Эльфы ў казках і легендах еўрапейскіх народаў

Эльфы на карціне Марціна Брандэнберга, 1906—1909 гг.

У міфалогіі паняцце «эльф» вельмі размытае і зборнае. Розныя казкі і легенды апісваюць эльфаў то як маленькіх чалавечкаў, то як высокіх і прыгожых чалавекападобных стварэнняў. Носібіты народных казак і павер’яў нярэдка адносілі да эльфаў такіх істот, як карлікі, гобліны, феі. У многіх народаў Еўропы існавалі казачныя істоты, аналагічныя эльфам, але з іншымі назвамі (ірландскія сіды, шы). У некаторых народаў эльфы карысталіся адразу некалькімі альтэрнатыўнымі назвамі. Так у валійскім фальклоры іх часта называюць «элілон» альбо «тылвіт тэг ін-і-каед» («чароўнае сямейства лясоў»)^[1].

Калі ў старажытнейшай міфалогіі эльфы ўяўляліся высокімі істотамі, якія жылі ў далёкай чароўнай краіне, то ў ніжэйшай міфалогіі позніх часоў народная фантазія сяліла іх у асноўным у свеце людзей — у прыгорках, лясах, азёрах, чалавечых дамах. У фальклоры была вельмі размытая мяжа паміж эльфамі і хатнімі духамі, вартаўнікамі скарбаў, духамі хваробаў. Эльфы адказвалі за паводзіны стыхій: ветру, крыніц, лясоў, маглі станоўча ці адмоўна паўплываць на чалавечы лёс. Нярэдка дрэвы, узгоркі ці крыніцы, у якіх, па павер’ях, жылі эльфы, лічыліся свяшчэннымі.

Эльфы маглі дапамагаць збяднелым людзям у абмен на міску вяршкоў (валійскія казкі) ці лустачку хлеба з мёдам (англійскі фальклор), караць дрэнных людзей і ўзнагароджваць добрых. Маглі выкрадаць дарослых людзей ці дзяцей, асабіста немаўлятак, і пакідаць замест іх так званых падменышаў. Падменыш^[2] (у міфалогіі Германіі, Уэльса, Ірландыі, Скандынавіі) вонкава не адрозніваўся ад дзіцяці, але еў і піў нібыта дарослы; заўсёды жудасна крычаў; радаваўся, калі ў доме здаралася бяда, і плакаў, калі было ўсё добра. Часта вера ў падменышаў прыводзіла да знішчэння бацькамі сваіх дзяцей.

У валійскім і скандынаўскім фальклоры эльфы вадзілі хараводы ноччу і заваблівалі да сябе выпадковых людзей. Звычайна для чалавека гэта скончвалася дрэнна: ён рабіўся вар’ятам, альбо назаўсёды ці на многія гады трапляў у чароўную краіну, альбо не вытрымліваў фантастычнай хуткасці эльфійскага танцу і рассыпаўся ў прах. Кругі на палях, якія сёння уфолагі часта лічаць «слядамі НЛА» ва Уэльсе называлі «эльфаскокамі» («Elts-dans»): лічылася, што эльфы танцавалі тут усю ноч.

Эльфам прыпісвалася цудоўнае валоданне музычнымі інструментамі. Іх музыка магла звесці чалавека з розуму, магла прымусіць танцаваць нават нежывыя рэчы.

Існуюць сюжэты шлюбу паміж эльфійскімі дзяўчынамі і смяротнымі людзьмі (валійскія, скандынаўскія казкі). Часцей за ўсё гэтыя матывы мелі наступную стуктуру. Звычайны юнак выпадкова заўважыў прыгожых чароўных дзеў і закахаўся ў адну з іх. Ён дамогся свайго сілаю ці падманам (у шведскай казцы ён хавае пер’е, якое было патрэба чароўнай дзяўчыне, каб ператварыцца ў лебедзь і паляцець). Дзяўчына пагаджаецца выйсці за яго, але шлюб звычайна бывае нядоўгім. У валійскай казцы эльфійка (дакладней — азёрная дзева) ставіць умову: яна пакіне мужа, калі ён тройчы ўдарыць яе. У шведскай казцы дзяўчына зноў знаходзіць сваё пер’е і адразу ж пакідае мужа. На астравах Фаро распраўсюджаны матыў, у якім дзяўчыны эльфы паратвараюцца ў цюленяў. Смяротны скрадае цюленевую скуру дзяўчыны, і тая пагаджаецца на шлюб, але потым вяртае сабе скуру і назаўсёды знікае ў марскіх водах.

Па сутнасці эльфы бессмяротныя, але сустракаюцца матывы іх смерці і пахавальных працэсій. У валійскай казцы юнак сустракае такую працэсію, але ў нябожчыку пазнае свайго двайніка, што робіцца прароцтвам яго ўласнай хуткай смерці.

На Брытанскіх Астравах, у Германіі лічылася, што эльфы праяўляюць найбольшую актыўнасць падчас язычніцкіх святаў (Вальпургіева Ноч, Бельтэйн і інш) альбо напярэдадні Калядаў. Ва Уэльсе лічылася, што менавіта тады адчыняюцца прыгоркі, у якіх жывуць эльфы.

Некаторыя павер’і сялілі эльфаў у далёкай ідылічнай краіне. У брытана-кельцкай міфалогіі яна была вядома як Цір-Нан-Ог, Элізіум альбо Авалон і размяшчалася на востраве, на далёкім захадзе ад Брытаніі. У гэтай краіне няма хваробаў, старасці і смерці. Людзі, якія наведвалі яе і вярталіся да дому, заўважалі, што за час іх адсутнасці прайшлі стагоддзі. Нярэдка яе атаясняюць з язычніцкім кельцкім раем, куды накіроўваліся душы адважных ваяроў.

Эльфы на ілюстрацыі Артура Рэкхема, 1908 г.

Выгляд фальклорных эльфаў

Старажытныя крыніцы апісваюць эльфаў як прыгожых юнакоў і дзяўчын. Больш познія казкі нярэдка надзяляюць іх дэманічнымі рысамі: капытамі, вострымі вушамі, птушынымі лапкамі, полымі затылкамі ці спінамі. Хрысціянскія крыніцы часта не адрознівалі эльфаў ад чарцей і бесаў, таму часам малявалі іх з рагамі і капытамі.

Язычніцкія карані веры ў эльфаў

Адным з правобразаў эльфаў лічацца скандынаўскія альвы. Апошнія ў «Малодшай Эдзе» падзяляліся на «цёмных» (альбо цвергаў^[3] — карлікаў, якія жылі пад зямлёй, валодалі мудрасцю і кавальскімі ведамі, але пры сонечным святле ператвараліся ў камень) і «светлых», якія жылі ў чароўнай краіне Свартальвхейме, дзе імі кіраваў бог-каваль Велунд. Па адных звестках цвергі з’явіліся з лічынак, якія выраслі ў мёртвым целе вялікана Іміра (калі той быў забіты багамі, з яго цела ўтварылася зямля, з крыві — мора, з чэрапа — купал неба). Па іншых крыніцах, багі Одзін, Вілі і Ве стварылі цвергаў з касцей і крыві Іміра. Чатыры цверга падтрымлівалі нябесны купал па розных краях Зямлі. Іх звалі Нордзі («Паўночны»), Сурдзі («Паўднёвы»), Аўстры («Усходні») и Вёстры («Заходні»).

Як у Скандываніі, так і ў Брытаніі вера ў эльфаў паглыбляецца каранямі ў старажытнае язычніцкае мінулае. Правобразамі эльфаў брытанскіх астравоў былі Туата дэ Данаан — нябесны народ прыгожых, дужых, бессмяротных істот. Паводле «Бітвы пры Маг Туірэд», яны спусціліся на зямлю і перамаглі вяліканаў Фамораў, якія ў старадаўнія часы насялялі Ірландыю^[4].

Тэорыя аб сувязі эльфаў, якія жывуць ва ўзгорках і курганах, з уяўленнямі аб душах старажытных памерлых ваяроў, якіх у курганах хавалі, не падзвердзілася. Археалагічныя даследванні паказалі, што ўзгоркі, у якіх, па павер’ях мясцовых жыхароў, жылі эльфы, не з’яўляліся могільнікамі.

Эльфы і хрысціянства

Пасля прыходу хрысціянства эльфы ператварыліся ў свядомасці людзей у істот ніжэйшай міфалогіі, «нячыстую сілу», духаў. Узніклі хрысціянскіе версіі іх паходжання, паводле якіх Бог скінуў з неба варожых анёлаў: самыя злыя накіраваліся разам з Сатаной у Пекла, а тыя, што знаходзіліся паміж дабром і злом, ператварыліся ў гномаў, эльфаў, фей, лепрыконаў, гоблінаў і інш. У многіх нецярпіма настроеных хрысціянскіх крыніцах эльфы рэзка супрацьстаўляюцца Богу. Так, святы Колін, якога запрасіў кароль эльфаў, апрыскаў усё вакол себя святой вадою, у выніку чаго раптам знік і замак эльфійскага караля, і ўся світа, і прыгожыя рыцары, і дзевы^[5]. Акрамя святой вады, эльфы таксама баяцца царкоўных званоў. Малюсенькім эльфам-дурасліўцам народная традыцыя часта прыпісвае асабістую нелюбоў да святароў.