperaktiva perturbo estis nekonita, kuracistoj povis okupi nur iuj problemoj, ekzemple uzado de drogoj, anksioj, deprimo, kaj sintenaj problemoj. Iuj komprenis ilian perturbon nur tiam, kiam ĝi estis rekonita ĉe ilia infano. Por fari diagnozon, la ulo devas paroli pri lia vivo kaj pri lia kariero. Lakuracisto demandas aliujn en ĉirkaŭaĵo de la ulo. Ankaŭ korpaj ekzamenoj kaj psiĥologiaj testoj estas necesaj. Pleje mem la diagnozo estas granda rekonado por la ulo, ĉar li ekkonas kialon de liaj konfliktoj kaj malsukcesoj.

Rilato de skizofrenio estas ĉe 1%. Laŭ estimadoj, rilato de atentomanka-hiperaktiva perturbo estas minimume la sama, kaj maksimume pli ol 3,5%.

Kritikoj

Laŭ la scientologio mankas sciencaj rezultoj, kiuj aprobus, ke atentomanka-hiperaktiva perturbo estus malsano, do pravigus doni fortajn drogojn al infanoj.

Lawrence Diller, kiu estas kuracista doktoro de San Franciska Kalifornia Universitato, povis trovi neniun artikolon pri fizikaj aŭ ĥemiaj malordojn en atentomanka-hiperaktiva perturbo por lia prelego en konferenco DEA 1996.

Laŭ neŭrologo Fred A. Baughman (Junior) kaj infanneŭrologo estas tiu malsano malsincere rekonebla.

Oni uzas Ritalin por kuraci atentomanka-hiperaktiva perturbon malgraŭ, ke ĝi havas ekscitecon inter ĝiaj kromefikoj.

Oni ne havas evidentaj kriterion por rekoni atentomankan-hiperaktivan perturbon. Oni estimis per sama metodo en la Usono rilaton de atentomanka-hiperaktiva perturbo por 5%-7%, kaj en Unuiĝinta Reĝlando 1%. Laŭ kritikoj, oni uzas tre multe tiun diagnozon, kaj donas tro multan drogojn, por pligrandigi profiton de farmacia industro.

Pri kritikoj

Povas varii laŭ tempo kaj kulturo, kiuj statoj estas konsideritaj kiel malsanoj kaj kiuj ne. En kulturoj, kiuj ne konas skribon, kaj ne devas ĉiu nepre paroli fremdajn lingvojn, oni ne konas disleksion. En tiu ĉirkaŭaĵo, homoj, kiuj povus esti disleksiaj en aliaj kulturoj, havas tre bonan bildan imagon, kreativecon, kaj senvortan pensadon, kiuj povas esti avantaĝoj. En iuj kulturoj, skizofreniuloj estas konsideritaj havi ligon kun spiritoj. Tie ne estas skizofreniuloj konsideritaj kiel malsanuloj aŭ malkapabluloj, kiuj povas esti danĝeraj por socio kaj ankaŭ kontraŭ mem, sed eminentaj membroj de tribo, kiuj estas respektitaj, kiuj estas demanditaj por ratoj, kaj por tiu oni pagas per diversaj objektoj kaj manĝaĵo. Ankaŭ nia socio havas akordon, kiu estas malsano, kaj kiu ne. Se oni tro malsamas de la plimulto, kaj tiu malfaciligas lian vivon, estas pli bona por helpi al li, ol ne helpi al li por vivi pli bonan vivon.

Ankaŭ kategorizado de psikaj drogoj estas demanda. Korpo de diferencaj homoj reagas alie al psikaj drogoj; kuracistoj kaj apotekistoj ne povas dozi ilin al oni. Psiĥiatroj bezonas semajnojn por eksperimentoj kun la malsanuloj, dum ili povas determini la bonan dozon. Kaj eblas, ke malfrue montriĝas, ke ili eraris. Eblas, ke la drogo ne estas por la malsanulo. Se la ulo havas normalan konsciencon, spikaj drogoj ne plibonas lian konsciencon, sed deprimas lin. Psikaj drogoj havas diferencan efikon al uloj kun atentomanka-hiperaktva perturbo: trankvilantoj stimulas, kaj stimuliloj trankvilas. Se stimuliloj estas bone dozitaj, ili ne konfuzas la ulon, sed eblas normalan lernon, laboron kaj konduton.

Pri rekonado de la perturbo, ekspertoj povas mezuri psikajn, mentalajn kaj kognitivajn kapablojn; al tiu apartenas kapablo de atento. Ili konas kaj rekonas ankaŭ ĉefajn kaj sekondarajn simptomojn. Eblas opiniojn, ke la perturbo ne estas malsano; sed, se oni povas plibonigi vivkvalitojn de la uloj, lasu fari tiun.

Pri kromvirkoj, drogoj povas efiki alie por diferencaj homoj. Eblas, ke iu drogo havas kontraŭan efikon, kaj plifortas simptomon, kiun ĝi elimini devas. Kromvirkoj estas maloftaj, kaj ankaŭ por tiuj eksperimentas kuracistoj kun la uloj.

Terapio

Neniu terapio povas kuraci kraniajn leziojn kaj ŝanĝi prilaboron de informacio, sed oni povas multe plibonigi vivkvaliton, plibonigi memdisciplinon, kaj aprobi atenton. La ADHD remanas, sed per bona terapio, ĝi malofte okazas grandan problemon.

Estas, kiuj pensas, ke variaj malsanoj okazas atentomankan-hiperaktivan perturbon, kaj se oni faras propran terapion (ekzemple dieton) kontraŭ tiuj malsanoj, ankaŭ la perturbo malaperas. Ili montras spertajn rezultojn, sed ekspertoj ne kredas tiujn, kaj ankaŭ ne kontrolas ilin.

Oni sugestas luktosportojn, kiuj helpas uzi agreson pro sociale, plibonigas atenton, memestimon.

Vidu ankaŭ

• Atentomanka-hiperaktiva perturbo precipe neatenta
• Neŭrodiverseco

Notoj kaj referencoj

Literaturo

• Miért a fiúkat érinti inkább a hiperaktivitás?
• 8 módszer a figyelemzavar kezelésére gyerekeknek
• Segítség! Lehet, hogy normális a férjem?
• http://hiperaktiv.lap.hu
• http://www.indavideo.hu/video/Delacato_mozgasterapia?action=video_site&video_title=Delacato_mozgasterapia%3Ftoken%3Dd5761c6861f1bd9a793b57588ef986b9
• Izsó Ildikó: Mi a hiperaktivitás? Kérdezz – felelek
• Kulcsár Mihályné: Hiperaktivitás
• Dr. Farkas Margit: Hiperkinetikus zavar, tanulási nehézségek és viselkedési problémák
• Children and Adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder röviden CHADD (nonprofit szervezet)
• National Istitute of Menthal Healt röviden NIMH
• 1- Paul H. Wender The hyperactive child, adolescent and adult c. 1987-ben megjelent 3. kibővített kiadásának (Published in the United States by Oxford University) A hiperaktív gyermek, serdülő és felnőtt figyelemzavar egy egész életen át c. 1993-ban kiadott magyar fordításának 2. kiadása (Medicina Könyvkiadó Rt. Budapest, 1997)
• 2-SZÉTSZÓRTSÁG. A gyermek- és felnőttkori figyelemhiányos zavar(ADHD és ADD) felismerése és leküzdése. E.M.Hallowell-J.J.Ratey,1994, 2011. Fordít Turóczi A. 2014 (ISBN 978 963 9718 65 4).
• 3-Trouble in Mind magyarul Pszichiátriai kórképek címmel sugárzott ismeretterjesztő film ADHD c. része
• New Zealand Health Information Service (Mapping tables between DSM-IV, ICD-9 and ICD-10)
• Tünetek és kezelés választások ADHD-sek részére Arkivigite je 2016-03-17 per la retarkivo Wayback Machine
• ADHD-faliújság és támogatói csoport Arkivigite je 2013-07-23 per la retarkivo Wayback Machine
• Viselkedés ADHD-s gyermekkel
• http://www.tanulasinehezsegek.hu/index.php?lapid=hipermo
• A hiperaktivitás kritikája
• https://web.archive.org/web/20090614104116/http://medizona.hu/egeszseg/20090529_hiperaktivitas_betegseg.aspx
• https://web.archive.org/web/20090601042508/http://demoszthenesz.hu/cikkek/hiperdiszlexia
• http://mentalcsoport.hu/lelkibetegseg/hiperaktivitas.html
• https://web.archive.org/web/20091201082024/http://www.sulinet.hu/tart/fncikk/Kfed/0/7319/hiperaktiv.html
• Bemer-terápia
• Kritika
• Ételszínezékek és az ADHD
• https://web.archive.org/web/20160305170710/http://beszed.hu/egyutt_elni_a_hiperaktiv_gyermekkel
• 4-AJ Zametkin, TE Nordahl, M Gross, AC King, WE Semple, J Rumsey, S Hamburger, and RM Cohen (1990) Cerebral glucose metabolism in adults with hyperactivity of childhood onset
• 5-Dr. Silvia Franz: A hiperaktív gyerek. Miként tudja a szülő idejében felismerni a hiperaktivitást? Milyen módszerek segítenek a pozitív fejlődésben?
• The History of ADHD: 1798, Alexander Crichton, with pictures of the original works and sources. ADHD och ADD Koncentrerat Digest
• The History of ADHD: 1902 with some original pictures of Sir George Frederick Still and his work. ADHD och ADD Koncentrerat Digest

Traduko

En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Figyelemhiányos hiperaktivitás-zavar en la hungara Vikipedio.