Шэшонк I

Шэшонк I
Фараон Старажытнага Егіпта
(Трэці пераходны перыяд)

Папярэднік Псусенес II
Пераемнік Асаркон I
Нараджэнне X стагоддзе да н.э.
Смерць 924 да н.э.
Род XXII (Лівійская) дынастыя
Бацька Nimlot A[d]
Жонка Karomama A[d]
Дзеці Іупут[d], Німлот[d] і Osorkon I[d]
Дзейнасць дзяржаўны дзеяч
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Шэшо́нк I, або Шэшэ́нк (Σέσωγχις (Се́санхіс), שׁישׁק або שִׁישַׁק (Шышак[1], Сусакім[2]) — фараон Старажытнага Егіпта, які кіраваў прыблізна ў 946/43 — 922 гадах да н.э., заснавальнік XXII (Лівійскай) дынастыі[3].

Нашчадак правадыроў лівійскіх наймітаў, якія аселі ў Ніжнім і Сярэднім Егіпце (з цэнтрам у Вялікім Гераклеопалі), цалкам егіптызаваліся і ўвайшлі ў склад егіпецкай знаці.

Паходжанне і прыход да ўлады

Кіраўнікі лівійцаў даўно квапіліся на егіпецкія багацці, але ўсе іх спробы сілай авалодаць Егіптам заканчваліся правалам. Тады яны перайшлі да іншай тактыкі і пачалі заваёўваць Егіпет, асабліва Дэльту, мірным шляхам. Дапамаглі ім у гэтым самі фараоны, якія ахвотна бралі да сябе на службу правадыроў лівійскіх дружын, давалі ім землі і атачалі сябе наёмнай гвардыяй з лівійцаў-максіяў (мешаўашы). Такім шляхам у паўночнай частцы Нільскай даліны ўтварыўся шэраг лівійскіх паселішчаў, правадыры якіх, хутка ўспрыняўшы егіпецкую цывілізацыю, адчулі сябе егіпецкімі вяльможамі і сапраўды сталі такімі. Сярод іх асабліва выдаўся род, які пасяліўся каля Гераклеопаля і быў заснаваны лівійцам Буювава. Сын яго Мавасен быў ужо жрацом мясцовага бога Херышэфа і князем; праўнук Мавасена і дзед Шэшонка I Шэшонк ужо быў жанаты са сваячкай фараона царэўнай Мехтэнвешкет. Гэта сям’я дамаглася таго, што пасада жраца ў гераклеопальскім храме стала спадчыннай у іх сям’і, роўна як і становішча найбліжэйшых саноўнікаў фараона. Вядома, што дзядзька Шэшонка I Асаркон Старажытны ўжо займаў егіпецкі трон, быўшы законным фараонам XXI дынастыі. Бацька Шэшонка I Німлот, жанаты з царэўнай-жрыцай Танетсепах, быў важным саноўнікам, які выконваў вышэйшыя жрэцкія (у Фівах) і ваенныя паўнамоцтвы. Генеалогія роду Шэшонка I вядома нам дзякуючы стэле, нейкага Пасенхора, жраца і далёкага нашчадка гэтай дынастыі, усталяванай у Серапеуме ў Сакары, у часы кіравання Шэшонка V.

Сын Німлота і царэўны Танетсепах Шэшонк I быў галоўнакамандуючым егіпецкай арміі і візірам (чаці) пры апошнім фараоне XXI дынастыі Псусенесе II. Ад бацькі ён таксама атрымаў у спадчыну тытул правадыра найбуйнейшага лівійскага племені мешаўашы. Князь Шэшонк займаў пры Псусенесе II настолькі высокае становішча ў дзяржаве, што сам фараон з урачыстасцю, адпаведнай яго сану, займаўся асабістымі справамі свайго падданага, як калі б гэта былі справы дзяржаўныя. Невядома, ці здзяйсняў Шэшонк дзяржаўны пераварот або прыйшоў да ўлады мірным шляхам, паколькі крыніцы захоўваюць пра гэта поўнае маўчанне. Ствараецца ўражанне, што ні мецяжоў, ні беспарадкаў пры гэтым не было. Як бы там ні было, Шэшонк стаў фараонам Егіпта і заснаваў XXII дынастыю. Паколькі Шэшонк выбраў сваёй сталіцай Пер-Бастэт (Бубастыс грэчаскіх гісторыкаў) ва Усходняй Дэльце, у сувязі з чым гэту дынастыю называюць таксама дынастыяй Бубастыдаў. Лівійскае паходжанне і варварскія імёны цароў і іх радні даюць некаторае права таксама называюць яе лівійскай.

Умацаванне ўлады

Шэшонк I — заваёўнік. Сцяна храма ў Карнаку

Узыйшоўшы на трон, Шэшонк неадкладна даў пераходу ў спадчыну прастола па сваёй лініі законныя падставы, якіх ён сам не меў. Для гэтага ён ажаніў свайго сына Асаркона з егіпецкай царэўнай, дачкой Псусенеса II Мааткарай і такім чынам набыў для яго права на прастол праз жонку, а таксама бясспрэчнае законнае права на трон для свайго ўнука. У пачатку валадарання Шэшонк паставіў у Абідасе памінальны камень у гонар Немарата; тут ён гаворыць пра свае клопаты па навядзенні парадку і благачынні сярод жрэцтва.

Першапачаткова ўлада Шэшонка распаўсюджвалася толькі на Ніжні і Сярэдні Егіпет; у Верхнім Егіпце ён на той час згадваўся як «князь мешаўашы» ці «намарх Ма», але неўзабаве ён падпарадкаваў сабе і ўвесь Паўднёвы Егіпет. Не пазней 5-га года свайго кіравання Шэшонк, прыбыўшы ў Фівы, якія не аказалі яму супраціўлення і зрабіў свайго малодшага сына Іўапета вярхоўным жрацом у храме Амона-Ра ў Фівах. Але Фівы працягвалі заставацца адасобленым княствам, гатовым аказаць сур’ёзнае супраціўленне кіруючай сям’і ў Дэльце. Прынамсі, сам горад не нёс падаткаў на карысць фараона і не наведваўся яго фінансавымі чыноўнікамі. У Гераклеопалі кіраваў іншы сын Шэшонка Немарат.

Затым Шэшонк прызначыў лівійскага намесніка Ухесета ў Вялікі аазіс (аазіс Дахла), дзе той урэгуляваў зямельныя і водныя спрэчкі (надпіс на Вялікай стэле з Дахлы). Адзін з падпарадкаваных Шэшонку лівійскіх правадыроў кіраваў заходняй Дэльтай і наглядаў за караванным паведамленнем з аазісамі. Умацаваўшы, такім чынам, лівійскае валадарства ў краіне, Шэшонк аднавіў актыўную знешнюю палітыку Егіпта.

Імя

Заваявальныя паходы

Шлюбны саюз з царом Саламонам

Новы фараон быў чалавекам разумным і ашчадным, і ён на пэўны час момант нават нагадаў Егіпту пра былую веліч. Ён сачыў за палесцінскімі справамі, парадніўся з царом Ізраільска-іўдзейскага царства Саламонам і нават падарыў яму зноў заваяваны егіпецкімі войскамі Гезер. Гэты горад належаў тады аднаму з мясцовых князькоў і з’яўляўся адной з першакласных крэпасцей свайго часу. Аднак фараону ўдалося заваяваць Гезер, які знаходзіўся ў сферы ўплыву філістымлян. Горад быў спалены дашчэнту — падзея, якая пацверджана археолагамі. Затым фараон перадаў Гезер сваёй дачцэ ў якасці пасагу ў шлюбе з Саламонам.

«Фараон, цар Егіпецкі, прыйшоў і ўзяў Гезер, і спаліў яго агнём, і хананеяў, якія жылі ў горадзе, пабіў, і аддаў яго ў пасаг дачцэ сваёй, жонцы Саламонавай».

— Стары запавет. Трэцяя Кніга Царстваў. 9.16[4]

Прычыну, па якой фараон зрабіў такі цудоўны падарунак, ужо нельга аднавіць. Быць можа, паход на філістымлян вычарпаў усе егіпецкія рэсурсы, быць можа, узнікла неабходнасць спешна вяртацца ў Егіпет. А можа быць, фараону проста трэба было схіліць Саламона да мірнага супрацоўніцтва. Саюз быў змацаваны шлюбам дачкі фараона з ізраільскім царом. Трэба адзначыць, што да гэтага моманту, ні разу дочкі фараонаў не аддаваліся ў жонкі іншаземным кіраўнікам. Егіпецкая царэўна заняла выключнае становішча пры ізраільскім двары; ёй, адной з усіх жонак, наколькі нам вядома, Саламон пабудаваў асобны палац.

«Дачка фараонава перайшла з горада Давідавага ў свой дом, які пабудаваў ёй Саламон».

— Стары запавет. Трэцяя Кніга Царстваў. 9.24[4]

Праўда, некаторыя гісторыкі атаясамляюць гэтага, неназванага ў Бібліі па імі, фараона з фараонам Сіямонам, але гэта малаверагодна, што захоп, а затым саступку Гезера змог здзейсніць адзін з самых бяссільных фараонаў XXI дынастыі.

Тайныя інтрыгі Шэшонка супраць Ізраіле-іўдзейскага царства

Аднак, шукаючы міру з Саламонам, Шэшонк разумеў, што пры наяўнасці моцнага Ізраільска-іўдзейскага царства вярнуць Егіпту страчаны кантроль над Палесцінай будзе немагчыма. І таму ён знешне вёў сяброўства з Саламонам, але ўпотай рыхтаваў падзенне Іўдзеі. У Егіпце знайшоў прытулак вядомы ўцякач з Ізраіля Ераваам.

«І Ераваам, сын Наватаў, Яфрэмлянін з Царэды, — імя маці ягонай удавы — Цэруа, — раб Саламонаў, падняў руку на цара… А Саламон хацеў смерці Ераваама; але Ераваам устаў і ўцёк у Егіпет да Сусакіма, цара Егіпецкага, і жыў у Егіпце да смерці Саламонавай».

— Стары запавет. Трэцяя Кніга Царстваў. 11.26,40[5]

Рэльеф у Карнаку, які адлюстроўвае Шэшонка I і яго сына Іўапета

Прымаў у сябе Шэшонк і іншага ворага Саламона, нашчадка выгнанага Давідам царскага роду Ідумеі Адэра, які ў свой час, яшчэ дзіцем, уцёк у Егіпет. Адэр набыў у фараона вялікую ласку, так што ён даў яму ў жонку сястру сваёй жонкі, сястру царыцы Тахпенесы, а затым адпусціў яго шкодзіць Саламону.

«І падняў Гасподзь праціўніка на Саламона, Адэра Ідумеяніна, з царства Ідумейскага роду. Калі Давід быў у Ідумеі, і ваеначальнік Ёаў прыйшоў дзеля пахавання забітых і пабіў увесь мужчынскі пол ў Ідумеі, бо шэсць месяцаў пражыў там Ёаў і ўсе Ізраільцяне, пакуль не вынішчылі ўсяго мужчынскага полу ў Ідумеі, тады гэты Адэр уцёк у Егіпет і з ім некалькі Ідумеян, якія служылі пры бацьку ягоным; Адэр быў тады малым дзіцём. Выправіўшыся з Мадыяма, яны прыйшлі ў Фаран і ўзялі з сабою людзей з Фарана і прыйшлі ў Егіпет да фараона — цара Егіпецкага. Адэр ўвайшоў да фараона, і ён даў яму дом, і назначыў яму ўтрыманне, і даў яму зямлю. Адэр здабыў у фараона вялікую міласць, так што ён даў яму за жонку сястру сваёй жонкі, сястру царыцы Тахпенесы. І нарадзіла яму сястра Тахпенесы сына Генувата. Тахпенеса выхоўвала яго ў доме фараонавым; і жыў Генуват у доме фараонавым разам з сынамі фараонавымі. Калі Адэр дачуўся, што Давід спачыў з бацькамі сваімі і што ваеначальнік Ёаў памёр, дык сказаў фараону: адпусці мяне, я пайду ў сваю зямлю. І сказаў яму фараон: хіба ты маеш патрэбу ў чым-небудзь у мяне, што хочаш ісці ў сваю зямлю? Ён адказваў: не, але адпусці мяне. [І вярнуўся Адэр у зямлю сваю]».

— Стары запавет. Трэцяя Кніга Царстваў. 11.14—22[5]

Так, відавочна пры егіпецкай падтрымцы, Адэр падняў паўстанне ў Ідумеі. Біблія не паведамляе пра зыход гэтага паўстання, але Іосіф Флавій гаворыць, што спроба Адэра зрынуць Саламона правалілася з-за наяўнасці ў Ідумеі царскіх гарнізонаў, Адэр быў вымушаны зноў бегчы, гэтым разам у Сірыю, дзе ён сустрэўся з Разонам[6]. Апошні таксама выступіў супраць Саламона, але са значна большым поспехам: ён захапіў Дамаск і заснаваў там сваё царства.

Уварванне ў Палесціну

Пасля смерці Саламона Шэшонк мабыць уступіў у нейкія трэнні з яго сынам, царом Іўдзейскага царства Раваамам (апошні, відаць, адмовіўся плаціць даніну), і падтрымаў паўстанне Ераваама, у выніку якога ад Раваама адпалі 10 паўночных ізраільскіх плямёнаў. Праз некаторы час Шэшонк вырашыўся скарыстацца гэтым нестабільным становішчам як для таго, каб нагадаць у Сірыі пра егіпецкае валадарства, так і для таго, каб папоўніць сваю казну скарбамі, накопленымі Саламонам. Егіпецкія войскі не бывалі ў Азіі ўжо больш за дзвесце семдзясят гадоў. Паводле Бібліі і Іосіфа Флавія, на 5-ы год кіравання Раваама (каля 925 г. да н.э.) Шэшонк уварваўся ў Іўдзею.

«Сусак выступіў на пяты год валадарання Раваама супраць апошняй на чале шматтысячнага войска, а менавіта ў склад яго раці ўваходзіла: адна тысяча дзвесце калясніц, шэсцьдзесят тысяч вершнікаў і чатырыста тысяч чалавек пяхоты. Большасць гэтых воінаў былі лівійцамі і эфіопамі. Уварваўшыся ў краіну яўрэяў, фараон без бою авалодаў найбольш умацаванымі гарадамі Раваамава царства і, замацаваўшыся ў іх, рушыў нарэшце супраць Іерусаліма. Сусак без бою авалодаў горадам, таму што Раваам у страху адкрыў яму вароты, і, не звярнуўшы ніякай увагі на [папярэдне заключаную з царом] умову [пашкадаваць горад], прыняўся за рабаванне храма і за раскраданне Гасподняй і царскай скарбніц; пры гэтым ён авалодаў незлічонай колькасцю золата і срэбра і не пакінуў Равааму нічога. Ён авалодаў таксама залатымі шчытамі і дзідамі, якія загадаў паставіць цар Саламон, а таксама не пагрэбаваў і залатымі калчанамі, якія Давід, адняўшы ў цара сафенскага, прысвяціў Богу. Здзейсніўшы ўсё гэта. Сусак вярнуўся ў сваю краіну».
Афармленне напісання аднаго з захопленых Шэшонкам гарадоў, з яго выявы ў Карнаку

Гэты, які згадваецца Бібліяй і яўрэйскім гісторыкам, паход Шэшонка знаходзіць сабе пацвярджэнне ў каласальнай выяве на знешнім боку паўднёвай сцяны Карнакскага храма. Амон уручае Шэшонку меч і звязак з пяці радоў імёнаў заваяваных апошнім у Азіі мясцовасцей. У прамове цару-пераможцу ад імя бога Амона гаворыцца наступнае: «Маё сэрца цешыцца, бо я бачыў твае перамогі мілы сын мой, Шэшонк-меры-Амон. Я загадаў народам поўдня прыйсці да цябе з выразам пакоры і паўночным народам скарыцца велічы твайго імя». Уверсе тое ж робіць багіня Фіваў; сам Шэшонк паражае ўкленчаных азіятаў. Кожнае з імёнаў заключана ў авал, змешчаны пад бюст палоннага семітычнага тыпу. Такіх авалаў было больш за 150; з іх захавалася ў цэласці каля паловы, але атоесніць з вядомымі нам з геаграфіі Палесціны можна не больш за 20. Перш за ўсё кідаецца ў вочы, што Шэшонк, у пагоні за даўжынёй спіса, уключыў у яго ўсе малаважныя мясцовасці і ўрочышчы, якія нідзе больш не сустракаюцца; з гэтай жа мэтай ён з падвойных назваў (напрыклад, Хакель-Абрам — «Поле Аўраама») рабіў дзве розныя назвы і г.д. Спіс пачынаўся з поўначы і заканчваўся філістымскімі гарадамі Экронам і Рафіяй. Назва Іерусаліма не захавалася, але, відаць, захаваліся назвы Іардана, Лівана і дзіўнае Іўдхамелек — магчыма, «рука цара» (?).

З таго, што паддаецца чытанню, можна зрабіць выснову, што ён разарыў і разрабаваў гарады Іўдзеі Іразу, Бет-Харон, Аялон, Гаваон, Сакох, Бет-Анот, Шарухен і Арад. Не пашкадаваў ён і ўладанняў былога свайго саюзніка Ераваама, калі зайшоў за Кісонскую даліну. Рабаванню падвяргаліся Рэхеб, Хафараім, Мегіда, Таанах, Сунем, Бейт-Шэан, Рабат-Амон, Адама ў Іарданскай даліне. Шэшонк нават прасунуўся ў Заіарданне, дзе захапіў горад Маханаім. Чаму Шэшонк не пашкадаваў Ераваама, невядома. Магчыма, той не выканаў сваіх абавязацельстваў, стаў паводзіць сябе самастойна і не плаціў даніну. Археолагі сёння знайшлі сляды пажараў і разбурэнняў іўдзейскіх гарадоў, якія адносяцца да часоў Раваама і Шэшонка, што ўсебакова гістарычна пацвярджае біблейскае паведамленне пра паход фараона Шэшонка ў Іўдзею. Пастамент статуі Шэшонка быў знойдзены ў Бібле, што пацвярджае гандлёвыя сувязі Егіпта часоў Шэшонка з гэтым горадам. Каля Мегіда выяўлена частка манументальнай стэлы з картушам Шэшонка, якая, відаць, была там пастаўлена ў адзначэнне яго перамогі.

На адным з двароў Карнака ляжыць таксама некалькі велізарных каменных пліт — кавалкаў вялікага надпісу Шэшонка I у гонар Амона, якія часткова напісаны на адваротным баку аналаў Тутмаса III. Нажаль, з гэтых урыўкаў не ўдалося скласці складнага тэксту. Можна толькі ўлавіць агульны змест. Гэта — малітва ў цёплым, набожным тоне гэтага позняга часу і ўказанні на заслугі прад Амонам. Заклікі да бога маюць вялікую цікавасць для тых, хто вывучае егіпецкую рэлігію; часам яны нагадваюць псалмы. Цар між іншым згадвае пра свае дары з палесцінскай здабычы і пра творы Нубіі. Магчыма, што Шэшонк здзейсніў таксама паход на поўдзень.

Будаўнічая дзейнасць

Паўднёвая брама Вялікага двара Карнакскага храма Амона-Ра ў Егіпце (т.зв. Бубастыскі партал Шэшонка I у Карнаку)

Авалодаўшы пасля паходу незлічонымі скарбамі, Шэшонк прыступіў да бурнай будаўнічай дзейнасці, якой краіна не памятала ўжо 200 гадоў і якая павінна была праславіць яго імя ў стагоддзях. Ён раскошна ўпрыгожыў храмамі сваю рэзідэнцыю Бубастыс і значна пашырыў Карнакскі храм у Фівах, у якім пабудаваў пілон. Гэта быў — і дагэтуль застаецца найвялікшым з існых храмавых двароў, ён мае ў шырыню больш за 96 метраў, у глыбіню — 82 метра і абмежаваны найвышэйшым у Егіпце пілонам таўшчынёй у 11 метраў, вышынёй у 46 і з верхняй паверхняй у 33 м². Шэшонк хацеў адсвяткаваць там свой трыццацігадовы юбілей. Яго сын Іўапет — вярхоўны жрэц Амона — паслаў у Сільсілу экспедыцыю за каменем для велізарнага двара і пілона, якім меркавалася дапоўніць Карнакскі храм з захаду (надпіс ад II месяца сезона Шэму 21 года кіравання Шэшонка I).

Алебастравая канопа для захоўвання лёгкіх Шэшонка I. Егіпецкі музей Берліна

У 1907 годзе ў Гераклеопалі быў знойдзены вялікі каменны ахвярнік часоў Шэшонка I з доўгім надпісам, які апавядае пра аднаўленне штодзённых ахвярапрынашэнняў у мясцовым храме. Продкі дынастыі былі тут валадарамі і жрацамі, і тым не менш паўсюдны заняпад не абмінуў і гэты горад, і калі Шэшонк узыйшоў на прастол, «яго вялікасць адшукваў спосабы зрабіць карыснае свайму бацьку Херышэфу Гераклеопальскаму». Яго сын Німлат, які быў кіраўніком і военачальнікам у гэтым важным для дынастыі горадзе, даклаў яму: «Храм Херышэфа мае патрэбу ў быках для штодзённых ахвярапрынашэнняў; я знайшоў, што яны прыйшлі ў заняпад, тым часам як да мяне існавалі з часоў продкаў — трэба было б іх аднавіць». Фараон выдаў указ, які абкладаў насельніцтва вобласці Гераклеопаля асобым падаткам на карысць храма. Усе абавязваліся пастаўляць у год вядомую частку 365 быкоў, пачынаючы з самога кіраўніка, якому прадпісвалася ахвяраваць 60 быкоў, яго жонкі (3 быкі), вышэйшых ваенных і духоўных саноўнікаў (па 10 быкоў) і канчаючы чыноўнікамі другога рангу, гарадскімі абшчынамі вобласці і рабочымі.

Верагодна, і ў іншых месцах Егіпта прымаліся падобныя ж меры і засноўваліся «вакуфы» для падтрымання прыгажосці культу, якая ўжо не магла залежаць выключна ад шчодрасцей збяднелага двара. Надпіс мае вельмі цікавы і для знаёмства са складам і прафесіямі насельніцтва егіпецкіх номаў гэтага часу.

Кіраваў Шэшонк 21 год. Пасля паходу ў Палесціну фараон кіраваў яшчэ нейкі час, паспеўшы завяршыць пабудовы, якія ўслаўлялі гэту яго перамогу, і памёр, верагодна, у 922 годзе да н.э. Яго пахаванне дагэтуль не знойдзена. Адзіным пахавальным прадметам, звязаным з Шэшонкам, можна назваць толькі канопу для захоўвання яго лёгкіх, якая мае невядомае паходжанне і была падорана Егіпецкаму музею ў Берліне (AMB 11000) у 1891 годзе. Відаць, магіла Шэшонка была разрабавана яшчэ ў старажытнасці.

Сям’я

  • Карама (I) і Penreschnes Karoma і Pentreshmès
    • Асаркон I
    • Німлат
    • Іўапет
    • Ташэпенбастэт Taschepenbastet замужам за Djedthotiuefanch, трэцім жрацом Амона ў Карнакскім храме

Зноскі

Літаратура

Спасылкі

XXII (Лівійская) дынастыя — Бубастыды
Папярэднік:
Псусенес II		 фараон Егіпта
каля 943 — 922 да н.э.		 Пераемнік:
Асаркон I
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.