Шаман у Сібіры, малюнак Н. Вітсена.
Алтайская шаманка з бубнам на фоне традыцыйнага жылля — чаадыра
Эскімоскі шаман
Шаман народу Шона ў Зімбабвэ

Шаман — паводле рэлігійных вераванняў шаманізму, чалавек, здольны ў стане трансу мець зносіны з духамі і вылечваць хваробы.

Паходжанне слова

Тэрмін распаўсюджаны ў многіх мовах свету. Па адной версіі слова шаман паходзіць ад санскрыцкага шраман (श्रमण śramaṇa) — вандроўны пустэльнік, духоўны падзвіжнік-аскет у часы Старажытнай Індыі. Разам з будызмам гэты тэрмін распаўсюдзіўся па Азіі і праз эвенкійскую мову трапіў у рускую і заходнія мовы[1][2]. Па іншай версіі слова мае спрадвечнае тунгуса-маньчжурскае паходжанне і паходзіць ад кораня «са» — ведаць, у прыватнасці ў эвенкійскім «садэмі» — ведаць, «савун» — веды, «саман» — чалавек, які любіць веды («-ман» — суфікс прыхільнасці, для параўнання «асіман» — аматар жанчын)[3]. Шаманам называўся чалавек, які з’яўляўся пасярэднікам і выбраннікам духаў, які валодаў здольнасцю бачыць іншую, асаблівую рэальнасць і падарожнічаць ў ёй. Кожны народ мае свае ўласныя назвы для шаманаў, якія могуць адрознівацца нават у аднаго народа ў залежнасці ад функцый шамана і катэгорыі шамана:

  • у саха (на якутаў) — ойуун;
  • у эвенкаў — самаан;
  • у ненцаў — тадебей;
  • у бурат — бэшэгты, бга;
  • у чувашоў (сувар) — ырамащ;
  • у кетаў — сенін;
  • у алтайцаў — кам;
  • у тувінцаў — хам
  • у эскімосаў — ангакок, эненылін
  • у халха-манголаў бөө.

Ад цюркскага слова «кам» пайшло і слова «камланіе», якое пазначае абрадавае дзеянне шамана, якое асэнсоўваецца як падарожжа па светах Сусвету. У Расіі слова з’явілася ў XVII стагоддзі ў пісьмовых паведамленнях рускіх служылых людзей з Сібіры. Затым яно трапіла ў Еўропу праз іншаземцаў, якія ездзілі ў складзе рускага пасольства Пятра I у Кітай праз Сібір. Слова атрымала шырокую вядомасць і лягло ў аснову распаўсюджанага ў навуцы паняцці «шаманізм». Сярод сібірскіх народаў тэрмін «шаман» у значэнні служыцеля культу, за выключэннем некаторых груп тунгусаў, не ўжываецца[4].

Шаманская хвароба

Абранне суправаджаецца асаблівай «шаманскай хваробай», якая служыць пераходам у новае жыццё шамана і змяшчае ўсе элементы ініцыяльных абрадаў, якія ўключаюць смерць і новае нараджэнне: сыходжанне ў Апраметную, узнясенне на Нябёсы і зносіны з багамі або духамі, душамі памерлых, а таксама разнастайныя адкрыцці шаманскай і рэлігійнай прыроды. Вандроўка па розных светах будучага шамана ў час шаманскай хваробы мае пэўны сэнс — шаман спасцігае яго парадак, уведвае дарогу да духаў і божастваў, якія потым акажуць яму важныя паслугі. Такая «хвароба» дае штуршок да развіцця вышэйшых патэнцый чалавечага існавання. І таму шаман перажывае сваю хваробу як сродак разбурыць унутранае жыццё для таго, каб чуць, бачыць і жыць больш поўна, больш дасканала, у вышэйшым стане духоўнага пазнання і адказнасці.

Шаманскі інвентар. Тува (Кызыл), Расія.

«Шаманская хвароба» не з’яўляецца ўмовай таго, што чалавек становіцца шаманам. У час яе або пасля адбываецца настаўленне духамі, а затым старымі настаўнікамі-шаманамі. Істотную ролю іграе не толькі адпраўная кропка ў здабыцці гэтых здольнасцей: спантанны кліч, спадчынная перадача або асабістае рашэнне; але таксама тэхніка і веды, якія перадаюцца пры прысвячэнні. Свяшчэннасць свету, вопыт іншых шаманаў дае сілу, і, будучы абраным, часам і супраць уласнай волі, шаман цяпер паступае ў адпаведнасці са сваім новым веданнем быцця, ён выпрацоўвае сваю рытуальную практыку і пераносіць гэта веданне ў чалавечы свет, несучы новае веданне, якое адпавядае патрэбам супольнасці. Менавіта падвойнае навучанне, якое ўключае кліч і выпрацаваны шаманам спосаб, раўназначна пасвячэнню. Часам прысвячэнне з’яўляецца публічным і само па сабе складае аўтаномны рытуал, у асобных жа выпадках такі публічны рытуал можа адсутнічаць.

Уяўленні аб дзейнасці шаманаў

Шаманскі бубен. Бурація
Шаманскі кій. Бурація

Адна з важных задач, якую выконваў шаман, заключалася ў абароне псіхічнай цэласнасці грамадства. Для людзей архаікі наяўнасць у племені такога чалавека значыла вельмі шмат, бо давала ім упэўненасць у тым, што яны не самотныя і не безабаронныя ў свеце, у якім існуюць і дэманы, і «сілы Зла». І што акрамя малітваў і ахвярапрынашэнняў, з дапамогай якіх яны звяртаюцца да багоў і звышнатуральных істот, існуюць яшчэ «спецыялісты па свяшчэнным», людзі, здольныя бачыць духаў, узнесціся і сустрэцца з божаствамі Неба, спусціцца ў Пекла і змагацца з дэманамі, хваробамі і смерцю. Абрад лячэбнага камлання будаваўся такім чынам, каб надзея пацыента на вылячэнне ператваралася ў веру. Вера пацыента ў здольнасць шамана вярнуць яму здароўе ўмацоўвалася рытуалам і іншымі прыёмамі. Такія практыкі ўключалі і шаманскія падарожжы, і ахвярапрынашэнні, і цэлыя тэатральныя дзеянні ў час камлання. Шаманскі абрад заўсёды прадугледжваў асаблівае знешняе афармленне. Часам дзеля аднаго дзеяння тэрмінова ўзводзіўся цэлы «тэатр». Спецыяльна збудаваная хаціна сімвалізавала сабой астравок «шаманскай» зямлі — маленькага сусвету. Усе культавыя прадметы шамана мадэлявалі сусвет, а таму мелі глыбокі сімвалічны сэнс. Сусвет адлюстроўваўся на вопратцы шамана, на бубне і на многіх іншых прадметах, якія мелі асаблівы сэнс у дадзенай традыцыі. Жыццё шамана звязана з ажыццяўленнем спецыяльнай работы ў свеце духаў — лячэннем хвароб, «утаймаваннем агню», выклікам дажджу, гутаркамі з памерлымі і іншым падобным. Шаманскія дзеянні і рытуалы (камлания) ажыццяўляюцца ў час экстатычнага трансу, пры гэтым, як правіла, выкарыстоўваецца цюнгур (бубен) або барабан, ці асаблівыя танцы і заклінанні.

Бурацкі шаман Бэлікто робіць паднашэнне духам мясцовасці.
Шаманскае вогнішча малюе мудрагелістыя вобразы.

Лічыцца, што ў час камлання душа шамана пакідае цела і падарожнічае па іншых светах — падымаецца на неба (верхні свет), спускаецца пад зямлю (ніжні свет). З ростам вопыту шаманы становяцца менш залежнымі ад знешніх дапаможных сродкаў, яны развіваюць здольнасць уваходзіць у змененыя станы і заставацца там без дапамогі барабаннага бою і іншых тэхнік.

Хоць дзейнасць шамана звязана ў тым ліку і з лячэннем, прынята адрозніваць шаманаў ад знахароў і траўнікаў, таму што апошнія могуць лячыць за кошт назапашаных ведаў, а не за кошт дапамогі духаў-памочнікаў і экстатычных бачанняў. Паводле старажытнага павер’я, веды аб той ці іншай «сіле» гаючых раслін чалавек мог атрымаць ад духаў-памочнікаў, альбо ад саміх траў і дрэў. Таму шаманы былі захавальнікамі найбольш карысных звестак аб лекавых раслінах на працягу доўгага перыяду.

Шаманская практыка звязана з першабытнай магіяй, аднак, розніца заключаецца ў тым, што магія накіравана на штучныя змены свету сваёй воляй, у той час як шаман абапіраецца на прыродныя сілы. Шаман хутчэй з’яўляецца правадніком прыродных сіл, чым пераўтваральнікам свету, і лячэнне, якое праводзіцца шаманам, звязана з прывядзеннем заказчыка ў адпаведнасць з прыродай і духамі.

Зноскі

  1. ↑ Eliade Mircea. Shamanism. — Arkana Books, 1989. — P. 495.
  2. ↑ Indo-European Language and Culture: An Introduction by Benjamin W. Fortson, IV (ISBN 1-4443-5968-1)
  3. ↑ Василевич Г. М. Русско-эвенкийский словарь. — М., 1948.
  4. ↑ В. Е. Арефьев. Введение в туризм: Учебное пособие. — Горно-Алтайск: Изд-во АГУ, 2002. — 282 с.

Літаратура

  • Алексеев Н. А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ареального сравнительного исследования)Новосибирск: Наука, Сиб. отделение. 1984.
  • Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев. Собранные во время путешествия по Алтаю 1910—1912 гг. по поручению Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии). Монография. Издательство Российской Академии Наук. 1924. Репринтное издание. Горно-Алтайск: Ак Чечек, 1994.
  • Богораз В. Г. К психологии шаманства у народов Северо-Восточной Азии. Богораз В. Г. Этнографическое обозрение. — М., 1910. Т. 84-85. Кн. 1-2.
  • Богораз В. Г. Сказка о Чесоточном шамане «Wapыckalaul [lыmн’ыl]». — Живая старина, год IX, 1899, вып. I I. С. 263—270 (чукотский текст и русский перевод).
  • Богораз В. Г. О так называемом языке духов (шаманском) у различных ветвей эскимосского племени. // Известия Академии Наук, серия VI, т. XIII, 1919, с. 489—495. Переиздание: СПб.: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунст-камера), 1995. С. 97-104.
  • Грачева Г. Н. Шаманы у нганасан / Н. Грачева // Проблемы истории общественного сознания аборигенов Сибири. Л.? 1981. — С. 69-89.
  • Добжанская О. Шаманская музыка самодийских народов Красноярского края. Норильск, 2008. — 272 с.
  • Егоров А. С. Эмпедокл и проблема греческого шаманизма // Вопросы философии. М., 2007. № 8. С. 97-105.
  • Мифы и шаманизм Алтая / Сост. Владимир Арефьев. Барнаул. Изготовлено по заказу ООО «Пять плюс». 2002.
  • Михайловский В. М. Шаманство (сравнительно-этнографические очерки) / В. М. Михайловский // Этнографическое отделение Московского университета. М., 1892. Вып. 1. − 215 с.
  • Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. Опыт сопоставления структур. М., 1984.
  • Смоляк А. В. Шаман: личность, функции, мировоззрение (Народы Нижнего Амура). М.: Наука, 1991.
  • Уолш Р. Дух шаманизма. Тексты трансперсональной психологии. М.: изд. Трансперсонального Института. 1996.
  • Харнер, Майкл. Путь шамана. М.: Крон-Пресс, 1996.
  • Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза. К.: София, 1998.
  • Michael Harner. Der Weg des Schamanen. München: Ullstein, 2004. S. 247. ISBN 3-548-74042-1
  • Paul Uccusic. Der Schamane in uns. Schamanismus als neue Selbsterfahrung, Hilfe und Heilung Hugendubel Kreuzlingen, ISBN 978-3-7205-2181-9
  • Boileau, Gilles. Wu and Shaman // Bulletin of the School of Oriental and African Studies 65.2 (2002), 350-78.
  • Родриго Кортес. Толмач. Издательство «Эксмо». Книга о тангутском шамане и истории взаимоотношений России и Китая на рубеже XIX—XX веков.
  • Владимир Серкин. Хохот шамана. Сибирское издательство. Представлены воспоминания общения с магаданским шаманом, книга-разговор.

Спасылкі

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.