Паганства

Рокскі рунічны камень

Шведская літаратура, як і іншыя літаратуры Скандынавіі, пачынаецца з рунічных надпісаў, у якіх праслаўляліся слаўныя дзеянні пануючых эліт ці гаворка ішла аб актах уласнасці. Першы літаратурны тэкст, з якога бярэ пачатак шведская літаратура, адчаканены на Рокскім рунічным камені, датуецца 800 годам. З прыняццем хрысціянства ў Швецыі трапляюць тэксты Свяшчэннага Пісання і іх каментарыі на грэчаскай, старажытнаяўрэйскай і лацінскай мовах.

Сярэднявечча і Кальмарская унія (1100—1520)

Акрамя рунічных надпісаў, якія ў цэлым былі кароткімі тэкстамі, сярод старажытных помнікаў пісьменства Швецыі маюцца законы аб землеўладанні (XIII ст.). З распаўсюджваннем хрысціянства ўзнікае рэлігійная літаратура, гімны і пераклады частак Бібліі. З XIV стагоддзя з поўдня Еўропы ў Швецыю прыходзіць куртуазная літаратура. На старашведскую мову былі перакладзеная тры рыцарскія раманы (Eufemiavisor). У гэты ж час з'яўляецца першая шведская хроніка Erikskrönika (Хроніка Эрыка) аб барацьбе за ўладу каля 1300 года. Выбітнай пісьменніцай шведскага Сярэднявечча лічаць Брыгіту Шведскую, якая ў сваёй Himmelska uppenbarelser («Нябесных адкрыццях») апісвае ўласныя бачанні і палемізуе з палітычнымі і рэлігійнымі супернікамі. Вялікае значэнне для развіцця літаратуры мелі таксама агульныя для шведаў, нарвежскай, датчанаў і ісландцаў балады і сагі.

Рэфармацыя і эпоха вялікадзяржаўнасці (1520—1721)

Партрэт Георга Стырнгельма пэндзля Давіда Клекера-Эрэнштраля, 1663

У пачатку гэтага перыяду закладзены асновы адзінай літаратурнай шведскай мовы. 1541 з'явіўся новы пераклад Бібліі Густава Вазы, які заставаўся кананічным аж да 1917 года. З прычыны Рэфармацыі асабліва высокімі тэмпамі развіваецца рэлігійная літаратура, якая дамінавала ўвесь гэты перыяд.

Літаратура Рэнесансу з'явілася ў Швецыі толькі ў XVII стагоддзі. Галоўным яе прадстаўніком быў Ларс Віваліус, вядомы як паэт і авантурыст. Яго паэзія жывілася вобразамі і рытмамі народных вершаў танічнага вершаскладання (Knittelvers). Галоўныя тэмы яго вершаў — любоў да свабоды і прыроды. Затое Георг Стырнгельм быў хутчэй неакласікам, ён спрабаваў надаць шведскай паэзіі пэўны акадэмізм, абапіраючыся на літаратурныя ўзоры і памеры антычнасці. Яго паэма «Геркулес» (1658), напісаная гекзаметрам, натхняла не адно пакаленне шведскіх літаратараў. Традыцыю петраркізму развіваў у Швецыі Скугечэр Бергбу, які апублікаваў зборнік ста санетаў Wenerid (апублікаваны 1680, напісаны да 1650). Пікам развіцця барочнай паэзіі былі 1670-я гады. Тады з'явілася шмат новых рэлігійных песень, шматлікіх вершаў на розныя выпадкі (вяселле, пахаванне, свята).

Эпоха свабоды

Часопіс Олафа Даліна «Then svänska Argus»

Эпоха свабоды (1721—1772) пачалася з усталявання ў краіне свабоднага палітычнага рэжыму. Найвялікшы натураліст Швецыі Карл Ліней (1707–1778) стаў вядомы перш за ўсё дзякуючы навуковым працам, напісаным на лацінскай мове, аднак яго ясны, дакладны, вобразны стыль меў немалы ўплыў на развіццё літаратурнай шведскай мовы. Паэт і гісторык Олаф фон Далін (1708—1763) пісаў свае творы пад уплывам сучасных яму французскіх і асабліва англійскіх пісьменнікаў (Драйдэна, Свіфта). Па прыкладзе Адысана і Стыля Далін пачаў штотыднёвы сатырычны часопіс «Шведскі Аргус» (1732—1734), які атрымаў вялікую папулярнасць. Якаб Мерк (1714—1763) з'яўляецца пачынальнікам жанру дыдактычнага рамана ў Швецыі («Адальрык і Гетыльда», «Тэкла» і інш.), які развіваўся пад уплывам Фенелонавага «Тэлемака».

Прадстаўнікамі французскага ўплыву ў Швецыі былі таксама Хедвіга Нурдэнфлікт (1718—1763), Філіп Крэйц (1731—1785), Густаў Фрэдрык Юленборг (1731—1808). Вялікі ўплыў на шведскую літаратуру гэтага перыяду меў дацкі пісьменнік Людвіг Гольберг (1684—1754), камедыі якога, у перакладах на шведскую мову, былі шырока вядомы і часта пераймаліся. Самым нацыянальным паэтам на рубяжы гэтай і наступнай эпохі быў Карл-Мікаэль Бельман (1740—1795). У паэзіі Бельман быў асабліва ўважлівы да прыгажосці прыроды, яго творы адрозніваюцца віртуознасцю і арыгінальнасцю формаў. Найбольшую вядомасць атрымала яго кніга эпічных і лірычных вершаў «Пасланне Фрэдмана». У другой палове эпохі свабоды (1753) каралевай Луізай Ульрыкай была заснавана Каралеўская Шведская акадэмія кніжнасці, гісторыі і старажытнасці, а таксама паўстала некалькі прыватных гурткоў, якія ставілі мэтай садзейнічаць развіццю мастацкай літаратуры.

Эпоха Густава (1772—1809)

Юхан Хенрык Кельгрэн

У часы валадарання караля Густава III французскі ўплыў у культурным жыцці Швецыі дасягнуў свайго апагею. У пачатку эпохі Густава былі заснаваны шведскія «Музычная акадэмія» і «Каралеўскі тэатр». Сам кароль, у супрацоўніцтве з набліжанымі, пісаў драмы і тэксты для опер. Галоўным суаўтарам караля і адначасова тыповым прадстаўніком свайго часу быў Юхан Хенрык Кельгрэн (1751—1795), які асабліва захапляўся Вальтэрам.

Ганна Ленгрэн

Карл Густаў Леапольд

З Кельгрэнам супернічаў Карл Густаў Леапольд (1756—1829), асабліва вядомы сваім апавяданнем «Eglé och Annette», у якім легкадумнае сталічнае жыццё супрацьпастаўляецца простаму сельскаму. Сваімі крытычнымі артыкуламі Леапольд шмат паспрыяў развіццю літаратурнага густу ў сваіх сучаснікаў. Папулярнай пісьменніцай гэтай эпохі была Ганна Ленгрэн (1755—1817), якая чэрпала свае сюжэты пераважна з сямейнага жыцця розных слаёў грамадства: «Den glada Festen» («Вясёлае свята»), «Eklog», «De smaa paa landet» («Дзеці ў вёсцы»), «Pojkarne» («Хлопцы»), «Buketten» («Букет»).

Прадстаўніком рамантычнага кірунку ў шведскай літаратуры, блізкага да нямецкага «перыяду буры і націску», быў Томас Турыльд (1759—1808), які выступаў за блізкасць да прыроды, свабоду пачуццяў і думкі і быў асуджаны за складанне «Om det allmänna förstaandets frihet» («Аб свабодзе думкі») на 4-гадовае выгнанне. Роднасным па духу Турыльду быў Бенгт Ліднер (1759—1793), лепшымі творамі якога лічаць «Grefvinnan Spastaras död» («Смерць графіні Спастара») і «Aaret 1783» («Год 1783»).

Пісьменнік і ваенны дзеяч Георг Адлерспарэ выдаваў у гэту эпоху часопіс «Läsning i blandade ämnen», у якім супрацоўнічалі лепшыя сілы літаратуры.

Новы дзяржаўны лад (1809—1880)

Часопіс «Фосфар», вокладка 1810 г.

Пасля дзяржаўнага перавароту 1809 года ў шведскай літаратуры адбылося абнаўленне. У 1810 годзе была абвешчана дастаткова шырокая свабода друку. Пад уплывам нямецкай рамантычнай школы, у шведскай літаратуры вызначыліся дзве галоўныя плыні: неарамантызм і этыцызм. Прыхільнікамі першай плыні, якія мелі мянушку «фасфарысты» (па назве часопіса «Фосфар»), былі студэнты Упсальскага ўніверсітэта. Яшчэ ў 1803 ва Упсале ўтварылася таварыства аматараў мастацкай літаратуры, пасля распаду якога ў 1807 годзе 17-гадовым студэнтам Атэрбумам была заснавана «Суполка Аўроры». У гэтай суполцы фарміраваліся літаратурныя погляды моладзі, якія потым знаходзілі сваё выражэнне ў часопісах: «Паліфем» (Стакгольм, 1809—1812) і «Фосфар» (Упсала, 1810—1813). Паэтычныя творы фасфарыстаў друкаваліся ў «Паэтычным Альманаху», які выдаваўся Атэрбумам (1812—1822), крытычным органам школы быў «Svensk litteraturtidning» (1813—1824).

Пер Даніэль Атэрбум

Выбітным пісьменнікам-фасфарыстам быў сам Пер Даніэль Атэрбум, які пачаў сваю дзейнасць пад уплывам Вільгельма Тыка і Фрыдрыха Шэлінга. Ён імкнуўся спалучаць у творчасці рамантычную стылістыку з натурфіласофскімі разважаннямі. Яго паэма-казка «Lycksalighetens ö» («Востраў асалоды») лічыцца вяршыняй шведскага рамантызму. Ідэя гэтай алегарычнай паэмы — суаднясенне жыцця ў марах, у свеце фантазіі з сапраўдным жыццём. Выбітным прадстаўніком фасфарызму быў таксама Фрэдэрык Пальмблад (1788—1852), які быў як пісьменнікам, так і выдаўцом.

Іншая плынь пісьменнікаў, аб'яднаная ў «Суполку готаў», ставіла мэтай не толькі чыста літаратурныя, але і сацыякультурныя мэты. Як і фасфарысты, «готы» былі прыхільнікамі рамантычнай школы з выразным нацыянальным духам. Сярод членаў саюза былі людзі з вялікім паэтычным талентам. Заснавальнікам суполкі «готаў» быў Гудмунд Ёран Адлербет, сын таленавітага перакладчыка лацінскіх класікаў. З 1811 «готы» сталі выдаваць уласны часопіс «Ідуна». 1844 Адлербет памёр і суполка распалася.

Да «готаў» належалі два будучыя свяцілы шведскай літаратуры — Эсаяс Тэгнер (1782—1846) і Эрык Геер (1783—1847). Гэтыя два аўтары лічацца найбуйнейшымі нацыянальнымі паэтамі Швецыі. Абодва яны былі прафесарамі ўніверсітэтаў: Геер выкладаў ва Упсальскім, а Тэгнер — у Лундскім універсітэце. Эрык Геер быў адначасова паэтам, філосафам, кампазітарам і выбітным гісторыкам. Далучыўшыся спачатку да лагеру рамантыкаў, ён пасля стаў першым змагаром ліберальных ідэй. Эсаяс Тэгнер пасля далучыўся да неакласічнага, акадэмічнага кірунку.

З «Суполкі готаў» выйшлі яшчэ два выдатныя пісьменнікі — Арвід Афцэліус (1785—1871), збіральнік шведскіх народных песень, паданняў і перакладчык на шведскую мову старажытнай «Эды», а таксама Пер Лінг (1776—1839), заснавальнік «Шведскай гімнастыкі».

Некалькі ў баку ад згаданых груповак стаяў Эрык Юхан Стагнеліус (1793—1823), творы якога пазначаны містычным характарам і неперасягненай віртуознасцю.

Мяжа XIX і XX стагоддзя (1870–1914)

Сельма Лагерлёф, партрэт Карла Ларсана (1909)

Аўгуст Стрындберг і Сельма Лагерлёф з'яўляюцца найвыбітнымі пісьменнікамі гэтага перыяду. 1879 Аўгуст Стрындберг атрымаў усеагульнае прызнанне дзякуючы свайму раману Röda rummet (Чырвоны пакой), пасля якога ён стварыў цэлы шэраг меншых па форме твораў і перайшоў на драматургію. Дзякуючы п'есам Fadren (Бацька, 1887) і Fröken Julie (Фрэкен Жулі, 1888), а таксама творам, напісаным у рэчышчы сімвалізму, Ett drömspel (Гульня сноў, 1902) і Spöksonaten (Саната зданяў, 1907) Стрынберг стаў шырока вядомы нават па-за межамі Швецыі. Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Сельма Лагерлёф заявіла пра сябе ў 1891 годзе раманам Gösta Berlings saga (Сага пра Ёста Берлінга). Іншы выдатны твор Лагерлёф Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige (Дзіўнае падарожжа Нільса Хольгерсана з дзікімі гусямі па Швецыі, 1906—1907) быў задуманы як школьны дапаможнік-гульня па геаграфіі. Гэтак жа для школьнага ўжытку была задумана гістарычная кніга для чытання іншага нобелеўскага лаўрэата Вернера фон Хейдэнстама Svenskarna och deras hövdingar (Швецыя і яе кіраўнікі), якая была апублікавана ў 1909 годзе. Вернер фон Хейдэнстам разам з Густавам Фродынгам былі найвыбітнымі лірыкамі 1890-х гадоў.

Шведскую Fin de siècle яскрава прадстаўляе Яльмар Сёдэрберг, дасягненні якога поўныя песімізму адносна чалавека і адначасова стылістычнага бляску. Любімыя героі Сёдэрберга - расчараваныя злодзеі. У 1895 годзе ён апублікаваў свой першы раман Förvillelser (Збянтэжанасць), па якім апублікаваў свой першы шэдэўр - раман Doktor Glas (Доктар Глас), публікацыя якога прывяла да скандалу ў Швецыі. У 1912 годзе з'явіўся яго раман Den allvarsamma leken (Сур'ёзная гульня), які лічыцца класікай любоўнага рамана. Выбітным паэтам гэтага часу быў сімваліст і мадэрніст Вільгельм Экелунд.

XX і XXI стагоддзі

Міжваенны час (1914–1945)

Сцэна з оперы «Аніяра» па аднайменнай паэме Хары Марцінсана

Літаратура пасля 1914 значна больш звяртаецца да сацыяльных тэм, чым гэта было ў папярэдні час. Працоўная літаратура і крытычнае адлюстраванне сярэдніх класаў у 1920-я і 1930-я гады абапіраюцца на ўласны вопыт пісьменнікаў і нярэдка маюць аўтабіяграфічных характар.

Сучасная лірыка з уплывамі экспрэсіянізму, футурызму і сюррэалізму прадстаўлена ў творчасці Пера Лагерквіста. Іншымі яскравымі пісьменнікамі-мадэрністамі былі Хары Марцінсан, Біргер Сёберг, Яльмар Гульберг, Артур Лундквіст і інш. Цікавая паэтычная спадчына ў Карын Бое, якая спалучыла ідэі сацыялізму і псіхааналізу. Радыкальным шведскім паэтам-мадэрністам гэтага часу лічыцца Гунар Экелёф.

Прыход у Германіі да ўлады нацыстаў адбіўся і на шведскай літаратуры. Пер Лагерквіст адказаў на распаўсюджанне нацысцкай ідэалогіі раманамі Bödeln (Кат, 1933) і Dvärgen (Карлік, 1944), у якіх выкрываецца чалавечае зло. Антынацысцкая тэматыка прысутнічае таксама ў творах Карын Бое (яе раман-дыстопія Kallocain / Калакаін, 1940) і ў яшчэ аднаго нобелеўскага лаўрэата Эйвінда Юнсана, аўтара раманнага цыклу Krillon (Раманы пра Крылона).

Пасляваенны час (1945–2000)

Томас Транстромер

Толькі ў першыя дзесяцігоддзі пасля Другой сусветнай вайны па-сапраўднаму заявіла пра сябе шведская літаратура мадэрну. Экзістэнцыяльныя праблемы знайшлі сваё адлюстраванне перш за ўсё ў лірыцы. Да выдатных паэтаў таго часу адносяцца Эрык Ліндэнгрэн, Карл Венберг, Карл Вернер Аспенстрэм, Эльза Гравэ і Рут Гіларп. Паэты Ларс Форсель і Томас Транстромер дасягнулі міжнароднага прызнання. Яскравымі празаікамі пасляваеннага часу былі Ларс Алін, прыхільнік антынатуралісцкай эстэтыкі, і Стыг Дагерман, галоўнымі тэмамі якога былі віна і страх. Нараўне з эксперыментальнымі творамі развіваўся і класічны раман, прыкметнай прадстаўніцай якога была Сара Лідман, якая ў рамане Tjärdalen (Смаляная даліна, 1953) апісала сельскае жыццё, і Пер Андэрс Фогельстрэм, які цікавіўся ўрбаністычнымі тэмамі, у прыватнасці ў рамане Sommaren med Monika (Лета з Монікай, 1951).

Асабліва значнай з'яўляецца спадчына ўжо згаданага Хары Марцінсана, ганараванага Нобелеўскай прэміяй па літаратуры. Марцінсан быў прыхільнікам будызму і даасізму, але не ў рэлігійным, а ў маральна-філасофскім сэнсе. Уражлівыя карціны чалавечага болю і касмічнай пустэчы намаляваны ў паэме Марцінсана Aniara (Аніяра, 1956) аб касмічным караблі, што збіўся з курса. Галоўны герой рамана Хары Марцінсана Vägen till Klockrike (Дарога ў каралеўства званоў, 1948) - беспрацоўны майстар цыгар Боле, які блукае Швецыяй 1800-х гадоў і ўвасабляе погляды Марцінсана, адзначаныя ўплывам далёкаўсходніх рэлігій. Раман быў экранізаваны ў 1953 годзе шведскім рэжысёрам Гунарам Скуглундам, а ў 1959 годзе кампазітар Карл Біргер Блумдаль напісаў аднайменную оперу, якую потым паставілі ў Стакгольме.

У сярэдзіне 1960-х гадоў адбыліся пэўныя змены ў накіраванасці новых твораў. Новая палітычная свядомасць патрабавала больш крытычных грамадскіх тэм. Нядзіўна, што ў гэтым кантэксце развіваецца жанр дакументальнага рамана і рэпартажу. Пер Улаф Энквіст атрымаў прызнанне дзякуючы свайму раману Legionärerna (Легіянеры, 1968) аб экстрадыцыі 167 прыбалтаў са Швецыі ў СССР. Ян Мюрдаль апублікаваў Rapport från en kinesisk by (Рэпартаж з кітайскай вёскі). Таксама іншыя пісьменнікі, такія як Пер Вестэрберг і Сара Лідман пішуць у гэты час аб умовах і абставінах жыцця людзей па-за межамі Швецыі. У пачатку 1970-х гадоў актуальнымі сталі тэмы ўнутрыпалітычнага жыцця, у тым ліку пытанне правоў жанчын. Пра гэта пісалі Гун-Брыт Сундстрэм ў рамане För Lydia (Для Лідыі) і Інгер Ульфвен ў рамане Dotter till en dotter (Дачка дачкі).

У 1970-я гады адбылося адраджэнне жанру рамана-эпапеі і раманных цыклаў. Свен Дэльбланк ў рамане Hedebysvit (Цыкл Гедэбі) апісаў вясковае жыццё ў Сёдэрманландзе, Керстын Экман апублікавала раман Häxringarna (Пярсцёнкі ведзьмы), які пачаў цыкл пра Сёдэрманланд канца XIX стагоддзя, а Сара Лідман прадставіла цыкл з пяці раманаў Jernbaneepos (Чыгуначны эпас) пра каланізацыю Вестэрботэна ў XIX стагоддзі. Ёран Тунстрэм апісаў у раманах Prästungen (Дзіця святара) і Juloratoriet (Калядная араторыя) Вермланд.

Адным з вядучых сучасных драматургаў з'яўляецца Ларс Норэн, вядомы сваёй сямейнай драмай Modet att döda (Мужнасць забіць), створанай у 1980 годзе. Стыг Ларсан заявіў пра сябе ў 1980-я гады творамі постмадэрнісцкай стылістыкі, у прыватнасці раманам Autisterna (Аўтыст). Адначасова публікуюцца цікавыя творы ў традыцыі эпічнага апавядання, у прыватнасці такіх аўтараў, як Торгні Ліндгрэн (Ormens väg på hälleberget / Дарога змяі і Hummelhonung / Чмяліны мёд), Пер Улаф Энквіст (Musikanternas uttåg / Выступ музыкантаў і Livläkarens besök / Візіт прыдворнага лекара), а таксама Керстын Экман з яе трылогіяй Vargskinnet (Воўчая шкура).