Zıwanê İranki

Namey nê keyey zıwani, nameyêdewleta İrani ra nêno. Çekuya İrani, çekuya "Aryan"i ra yena u maney cı "Erdê Aryanan"o. İran yew mıntıqaya tarixiya. Erdê İrani, dewletanê Efğanıstan, Tacikıstan, Tırkmenıstan, Qırğızıstan, Azerbaycan, İran, mıntıqanê İraqê Zımey u Anatoliya Şerqi gêno zerrey xo.

Lızgeyê genetikiyê zıwananê İranki

Keyeyê zıwananê İranki de 87 varyanti estê. Keyeyê zıwananê İranki beno dı letey: Zıwanê İrankiyê Rocvetışi u Zıwanê İrankiyê Rocawani. Zıwanê İrankiyê Rocvetışi de zıwanê Peştuki, Osetki, Xarezmki ca gênê. Zıwanê İrankiyê Rocawani de zıwanê Zazaki, Mazenderanki, Gileki, Farski, Kurdki ca gênê. Zıwanê Ewıstki, Farskiyê Kıhani, Medki, Partki biyê vindi u kes enê zıwanan qısey nêkeno.

40 zıwano bin esto ke rıçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê . Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rıçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri (Hazar) de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê (“Kuzeybatı İrani”). Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstaniê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.

Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be werezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xeznay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda (vacime ‘piyê Sanskriti’) hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.

Ê zıwananê İrankiyan ser, hetê nuştey ra zıwananê İrankiyê kehanan ra xeylê nuştey ameyê, resaê roca ewroyêne. Seserra (yy.) 10. Milad (İsay) ra tepeya, yani çağê Mısılmanbiyayışi ra tepeya zıwanê İrankiyê newey, êyê ke nıka qısey benê, teşkil biyê. İslami ra aver, heta seserra 3. Milad ra aver, esrê dahezar u dısey (1200) serre çağê zıwananê İrankiyanê Wertênan hesebiyeno. Zıwananê nê zemani ra ma Pehlewki (Farskiyo Wertên), Partki, Baktrki, Soğdki, Saka u Xwerezmki (Harzem) zanenime. Enê zıwanan ra hetê tarixi ra Partki tewr (rêk) zêde Zazaki ra nezdiyo. Vacime, qıse “şehr (şehir)” ki Partkiyo ke kewto Farski u zıwananê binan. Partki ra xeylê qısey kewtê zıwanê Ermeniyan u Gurciyan ki. Tırki de ki qısey zey “akşam”, “kent” Soğdki raê.

Seserra 3. ra aver heta deva devê seserra 10. Milad ra aver zıwanê İrankiyê Kehani (qedimi) hesebiyenê. Nê çaği ra tenya dı zıwani nuştekerdeyê: Ewısta (Avesta) u Farskiyo Kehan. Taê nuşte u kıtaban de vano ke, Zazaki tornê zıwanê Ewıstao; labelê heni niyo. Zazakiyo ke ta çağê İrankiyê Kehani de qısey biyo, mıheqeq Ewısta ra zehf nezdi biyo, nê fekê yew zıwani biyê, labelê Ewısta ra direkt peyda nêbiyo. Zıwanê Ewısta ra qısey zey pairi daēza „baxçe, cenet“ kewto zıwananê Ewropa, zey İngilizki „paradise“, Almanki „Paradies“ (‚cenet‘).

Farskiyo kehan ra kıtabey (yazıt) estê ke pê nuşteo mıxi („çivi yazı“) texminen 520 MrA Persepolis (Textê Cemşidi) de nusiyao. Dua u kılam u veng’a wayiran dayışê Ewıstki, zıwanê itıqatê Zerduştan, xeylê wext fek be fek neslan miyan de geyraê, erey nusiyao; labelê Farskiyo Kehan ra taêna mıhafezekaro. Alfabey Ewıstao ke herfanê Pehlewki ra peyda biyo (alfabey Pehlewki ki alfabey Aramki ra peyda biyo), dınya de alfabanê tewr tırıntazan (titiz, papışki) rao. Hewna ewro ki İran u Hindıstan u dıwelanê binan de Zerduşti ayinanê xo (cemanê xo) pê Ewıstki gênê de.

Fonetikê taê Zıwananê İranki: IE.: Hind-Ewropaki, Pth.: Partki, Gor.: Goranki, Az.: Azarkiyo Kıhan, Zaz.: Zazaki, Tal.: Talışki, Semn.: Semnanki, Casp.: Zıwanê Xezari, Bal.: Beluçki, Kd.: Kurdki, Pers.: Farski

• Azerkiyo Kıhan †
• Baxterki †
• Beluçki
• Beşkerdki
• Bextıyarki
• Derki
• Derki
• Ewıstki †
• Farski
• Fekê İraniê Merkezi
• Gileki
• Goranki
• Gurganki †
• Herzendki
• İrankiyo Kıhan
• İrankiyo Miyanên
• İskıtkiyo Kıhan †
• Kurdki(Khurmanci, Soranki)
• Larsgerdki
• Leki
• Lurki
• Mazenderanki
• Medki †
• Mukrki
• Osetki
• Partki †
• Peraçki
• Peştuki
• Pehlewki †
• Qumzarki
• Saki
• Sengıserki
• Sımnanki
• Sıwendki
• Soğdki
• Sorxeki
• Taciki
• Talışki
• Tatki
• Tatki
• Urmarki
• Wezirki
• Xarezmki †
• Yeğnubki
• Yezğulamki
• Zazaki
• Zıwanê Pamiri

• Ahmad M., Baluchi Glossary, Maryland (1985)
• MacKenzie D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford University Press (1971), ISBN 0-19-713559-5
• Kent G. R., Old Persian, New Haven (1953)

• Kümmel, Martin Joachim. "Areal developments in the history of Iranic: West vs. East." BOOK OF ABSTRACTS
• Çekuyê Zıwananê İranki (Erani) Archived 2008-06-09 at the Wayback Machine
• Qısebendê Mazenderanki Archived 2007-05-18 at the Wayback Machine