Ğazali

İmam-ı Ğazali, qıcıyê xu dı “Fıqıh” bacari xu dı wend, dıma şı Curcan. İmam Ebu Nasr İsmaili ra yo mudde ders gırot/guret. Bacê şı Tus. Waxtı go Curcan ra dun’ ra şınu Tus, rahar ra yo gure yeno yi sar, İmam Ğazali aya mesla, ina vuno: “Yo qefle rahar ma bırrna. Çıta ki mı dı b’, dest na ser. Ez kota yın dıma u kota layk. Mı va; kağıdun mı u notun mı bıdin mı, şıma ri lazım ni. Serdari (Reisi) yın persenu; “Ayi çıtay ki, turi ehend muhimê?”

İmam Ğazali: “Mı semedê ayın wulat xu terk kerd, ez şiya ğeribi. Çend kağıdi”. Serdari ayın wûyenu u vunu’; “Eg ma ıni kağıdun tue-ra bıg’ tı bê ilm muneni”? U dıma z’ kağıdun yı pé(y)ser dun’ cı.”

İmam Ğazali: “Bacê mi ğeyal kerd, mı va; Homa Teâlâ, ay merdımi ard mı ver. Waxtı ki ez ameya Tus, hiri Serr’ mı cehd/ğeyret kerd o zaf xebıtiyawa, Çı ki mı Curcan ra tê ardı, mı pyorê yın ezber kerd (ez fek ra musaya). Ez ume biya o hâl ki, ayın rahar mı bırrna bı, newe ra raşt mı b’umên u rahar mı bıbırrnên u kağıdun u dersun mı, mıra bıgırotên, yo zırar yı nêrasên mı.”

Hirı serr’ wulat xu dı munenu, hirı serrun ra pê semedi wendê xu şınu Nişabur (merkezi îlm). O mehel şı, bı feqi zunayôğun pilun ra İmam-ûl-Harameyn Ebu’l-Meâli el-Cûweyni. Xocê yı vineno ki sarê İmam Ğazali zaf xebitiyenu o yı sera zıyed ra vındeno. İtya d’ îlmi usul-i ‘hadis, usul-i fıqıh, kelam, mantıq, huquq o munazara musa. Xocê yı o mehel pil ‘alimun ra Ebu Hâmid er-Rezeqani, Ebu’l- Huseyn el-Merwezi, Ebu Nasr el-İsmaili, Ebu Sehl el-Merwezi, Ebu Yusuf en-Nessâc. Wendê xu Nişabur dı ken’ tamum.

İmam-i Ğazali, mergi Xocê xu , İmam al-Haramayn al-Cuweyni ra pê, da’wetiya (Nizam ul-Mulki) sera şınu Bağdad.

O mehel hama 34 serro, xızmeta ki, wı islamiyeti ri ken, weziri Selçukıcun hesiyeno pé u yı serrê 1091 m. kenu ustadi (profesor) Zanayışgehi Nizamiye. Uca di beno sermiyani zanayisgeh, hemi çi yıra yeno persayış. Ina zanayışgeh dı 300 hew ra ziyedêr feqiyun-suxtub-talebun muhimun zaf ci musnenu, had-hesab talabun yı çiniyu ehendek talabê yi bi. Miyun talebun yi ra namdari: Ebu Mansur Muhammed, Muhammed bin Esad et-Tusi, Ebu’l-‘Hasan el-Belensi, Ebu Abdullah Cûmerd el-‘Hüseyni. Heto bin ra zi kitabun qiymetinun nûseno.

Waxto go ına zanayışgehi nizamiya dı ders dayni o mehel ini kitabi nûşti: “Kitabû’l-Basit fil-Fûru, Kitab-ûl-Wesit, El-Weciz, Meahiz-êl-Hilâf.”

Nizam ul-Mulk (Weziri Selçukıcun) mereno/kişiyeno. O mehel İmam-i Ğazali gurê xu caverdeno mal-milki xu ken’ vıla dun’ feqirun, çik nêverdon’ o/u serrê 1095 m. Bağdad ra veciyenu. Şınu Filistin, Suriya u dıma zi yeno wulati xu Tûs.

İmam-ı Ğazali, semedi filsofun xebatê xu kitabi “El-Munkızu min ed-dalâl” dı ina vun’: “Hani inkê meselê ilmi filsofun gueşdari bıkerin: Ayın çend sınıf, ilmun yıni z’ çend qısım dı, mı di. Ayıni ri, zafini ri o benatê kıhunun u newun (neweyun), raşti ri ferq nizdi o dûri merdım gun(gereka) muer(mor) kufır o ilhad pırı d’.

Cıs o zafiyê fırqê filsofun, hiri parê/qısmi: Dehriyyun, Tabiiyyun o İlahiyyun. Sınıfê Dehriyyun yo zumrê fılsofun kıhunun raw(o). Estbiyayışi Humay (Xeleq) inkar keni, ıni zındıqi.

Tabiiyyun: İnuni z’ estbiyayışi axret qewul nêkerd. Cennet, cehennem, qeyum o hisab inkâr kerd. Ini z’ zındıqi. Sınıfê hirın İlahiyyun, filsofi ki pé ra umê. İnun, ıni dı sınıfi verin Dehriyyun, Tabiiyyun red kerd la yıni z’ nêşkê xu bid’at o kufır ra bıxelesn.” Pare/Qismi hirin filsofi, inun ayi ki yın ra ver umê/amê ğeletiyê ayin vata/mocnewa ra o vato yo Xalıq estu, la inun peyğamberi qewul nêkerd, ay ra miyun kufir dı mendi. Çunki semedi kufır ra xelesiyayış, merdım gun peyğamberuni ri, zunayışı yıni ri yeqin bıkero/kerdış şarto..

Tay merdımun vato: İmam-i Ğazali yo filsofo, çı ki wever’ felsefe dı zaf nûsto, wever filsofun veciyo, o semeda, semedi pûynayışi fikrun filsofun cewab do filsofun. O semed ra zafın vato İmami zi yo filsofo. İmami Ğazali wever’ filsofun veciyo, çunki yin hiş(aqıl) bingeh(temel) gureto.

Guerê yin (filsofun), Allah çiko tor qiymetin do qulun xue, nimeto tor gırd aqilo, ayi ki in’ nimet ra feyde nêvineni gunahkari.

Fâliyetê aqil payberdışi zi felsefê xu dı ano. Mûtefekkirun aqıl ra ver peyğamberi, çi go yın vat u imano ki yın do zunayış ay gureto.

İmam-ı Ğazali, ini gurun/xebatun dima, cay xu bıray xu Ahmed-i Ğazali ri verdeno (bıray xu ‘Ahmed Ğazali Zunayışgehi Nizamiye dı kenu wekil) itya d’ gurey xu caverda u Bağdad ra şi. İlm sera zaf xebitiya u seyahat kerd. Şam dı 2 serr’ mendı, miyun 2 serrun dı “İhyâu-Ulumiddin” nûst. (4 kitabi hemi da 5.000 henzar pelo, her yo cild da 1.000 (henzar) ripeli ra ziyedêro). Bacêna şi Qudûs. İtya dı firqa ki Bâtıni zuniyena, weveri inuni dı çend kitabi nûşti: “Mufassıl’l-‘Hilâf, Cewâb-ul-Mesâil o Esmâ-i ‘Husnâ, El- Maqsad ûl-Esmâ. Qudûs’dı yo mudde mend, dıma zi şi ‘hacc. ‘Hacc ra şı Bağdad. Zanayışgehi Nizamiye dı, kitabi ki Şam dı nûsti bi “İhyâu-Ulumiddin” ra ders da suxtun (talabun). Ina hew zaf nêmend uca ra da ra, ca ki we ume bı dunya “Tus” şı uca. İtya dı huncê wever Bâtiniyuna kitabi Ed-Dercûlmerkum, El-Qıstâs-ul-Mûstaqim, Faysal-ut-Tefriqa, Kimyâ-ı Seâdet, Nasihât ûl-Mûluk o Et-Tibr-ul-Mesbuq nûşti. Ina xızmet des serr rumena, ine bênatı dı, ricê weziri Selçukicun Fahr-ûl-Mulk sera yo mudde Zanayisgehi Nizamiye dı ders da, o bênati di tasawwuf sera Mişqât-ûl-Enwâr nûşt.

İmam-ı Gazali tasawwuf di murşido pilo, Silsile-i aliyye ra Ebu Ali Farmediyo. Yı het dı rasa kemal. İlmun zahir dı bı yo ‘alim, ilmun tasawwuf dı zi yo rahber/rayber. Taynê Zunayışgehi Nizamiya dı ders da u bacinê şi Tûs. ‘Amiri yi puncaspunc serr rumıt, pêyniyê ‘umir’ xu bacari xu Tûs dı viyarna. Tûs dı nizdiyê kê xu dı yo medrasa yo zi mescid da vıraştış. Rôci yi merdimun/insunun irşâd kerdış di viyerti. Miyun ini serrun di, “El-Munkızu minad delâl, Çımey fıqıh sera (Usul-i fıqha) “El-Mustesfâ o selef-i salihin, Ehli Sunnet sera dı kitabi nûşt, ini: “İlcâmü’l-Awâm o İlm-il-Kelam”.

İmam-ı Ğazali serrey hicri 505 (m. 1112) 14. dışembı aşmê Cemaziyelewwel merd. O ruec pê zikir, tâ’ât u şewê ay rueci Quran-i Kerim wendışa viyarna u sıbay aya şew destmac’ xu newı ra guret nımaci sıbay kerd, bacê merdimi ki yı het dı bi yın ra kefen wâşt. Lew na kefeni ra, sawıt ri xura u na seri sarey xu: “Ya rabb mı, Mâliki mı! Va: emir’ tu, sari çımun mı sera”. Şı kot çımey/wadê xu. Zerre dı zaf mend. Nêveciya tever. Inê sera ayi ki uca da bi, yın ra hirye hebi kueni zerri, seni go kueni zerri unyeni, İmam-ı Ğazali kefeni xu do xura, ri xu tado Qible u ruh xue teslim kerd. Sarey imam Ğazali sera ini beyt nuşti bi:

Umbazi ki mı merdı vineni u bermeni,ina vac’; bırayi dîni ki qehriyeni:'Mevacin ki, qet ez raşta merda, Wıllay şıma z’ bıremin ini ra mevacin merg Ez yo mirçıka u ına leş qefesê mına. Ez perrawa ına qefes ra, yesir mend leşê mı. Mı-ri rehmet bıwunin, şıma dıma zi şıma r’ rehmet bıwuniyo Ma şi. Bızunini ki, ma dıma zi şıma yi/esti. Vatê mı pêyinı bu “Aleykum selam” duestên Homa/Allah sılumêti bıdu, sobina çı vatış estu?

İmam-ı Ğazali, wasiyet' xu dı nûşti bı, wa mi Şeyh Ebu Bekr en-Nessâc miyun mezel kero. Şeyh wasiyeti İmam Ğazali ard ca yı kerd qebr u waxto go qebr ra veciya hâli yi bedelya bi, rengê yı bıbi zerd. Ayi ki uca bi. Şêx ra persê: Se bı şıma? Rengi şıma çıra ina bı zerd, çıra şıma ina bi? Cewab nêda. Persê, nêpersê, huncê cewab nêda. Honê persê, da sundı rı, ına hew mecbur mend u ina va: Waxto go mı cendekê İmami fina guar/qebr, heti Qıble ra yo desto raşt veciya. Yo veng ume, ina va: «Désti Muhammed Ğazali zerrê désti Seyyidû’l Murselin Muhammed Mustafa sallallahu aleyhi we sellem keri» Aya g’ vaciya mı ayê kerd. Waxtı go ez mezel ra veciya bi ın’ semed ra rengi mı bıbo zerd. Homa rehmê xue pê ker’.

• Nimeta ki Allah-û teâlâ dawa, ca ki Huma teâla wazenu uca d’ xerc kerdış şıkıro, ca ki Wı nêwazeno xerckerdış kufran-i nimeto (nimet inkarkerdışo).
• Waxti go tı çik vuni; bıfikir! Eg ti aya qal mevaci, ti bên’ persdar (mesul) vac’. sewna heş!!
• Bızun ki, pê qelb ğiybet kerdış, sê zun/ziwun kerdış ‘herumo.
• Diyağ/Sabır semedi merdimo/insuno. Dewar/heywun dı diyağ çiniya. ‘Hocey melekuni zi diyaği ri çiniyu.
• Xu vira mekeri Allah-u teâlâ, çi ki şıma keni, çı ki şıma fikiryeni zuno. Merdimi (Insuni) teveri yewbin vineni. La Allah-u Teâlâ hem tever, hem zerri vineno. Merdim ki inê zuno gurê u fikri ini merdim edebınê.
• Tı vuni/vuna; Wê/Ya nefsi mı. Ez bacê z’ tewbe kena o çiyun holun kena, bela merg hina lez yenu, tı beni pueşmun. Tı vuni dê, sıba towbe kerdış, eyr’ tewbe kerdış ra reheto.

İmam-ı Ğazali, heta ki amri yi qediyo şew o rôc nûşto, o qede yo ‘Alimo. Ehend zaf kitabi yi esti ki sarê ruec 18 pel kueni. İmam-ı Ğazali kitabi xu Mewduât-ul Ulum dı nûşto, vato; “mı 1000 ziyedêr kitabi nûşti”, Şeyh Ebu İshaq Şirâzi Kitabi xu ’Hazâin dı numê 400 kitabun yı nûşto. Fırıngistanıcun (Awrupayıcun) séri Eserun İmam Ğazali zaf vinderti u zaf xebitiyê. İnun ra “Maurice” kitabi xue “Essai de chronologie des oeuvres de al-Ghazali” dı numê 404 kitabun İmam-ı Ğazali duno. Mûsteşriko meşhur Brockelmann’ı zi kıtabi xue“Geschichte Der Arabischen Litteratur’ı dı numê 75 hebi kitabun İmam-i Ğazali duno. Serrê 1959’ı dı çahar hebi Pilun Ustadun (Pilun Profesorun) Almanun ra, kitabi İmam-ı Ğazali wendi u zer kowti dini islum u kitabi İmam-i Ğazali çarnê Almanki o peyni dı biyi bısılmuni. Ba’di mergi İmam-ı Ğazali, feleketê Moğolun dı, moğolun zaf kitabxunê vêşnê, o mehel in kutubxunun dı zafi kitabi İmam Ğazali zi pa vêşê. In semed ra heta êyr’ çend kitabi İmam-i Ğazali esti ço nêşkeno vac’, ilmi zi itya dı tepya mendo, ilm zi nêşkeno cewab ına pers bıdo.

Kelam

• el-Munqidh min el-delal, "Delalet o Hidayet"
• el-Iqtisad fi'I itiqad, "İtiqat dı İqtisat"
• el-Risala el-Qudsiyya, "Risalê Qudûs"
• Iljam el-'awam 'an 'ilm el-kalam, "Şar İlmi Kelam ra Hiz kerdış (pawıtış)"
• el-Maqasid el-Esna fi şarx esma' Allahu el-husna

Tasawwuf

• Ihya' ulum el-din, "İhyê İlmi Din", Eserun İmam Ğazali' ra esero tor muhimo.
• Kimiya-yi sa'adat, "Kimyê Se’adet/Maradi" (Farıski.)
• Mişkat 1ûl-enwar, "Çılê ruaşnun"
• Kitab el-erba'in fi usul el-din, "Çoras bingehi Dini" (Kılm ra İhya')
• Mizan el-'amal

Felsefê İslum/İslam

• Maqasid el-falasifa, "Waştey Filsofun"
• Tahafut el-felasifa, "Nêtepıştiyê Filsufun”

Fıqh

• el-Mustasfa min 'ilm al-usul,
• el-Waciz
• el-Wasit
• Nasihat el-muluk, "Dabarekerdan ri Şiret(Nasihat)"

Mantıq

• Mi'yar el-'ilm (Pêmawıtışi İlm)
• el-Qıstas el-mustaqim
• Mihakk el-nazar f'l-mantiq (Awıri Mantıq)

• Freedom and fulfillment : Kıtabi İmam-i Ğazali “ el-Munqidh min el-delal” u kıtabi bini Richard Joseph McCarthy çarné Inglızki. (Boston:Twayne Publishers, c1980) Reprinted Louisville: Fons Vitae, 2000.
• Smith, Margaret, Al-Ghazzali: the Mystic, (London: Luzac, 1944) Hijra international Publishers of Lahore, Pakistan reprint.
• Laoust, H: La politique de Gazali, Paris, 1970.
• Campanini, M.: Al-Ghazzali, in S.H. Nasr and O. Leaman, History of Islamic Philosophy Routledge, London: 1996.
• Watt, W M.: Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazali, Edinburgh, EUP: 1963. Available on
• Marmura: Al-Ghazali's The Incoherence of the Philosophers, (2nd ed.). Brigham: Printing Press. ISBN 0-8425-2466-5.
• Moosa, Ebrahim: Ghazali & The Poetics of Imagination, Chapel Hill, UNC Press, 2005. ISBN 0-8078-5612-6.

Mantıq

• 1095 - Miyar el-ilm (The Standard Measure of Knowledge)
• 1096-96 - el-Qistas el-mustaqim (The Just Balance)
• 1095 Mihakk el-nazar f'l-mantiq (The Touchstone of Proof in Logic)

İlahiyet

• Erewki ra çarniyo Almanki, Abdulsemed Abdelhamid Elschazli, Meiner, Hamburg 1988 (= Philosophische Bibliothek, 389), ISBN 3-7873-0681-1
• 1095 - el-Iqtisad fi'I-i`tiqad (Die Mittlere Pfad in der Theologie)
• 1097 - el-Risala al-Qudsiyya (Der Brief aus Jerusalem) Qûdus ra name/mektub.
• Kitab el-arba’in fi usul el-din (Vierzig Kapitel über die Prinzipien der Religion)
• 1095 - Mizan el-’amel - dt. Das Kriterium des Handelns, Abd-El samad Abd-El-hamid Elschazli, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2006, ISBN 978-3-534-19039-3
• ed- Durra el-fahira fi kaşf ulum el-a-hira - dt. Die kostbare Perle im Wissen des Jenseits, Erebki ra “Mohamed Brugsch” çarno Almanki, Lafaire, Hannover 1924, Dima inun vet; GMSG, Köln 2002, ISBN 3-937297-06-5; Newe ra Spohr Verlag, Kandern 2003, ISBN 3-927606-47-2
• Eyyuha 'l-walad - dt. O Kind!, Nûste Erewki u Heti Muhammad Harun Riedinger, çarniyo Almanki Edition Minarett, Braunschweig 2002, ISBN 3-9808396-0-5
• Faysal et-tafriqa beyn el-islam wa-z-zandaqa - Almanki. Das Kriterium der Unterscheidung zwischen Islam und Gottlosigkeit, Frank Griffel çarno Almanki, Spur Verlag, Zürich 1998, ISBN 3-9520127-8-5
• Kitab al-Mustazhiri fi fada' ihal-Batinijja - dt. Streitschrift gegen die Batinijja-Sekte, Ignaz Goldziher, Brill, Leiden 1956 (= Veröffentlichungen der De Goeje-Stiftung, 3)
• Zweifelhaft: ar-Radd al-jamil 'ala sarih al-Injil - daraus Alm. Wider die Gottheit Jesu, Franz Elmar Wilms, Brill, Leiden 1966 çarno Almunki

Fıqıh

• 1109 - el-Mustesfa min `ilm el-usul (Die essentiellen Dinge der islamischen Rechtswissenschaft)
• Ihya' ulum ed-din - dt. Islamische Ethik, nach den Originalquellen übersetzt und erläutert von Hans Bauer, Niemeyer, Halle 1916, 2. Nachdr. Olms, Hildesheim 2000, ISBN 3-487-05956-8

Dorêşi/ Sofiyi

• 1096-97 - Ihya ulum el-din - Alm. Die Wiederbelebung der religiösen Wissenschaften, zerrê yıra: Das Buch der Ehe, Hans Bauer çarno Almanki, Salim Spohr newe ra nûşto, Spohr Verlag, Kandern 2005, ISBN 3-927606-48-0; Bücher 31-36: Lehre von den Stufen zur Gottesliebe, Richard Gramlich çarno Almanki, Steiner, Wiesbaden / Stuttgart 1984 (= Freiburger Islamstudien, 10), ISBN 3-515-03765-9
• Kimiya`-yi sa`adat - Alm. Das Elixier der Glückseligkeit, Farsiki u Erebki Helmut Ritter çarno Almanki u Vatê vérinun: Annemarie Schimmel, Diederichs nûşto, München 1998 (= Diederichs Gelbe Reihe, 23), ISBN 3-424-01456-7; Lizenzausgabe Hugendubel-Verlag, Kreuzlingen/München 2004, ISBN 3-9808396-1-3
• Miskat al-anwar - Almanki. Die Nische der Lichter, Abd-El-Samad Abd-El-Hamid Elschazli, Meiner, Hamburg 1987 (= Philosophische Bibliothek, 390), ISBN 3-7873-0683-8
• Minhag alabidin – Alm.. Der Pfad der Gottesdiener, Ernst Bannerth çarno Almanki, Verlag O. Müller, Salzburg 1964 (= Wort und Antwort, 33)

• İhyâ-y-Ulumiddin,
• Kimyâ-y Se’âdet,
• Cewahir-ûl-Qur’ân,
• Qawâid-ûl-Aqâid,
• Kıtab-ûl-İqtisâd fil İtiqad,
• İlcâm-ûl-Awâm an İlm il-Kelam,
• Mizân-ûl-‘Amel,
• Dûrret-ûl-Fahire,
• Eyyûh-el-Weled,
• Qıstâs ûl-Mûstekim,
• Tehâfet-ûl-Felâsife,
• Mekâsıd-ûl-Felâsife,
• El-Munkızu min ed-dalâl,
• El-Fetâwâ, Hûlâsât-ût-Tasnif fit-Tesawwuf.

İmam-i Ğazali yo kitabi xue dı, ina nuseno. Heta eyru mi 1000 hebi kitabi nûsti. Ayi ki kitabi İmam-i Ğazali çarnê Almanki, inun ra zaf biyi bısılmuni, ini merdimi zi pêrê ordunaryus profesori bi. Nimune: Salim Spohr (Alman profesor bisilmuno, zaf kitabi yi çarnê Almanki... Kıtabi İmami Ğazali merdım eşkeno, vaco her zıwun dı esti.