Архітэктурная стылёвая задумка

Касцёл Святой Эльжбеты ў Ютросіне, 2007 г. Аўтар фота Ян Яршыньскі (Jan Jerszyński)

Касцёл Святых Апосталаўу Кёльне, пабудаваны ў XI ст. Фота 1899 г.

Эдвард Вайніловіч вырашыў пабудаваць касцёл у гонар Святога Сымона і Святой Алены ў раманскім стылі, бо, як сам адзначыў у мемуарах, у часы росквіту раманскага стылю ў Еўропе хрысціянства яшчэ не было падзелена на каталіцтва і праваслаўе: «Пачаў знаёміцца з узорамі і разнастайнымі архітэктанічнымі канцэпцыямі. Я не жадаў спыняцца на гатычным стылі, па-першае, таму, што ён стаў вельмі распаўсюджаны на той час пры будаўніцтве каталіцкіх святынь у Расіі, па-другое, таму, што ён вельмі адрозніваўся ад стылю праваслаўных храмаў, якія існавалі ў нашым краі, і гэтым як бы падкрэсліваў падзел па веравызнанні класаў нашага грамадства, бо пераважная частка сялянства была праваслаўная, а землеўласнікі — каталікамі, і я спыніўся на раманскім стылі, росквіт якога прыпадае на час, калі ўсходняя Царква існавала ў еднасці з Рымам»^[9]. У гэтым праявілася вялікая талерантнасць Вайніловіча да розных канфесій і імкненне да еднасці грамадства, а не падзелу яго на варагуючыя лагеры.

У той час Вайніловічу на вочы трапілася ілюстрацыя з выявай касцёла Святой Эльжбеты ў польскім мястэчку Ютросін пад Познанню (у Германскай імперыі), пабудаванага князямі Чартарыйскімі па праекце польскага архітэктара Томаша Пайздэрскага (1864—1908)^[10]. У ютросінскім касцёле маюцца вітражы працы Юзафа Мехофера з гербам «Пагоня», родавым гербам князёў Чартарыйскіх. Вайніловіч тут жа накіраваўся ў 1904 г. у Варшаву, дзе Пайздэрскі з 1903 г. жыў, працаваў і выкладаў у школе выяўленчага мастацтва (а ў 1905—1907 гг. быў прафесарам Польскай акадэміі прыгожых мастацтваў). Да таго часу Пайздэрскі быў даволі вядомым архітэктарам і пабудаваў ужо некалькі касцёлаў у неараманскім (новараманскім) стылі: касцёл у Ютросіне, капліцу сям’і Ужоскаў у Данброве Гурнічай, касцёл у Зубранцах, капліцу сям’і Фляркоўскіх у Файславіцах пад Люблінам. Новаму мінскаму касцёлу Святога Сымона і Святой Алены было наканавана стаць апошняй і самай значнай працай таленавітага майстра, хоць Пайздэрскі яшчэ пазней зрабіў у 1907 г. новы праект пагарэлага касцёла ў Грабаве (каля Казеніц, Польшча); касцёла ў Брэсце-Куяўскім (Польшча) і касцёла салезіянаў ва Уроцлаўку (Польшча)^[11].

Прагледзеўшы праект касцёла ў Ютросіне, параўнаўшы яго з выявамі ўжо існуючых у беларускім краі нешматлікіх архітэктурных помнікаў у раманскім стылі, а галоўнае — з велічнымі раманскімі храмамі над нямецкім Рэйнам, успомніўшы сваё ўражанне ад італьянскага падарожжа, Вайніловіч пры Пайздэрскім выбраў адзін з тыпаў раманскага храма. Мінскі Чырвоны касцёл у многім падобны на неараманскі касцёл Святой Эльжбеты ў Ютросіне, які мае аналогіі з раманскім саборам у нямецкім Бамбергу і храмам Святых Апосталаў і храмам Святога Куніберта ў Кёльне. Так было вырашана будаваць касцёл у неараманскім (новараманскім) стылі^[10]. Касцёлу Святога Сымона і Святой Алены архітэктар Томаш Пайздэрскі надаў і ўнікальныя рысы, бо ў стылі касцёла назіраюцца формы не толькі раманскага стылю, але і элементы готыкі і мадэрна.

Касцёл Святога Сымона і Святой Алены ў Мінску стаў адным з рэдкіх узораў неараманскага стылю ў Расійскай імперыі. Атрымаўшы прызнанне ў Варшаве пасля праекта (1900—1902) касцёла ў Ютросіне (Германская імперыя) і пераехаўшы ў 1903 г. у Варшаву (Расійская імперыя), Томаш Пайздэрскі разлічваў яшчэ будаваць касцёлы ў неараманскім стылі ў расійскай частцы Польшчы, аднак у пачатку XX ст. сярод эліты Расійскай імперыі раслі антынямецкія настроі, што перашкодзіла распаўсюджанню касцёлаў «нямецкага тыпу» у імперыі. Новы неараманскі касцёл Святога Сымона і Святой Алены ў Мінску стаў унікальным прыкладам таленту Томаша Пайздэрскага ў Расійскай імперыі.

Грамадскі камітэт па будаўніцтву касцёла ў Мінску

Эдвард Адамавіч Вайніловіч (1847—1928)

Тым часам у Мінску 20 верасня 1904 г. у канцылярыі губернатара быў зарэгістраваны той самы ліст, які падпісала болей за 2000 жыхароў горада. У гэтым лісце было напісана: «Што датычыць месца для будаўніцтва, дык такое прапануе даць бясплатна гарадская ўправа з участка гарадской зямлі, якая знаходзіцца на рагу Захар’еўскай і Трубнай вуліц. <…> Сродкі на ўзвядзенне муроў і даху касцёла абавязаўся даць дваранін Эдвард Адамавіч Вайніловіч, сродкі ж на ўнутранае абсталяванне і аздабленне будуць сабраны як добраахвотныя ахвяраванні, у шчодрым прыплыве якіх ёсць поўная ўпэўненасць. Намаганнямі двараніна Э. А. Вайніловіча зроблены план і каштарыс, складзеныя варшаўскім архітэктарам У. Марконі, якія пры гэтым даюцца»^[12].

Супраць таго, каб у Мінску была пабудавана новая каталіцкая святыня, вельмі рэзка выступаў праваслаўны мінскі і тураўскі епіскап Міхаіл. Ён спачатку прывёў усе фармальныя меркаванні на гэты конт, але ўсё ж падкрэсліваў, што будаўніцтва ў горадзе яшчэ аднаго касцёла нельга дазваляць «у інтарэсах падтрымання ў краі праваслаўя і рускай народнасці, з прычыны варожага настрою мінскіх каталікоў да ўсяго рускага»^[13]. А мінскі губернатар (1902—1905) Аляксандр Аляксандравіч Мусін-Пушкін меў іншае меркаванне: у сваім лісце ад 13 кастрычніка 1904 г. да міністра ўнутраных спраў Расійскай імперыі князя Святаполк-Мірскага ён зазначыў, што «з палітычнага пункту гледжання я не апасаюся будаўніцтва ў горадзе новага каталіцкага храма, бо руская справа ў краі ніколькі не панясе страту ад існавання ў Мінску трох касцёлаў замест двух»^[13].

Дазвол Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай імперыі на будаўніцтва новага касцёла ў Мінску быў атрыманы 9 сакавіка 1905 г., а 15 сакавіка 1905 г. праект будаўніцтва быў разгледжаны і ўхвалены на пасяджэнні будаўнічага аддзялення Мінскага губернскага праўлення. 19 сакавіка 1905 г. у зале Мінскай гарадской управы, што знаходзілася на рагу вуліц Губернатарскай і Юраўскай, адбыўся сход парафіян Мінскага кафедральнага касцёла. Гэтае пасяджэнне ўрачыста адкрыў мінскі ксёндз-дэкан Адам-Напалеон Ака. Спачатку была заслухана кароткая справаздача грамадскага камітэта, які быў створаны ў 1903 г. і займаўся справамі атрымання дазволу на будаўніцтва новага каталіцкага касцёла ў Мінску. Пасля гэтага ксёндз Ака ўрачыста зачытаў заяву Эдварда і Алімпіі Вайніловічаў, згодна з якой яны, жадаючы ўшанаваць памяць па сваіх заўчасна памерлых дзецях, прапанавалі ажыццявіць будаўніцтва новага касцёла за ўласны кошт^[14].

Разам з тым Вайніловічы паставілі перад парафіянамі і камітэтам наступныя ўмовы: 1) Касцёл павінен будавацца паводле прапанаванага Вайніловічамі праекта; 2) Фундатары прымаюць на сябе абавязкі па будаўніцтве муроў і даху храма. Усе астатнія працы, у першую чаргу, абсталяванне інтэр’ераў, павінны быць выкананы за кошт ахвяраванняў парафіян; 3) Новы касцёл павінен быць асвечаны ў гонар Святога Сымона і Святой Алены, а калі гэта будзе немагчыма па канонах рымска-каталіцкай царквы, то Святой Алены альбо Маці Божай Бязвіннага Зачацця (Immaculata Conceptio); 4) Над галоўным уваходам павінна быць замацавана ганаровая таблічка ў выглядзе барэльефа з надпісам на лацінскай мове, што гэты Дом Божы быў пабудаваны ў памяць аб заўчасна памерлых дзецях Эдварда і Алімпіі Вайніловічаў^[15].

У дадатак да гэтага ксёндз Ака паведаміў на пасяджэнні парафіян, што праект касцёла ўжо падрыхтаваны і ўзгоднены ў адпаведных інстанцыях. Некаторыя з прысутных выказваліся за тое, што неабходна пабудаваць храм большых памераў і што жыхары Мінска павінны самі сабраць неабходныя грошы. Аднак большасць выступаючых падтрымала прапанову Вайніловічаў. На заканчэнне доктар Свянціцкі сказаў, што неўзабаве трэба будзе паклапаціцца аб павелічэнні колькасці каталіцкіх храмаў у горадзе. Згадвалася неабходнасць аднаўлення дамініканскага касцёла, які быў раней перабудаваны пад казармы^[15].

Пасля невялікіх дыскусій на пасяджэнні парафіян прапанова Вайніловічаў была аднагалосна падтрымана. Адначасова быў створаны камітэт, які складаўся з 14 членаў і 6 кандыдатаў, для кіраўніцтва працамі па будаўніцтве новага касцёла^[16]. На пасаду старшыні камітэта аднадушна абралі Эдварда Вайніловіча. У складзе камітэта былі такія шаноўныя асобы як мінскі гарадскі галава Міхал Валовіч; мінскі ксёндз-дэкан Адам-Напалеон Ака; Яўстах Янавіч Любанскі, уласнік маёнтка Лошыца пад Мінскам; граф Ежы Эмерыкавіч Чапскі (1861—1930); Пётр Зыгмунтавіч Ваньковіч (1866—1936), уласнік Вялікай Сляпянкі пад Мінскам (зараз у межах Мінска); Вітальд Рамуальдавіч Лопат; Ян Ельскі і інш. Але хутка, зняможаны сваімі перажываннямі, 11 красавіка 1905 г. Эдвард Вайніловіч адмовіўся ад старшынства ў камітэце. Яго месца заняў мінскі гарадскі галава Валовіч^[17]. Эдвард Вайніловіч асабліва адзначыў самаадданасць і вялікую працу Вітальда Лопата, без якого нічога б не атрымалася. Лопат быў землеўладальнікам у Слуцкім павеце (суседам Вайніловічаў), членам Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі і кіруючым дырэктарам Таварыства ўзаемнага сельскагаспадарчага страхавання (ад агню), а галоўнае — самым лепшым сябрам Эдварда Вайніловіча. Вітальд Лопат ад першага да апошняга дня будаўніцтва касцёла ўзяў у свае рукі кіраўніцтва фінансамі і правядзеннем работ^[18].

Пачатак будаўніцтва (1905)

Праектны выгляд касцёла, на якім касцёл звязваўся праз галерэю з плябаніяй (непабудаванай у канечным выніку)

11 красавіка 1905 г. гарадская дума пасля перамоў з гарадской управай прыняла наступнае рашэнне: «Адвесці пад будаўніцтва рымска-каталіцкага касцёла ўчастак зямлі на рагу Захар’еўскай і Трубнай вуліц мераю 1305,10 квадратных сажняў, з якога павінна адысці пад пашырэнне Затурэмнага завулка 59,32 і Трубнай вуліцы 132,89 квадратных сажняў, даручыўшы гарадской управе ўвайсці з арандатарамі гэтых пляцаў Баярскай і Балюнасам у добраахвотнае пагадненне аб ачышчэнні арандаваных імі пляцаў ад збудаванняў, пры гэтым грашовая ўзнагарода за зняцце пабудоў павінна быць улічана камітэтам па будаўніцтву касцёла, але ў выпадку адмовы кіраўніцтва прыме рашэнне прымусовага высялення»^[17]. Жыхар горада А. Б. Балюнас адмовіўся ад свайго пляца «на падставе добраахвотнага пагаднення 21 красавіка 1905 г.». Суседні пляц жыхаркі Баярскай каталіцкай грамадзе ўдалося атрымаць толькі ў 1907 г., калі будаўніцтва касцёла вялося ўжо поўным ходам. Спатрэбілася спецыяльная пастанова віленскай судовай палаты, каб гэты пляц быў перададзены камітэту па будаўніцтве касцёла разам з «двума драўлянымі дамамі і афіцыйна пры іх садам і плотам»^[17].

19 мая 1905 г. Вайніловіч атрымаў паведамленне мінскага камітэта, што пляц, ахвяраваны на рагу вуліц Захар’еўскай і Трубнай, ад усіх збудаванняў ачышчаны і можна прыступаць да будаўніцтва. Яно пачалося адразу: у тым жа маі 1905 г. былі закладзены падмуркі касцёла^[19].

Рабочая праектна-каштарысная дакументацыя на будаўніцтва касцёла была зроблена ў майстэрні вядомага польскага архітэктара Уладзіслава Марконі з Варшавы. Імя Уладзіслава Марконі згадваецца і ў розных афіцыйных паперах. Паводле афіцыйных жа дакументаў усе фармальныя правы на выкананне будаўніцтва былі даручаны грамадзянскаму інжынеру Ф. Барановічу, які паводле афіцыйнай інфармацыі 27 мая 1905 г. прыступіў да сваіх абавязкаў^[12]. Аднак з мемуараў Эдварда Вайніловіча і з усіх публікацый у тагачасным перыядычным друку вядома, што праектна-каштарысная дакументацыя была распрацавана Томашам Пайздэрскім. Гэтак жа і сам архітэктар неафіцыйна спачатку займаўся кіраваннем будаўніцтва касцёла, хоць Томаш Пайздэрскі, як іншаземны грамадзянін (Германскай імперыі), не меў у Расійскай імперыі права на будаўніцтва падобнага тыпу пабудоў (г. зн. храмаў)^[10]. Афіцыйна нават нагляд за будаўніцтвам праводзілі іншыя людзі. Так, 30 сакавіка 1906 г. інжынер Зыгмунт (Жыгімонт) Свянціцкі паведаміў у мінскае губернскае праўленне, што ён будзе ўзначальваць усе працы па будаўніцтве новага касцёла ў Мінску замест Барановіча. А ўлетку 1907 Свянціцкага на гэтай пасадзе замяніў варшаўскі гарадскі архітэктар Генрых Гай (1875—1936)^[20].

Каб вытрымаць адзінства стылю і характар пабудовы, Пайздэрскі сам падбіраў узоры ўсіх дэталей, уключаючы нават клямкі і завесы на дзверы. Вайніловіч патрабаваў, каб усё, што было магчыма, рабілася мясцовымі сіламі, каб даць мясцовым людзям заробак і зацікавіць самой святыняй^[10]. А калі Томаш Пайздэрскі (1864—1908) памёр у час будаўніцтва касцёла, то справу ўжо рэальна давяршаў да самога канца будаўніцтва польскі архітэктар Генрых Гай з Варшавы і яго мінская фірма «Гай-Свянціцкі & Co»^[10].

Дзень асвячэння будаўніцтва касцёла (1906)

Пралат Казімір Міхалкевіч. Аўтар фота Ян Булгак

Падмурак касцёла (краевугольны камень) быў асвечаны 25 верасня 1906 г. ксяндзом-пралатам Казімірам Міхалкевічам (1865—1940), пробашчам касцёла Святой Тройцы на Залатой Горцы, пазнейшым адміністратарам віленскай дыяцэзіі, у прысутнасці вялікай колькасці вернікаў. Імша праходзіла пад спецыяльным навесам, падчас якой тагачасны мінскі губернатар (1906—1912) Якаў Ягоравіч Эрдэлі разам з усімі вернікамі ўстаў на калені, а пасля падпісаў акт урачыстай закладкі касцёла^[18].

Працэс будаўніцтва і аздаблення

Будаўніцтва касцёла, 1908 г.

Герб роду Вайніловічаў «Сыракомля» над галоўным парталам касцёла, 1910 г.

Касцёл Святога Сымона і Святой Алены (на першым плане драўляны дом-плябанія), раней 1917 г.

Будаўніцтва ішло даволі хутка. Сучаснікі адзначалі, што муры касцёла раслі як на дражджах, і былі здзіўлены надзвычай высокай якасцю будаўнічых работ. Вялікія праблемы былі толькі з фасоннай і абліцовачнай цэглай, якую прыйшлося ўпакаванай завозіць з польскай Чанстаховы, а дахоўку — з польскага Улоцлаўка^[18]. Восенню 1908 г. касцёл быў завершаны — накрыты дахоўкай, і адначасова былі разабраны будаўнічыя рыштаванні, пачалося аздабленне касцёла^[20].

Для захавання адзінства стылю ўсе каменячосныя і разьбярскія работы ўнутры касцёла (алтары, амбоны, балюстрады, падлога, бронзавыя дэталі і г. д.) былі даручаны здольнаму майстру Зыгмунту Ота з Варшавы. Для калон і алтароў быў прывезены ружовы пясчанік і мармур з Польшчы. Храм упрыгожылі тры алтары работы Зыгмунта Ота^[18].

Амбоны, балюстрады і падлогу ахвяравала асабіста жонка Вайніловіча Алімпія са шляхецкага роду Узлоўскіх герба «Тапор». Гэты герб разам са шляхецкім гербам Вайніловічаў «Сыракомля» часта сустракаецца ў арнаментах касцёла^[18]. Так, плоскую нішу над галоўным парталам упрыгожыў шляхецкі герб роду Вайніловічаў «Сыракомля»^[21]. Па жаданні Вайніловічаў у франтоне ўнутранай галерэі над уваходам была размешчана белая каменная пліта з выявамі Эдварда і Алімпіі Вайніловічаў і з надпісам на латыні ў памяць аб іх памерлых дзецях, імёнамі апекуноў якіх была названа святыня: «А. М. D. G. Templum hoc piae memoriae liberorum suorum Simeonis MDCCCLXXXV † MDCCCXCVII ET Helenae MDCCCLXXXIV † MCMIII c. Olimpia Uzłowska coniuge procreatorum dedicat vovetque Eduardus Woyniłłowicz A. D. MCMVII» (г. зн. «Вялікай славе Божай гэтую святыню святой памяці сваіх дзяцей Сымона (1885 † 1897) і Алены (1884 † 1903) прысвячаюць і ахвяруюць бацькі — Алімпія Узлоўская і Эдвард Вайніловіч. Год Гасподзень 1907»)^[22]. Гэта каменная пліта да нашых дзён не захавалася.

Эдвард Вайніловіч асігнаваў каля 300 тысяч рублёў на будаўніцтва, не прымаючы ніякіх іншых фінансавых ахвяраванняў на будаўніцтва касцёла ад іншых людзей. Ён хацеў бачыць касцёл як уласную ахвяру-напамін па сваіх дзецях. Пасля сканчэння будаўніцтва ён толькі аддаў у распараджэнне камітэта будаўніцтва 1000 рублёў, якія ахвяраваў сябар Вайніловіча Аляксандр Болтуць (землеўладальнік Барысаўскага павета) на выраб званоў, і 200 рублёў, якія ахвяравала пані Шантыр на арганы. На аздабленне касцёла выдаткавалі грошы яшчэ Вільгеміна Пілсудская (1500 рублёў), якія перадаў ксёндз-дэкан Адам-Напалеон Ака, і граф Ежы Чапскі (1000 рублёў)^[23].

4 мая 1908 г. у драўляным доме-плябаніі была афіцыйна адкрыта бібліятэка імя Адама Міцкевіча, якая належала Польскаму таварыства «Асвета» у Мінску^[24]. У 1915 г. Ядвіга Кастравіцкая перадала бібліятэцы шмат кніг з маёнтка Савічы.

У 1909 г. на касцельную вежу былі паднятыя тры званы: «Міхал» (972 кг, названы ў гонар патрона Магілёўскага архібіскупства Святога Міхаіла), «Эдвард» (527 кг, названы ў гонар Эдварда Вайніловіча) і «Сымон» (311 кг, названы ў гонар Сымона Вайніловіча). Вежа-званіца касцёла Святога Сымона і Святой Алены стала самым высокім збудаваннем тагачаснага Мінска, а сам касцёл стаў самым вялікімі храмам у горадзе. Усю тэрыторыю новага касцёла абнеслі прыгожай жалезнай агароджай на каменным падмурку, што мела дзве парадныя каваныя брамы — з боку вуліцы Захар’еўскай.

Адначасова з будаўніцтвам храма вяліся перамовы з уладамі па зацвярджэнні новай Мінскай парафіі. 30 лістапада 1909 г. на пасяджэнні камітэта па будаўніцтве касцёла была абрана камісія ў складзе ксяндза дэкана М. Сеўрука, ксяндза М. Маеўскага, а таксама Вітальда Лопата і Зыгмунта Венцлавовіча, якая павінна была вызначыць межы новай парафіі, і на падставе яе прапаноў 20 верасня 1910 г. новапрызначаны магілёўскі каталіцкі архібіскуп (1910—1914) Вінцэнт Ключынскі (1847—1917) зацвердзіў новую Мінскую парафію, а пробашчам быў прызначаны ксёндз Вітальд Тамашэўскі, былы ігуменскі дэкан. Пачалася падрыхтоўка, каб можна было адпраўляць набажэнствы.

Эдвард Вайніловіч таксама прыняў для касцёла ахвяраваны сям’ёй Скірмунтаў з маёнтка Парэчча (у Пінскім павеце) старажытны абраз Божай Маці з адпаведнай эпітафіяй. Ён таксама атрымаў дазвол, каб у новы касцёл была перанесена цудоўная скульптура распяцця Хрыста на крыжы, выразаная з дрэва, што чымсьці нагадвала творчасць Віта Ствоша і магла быць яго работы. Скульптура паходзіла са слуцкага Фарнага касцёла, які быў уфундаваны яшчэ Жыгімонтам Кейстутавічам (пам. 1440), і была размешчана на галоўным алтары касцёла^[18].

Архітэктанічнае рашэнне

У архітэктуры храма выявіўся складаны інтэлектуальна-творчы пошук новай, яшчэ не раскрытай прыгажосці дойлідства сярэднявечнага раманскага перыяду.

Чырвоны касцёл уяўляе сабой базіліку арыгінальнай кампазіцыі з магутным трансептам. Трохнефавая базіліка набыла смелую арыгінальную асіметрычную, складана дынамічную аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю са змешчанай з восі фасада 50-метровай ладнай вежай-званіцай і 2 меншымі сіметрычнымі вежамі па баках магутнай паўкруглай апсіды: ад традыцыйнага тыпу трохнефавай базілікі храм адрозніваецца тым, што дзве шатровыя малыя вежы касцёла пастаўлены не на галоўным фасадзе, а па баках алтарнай часткі; незвычайны ж асіметрычны выгляд храму надаецца высокай вежай-званіцай. Храм стварае ўражанне манументальнасці і гарманічнасці, адзінай узнёслай магутнай, суровай і аскетычнай масы. Першапачаткова касцёл быў трохапсідным. Паўцыркульнымі апсідамі заканчваліся і цэнтральны неф, і сакрыстаі пад канец бакавых нефаў. Цэнтральны неф і крылы трасепта накрыты перакрыжаванымі двухсхільнымі дахамі. Паміж прэзбітэрыем і сакрыстыямі пачынаюцца дзве пяціярусныя вежы пад высокімі шатровымі дахамі. Вертыкальнай дамінантай кампазіцыі з’яўляецца высотная чатырохгранная чатырохярусная вежа пад высокім двухсхільным шатром, якая ўзвышаецца з паўночнага боку галоўнага фасада. Яе вертыкаль ураўнаважвае гарызантальна выцягнутая галерэя-аркада. Высокія шчыты фасадаў аздоблены аркатурнымі паясамі і фрызамі, спрошчанымі карнізамі, прарэзаны цыркульнымі рознавялікімі аконнымі праёмамі. У цэнтры галоўнага фасада над галоўным уваходам і над уваходамі ў крылах трансепта — вялікія вокны-ружы. Насычанае каларыстычнае вырашэнне ствараецца спалучэннем чырвонага колеру цагляных сцен і чырвонай дахоўкай. Над галоўным парталам касцёла размешчаны герб Вайніловічаў. У інтэр’еры храма — аконныя каляровыя вітражы, выкананыя па малюнках мастака Францішка Бруздовіча^[25].

Разам з балконамі і хорамі ў касцёле магло размясціцца да 1500 чалавек. Вышыня залы для набажэнстваў складае 14,83 м, вежы-званіцы — 50 м, дзвюх малых веж — 36 м. Шырыня галоўнага фасада складае 45 м. Пад касцёлам для трываласці быў размешчаны моцны падмурак глыбінёй 4,8 м.

• 
  Тэрыторыя касцёла на плане 1905 г.: справа — Трубная вуліца, знізу — Захар'еўская вуліца.
• 
  Разрэз падвальнага паверха касцёла, з плана 1905 г.
• 
  Разрэз ніжняга паверха касцёла, з плана 1905 г.
• 
  Разрэз верхняга паверха касцёла, з плана 1905 г.
• 
  Від касцёла спераду, з плана 1905 г.
• 
  Від касцёла збоку, з плана 1905 г.
• 
  Від касцёла ззаду, з плана 1905 г.

Вяртанне касцёла вернікам

У часы Перабудовы палітыка Міхаіла Гарбачова абвясціла сапраўдную свабоду веравызнання і адпраўлення культаў. У атмасферы грамадскага абнаўлення ў прыхільнікаў вяртання будынка былога касцёла пад храм з’явілася надзея на лепшае. У 1986 г. мінскія каталікі стварылі ініцыятыўную групу, якая ўзняла пытанне аб рэгістрацыі «другой рэлігійнай каталіцкай грамады». У 1988 г. гэты рух падтрымаў ксёндз-магістр Уладзіслаў Завальнюк, які ў 1984 г. быў пераведзены з латышскіх парафій у Беларусь, дзе пачаў працаваць пробашчам у касцёле Святой Тройцы ў Глыбокім, а пасля 1988 г. адначасова служыў вікарыем у Мінскім кальварыйскім касцёле Узвышэння Святога крыжа.

З 1989 г. ксёндз Завальнюк разам з вернікамі пачаў працу за вяртанне народу каталіцкіх святынь у Мінску (касцёл Святога Сымона і Святой Алены, Кафедральны касцёл, касцёл Святога Роха), аднавіў і адкрыў каталіцкія парафіі ў Каралішчавічах, Чэрвені, Смалявічах, Раўбічах і інш. 16 сакавіка 1989 г. другая рэлігійная каталіцкая грамада была афіцыйна зарэгістравана ўладамі. Але калі дайшло да вяртання будынка былога касцёла, які на той час належаў Саюзу кінематаграфістаў БССР, высветлілася, што ў савецкай рэспубліцы яшчэ маюць законную сілу дэкрэты аб адносінах да царквы ад 1918 г., падпісаныя Уладзімірам Леніным, згодна з якімі ўся царкоўная маёмасць належыць мясцовым саветам. Разгарнуўся рух за вяртанне касцёла каталіцкім вернікам, у якім прыняло ўдзел некалькі тысяч чалавек — мужчыны і жанчыны, старыя і моладзь. Імі кіраваў камітэт на чале з Ганнай Ніціеўскай-Сіневіч і Уладзіславам Лапам^[33]. Паўтара года кожны вечар пасля працы, а ў нядзелю — днём, у любое надвор’е 200—300 вернікаў (склад групы змяняўся) рабілі крыжовыя шэсці вакол будынка касцёла, узносілі малітвы^[33]. Акрамя таго, вернікі пачалі настойліва хадзіць па інстанцыях і звяртацца да чыноўнікаў, якія з цяжкасцю прымалі рашучыя захады. Важную ролю ў змаганні за святыню адыгралі Ганна Ніціеўская-Сіневіч і Эдвард Тарлецкі, якія 1 сакавіка 1990 распачалі галадоўку пад сценамі святыні і асабістым укладам паскорылі павяртанне касцёла.^[34][35][36]

Настойлівасць удзельнікаў руху не была марнай. 16 мая 1990 г. з’явілася рашэнне Мінскага гарадскога выканаўчага камітэта «Аб перадачы будынка на вуліцы Савецкая, 15 другой рэлігійнай грамадзе рымска-каталіцкай царквы»^[37]. Праўда, спачатку была вернута толькі малая частка касцёла — галерэя, куды адразу ж унеслі абраз «Езус Хрыстус у цярновай кароне», які служыў сімвалам адраджэння веры і вяртання храмаў. Спатрэбіўся яшчэ доўгі час і намаганні людзей, каб цалкам вярнуць святыню^[37].

21 лістапада 1990 г., у дзень 80-годдзя касцёла, Мінскі гарадскі выканаўчы камітэт выдаў пастанову аб вяртанні ўсяго будынка касцёла каталіцкай суполцы. У той самы вечар каталіцкі біскуп Тадэвуш Кандрусевіч (нар. 1946 г.) адслужыў малебен у касцёле на другім паверсе і блаславіў вернікаў у іх духоўнай і фізічнай працы па аднаўленні касцёла. Так святыня была вернута рымска-каталіцкай царкве, пачаліся набажэнствы і ў каталіцкім, і ва ўніяцкім абрадах, а таксама працы па адраджэнні і рэстаўрацыі святыні. Пробашчам касцёла быў прызначаны ксёндз-магістр Уладзіслаў Завальнюк, пад кіраўніцтвам якога пачало праводзіцца адраджэнне і аднаўленне храма.

Праца па рэстаўрацыі храма. Інтэр’ер і экстэр’ер

Пачалася рэстаўрацыя, перабудова, ускрыццё схаваных пад тынкоўкай фрэсак. Навуковым кіраўніком работ па рэстаўрацыі касцёла была прызначана вядомы беларускі рэстаўратар Л. Іванова. Пад яе кіраўніцтвам пачаліся навуковыя даследаванні і падрыхтоўка праекта рэстаўрацыі помніка. Падчас натурных даследаванняў інтэр’ераў храма высветлілася, што першапачатковыя роспісы храма знаходзяцца пад слоем тынкоўкі, адначасова быў выяўлены паліхромны клеявы жывапіс на скляпеннях, сценах і калонах касцёла. На падставе гэтых даследаванняў былі зроблены дакладныя копіі малюнкаў, якія пасля перанеслі на існуючую тынкоўку. Гэта дазволіла аднавіць аўтарскія роспісы скляпенняў, апсідаў храма, якія выканаў Бруздовіч^[38]. Пачалося аднаўленне жывапісу на калонах і сценах. Пад кіраўніцтвам Гаўрылы Вашчанкі тут вяліся роспісы, а яго вучань Бекір Смольскі напісаў для гэтага храма два абразы: «Святы Сымон і Святая Алена» і «Прыйдзі валадарства Тваё»^[31].

Праектам рэстаўрацыі прадугледжвалася максімальна наблізіць інтэр’еры да яго першапачатковага выгляду, аднавіць страчаныя гістарычныя вітражы, металічныя дэталі, алтары і г. д. Было запланавана і аднаўленне разбуранай агароджы і касцельнай брамы. Каб цалкам завяршыць ансамбль касцёла паводле аўтарскага праекта архітэктара Томаша Пайздэрскага, планавалася пабудаваць плябанію, якая злучаецца з касцёлам праз галерэю^[38].

Рэльеф у інтэр’еры касцёла. Скульптар Яўген Колчаў.

Самі людзі панеслі ў касцёл тое, што здолелі некалі прыхаваць: касцельныя кнігі, прылады для імшы, крыжы, абразы. У 1991 г. была адліта выява герба Мінска («Маці Божая») памерам 3,2 на 2,7 метра, вагой 320 кг. Яе ўмацавалі на франтоне касцёла на месцы, дзе першапачаткова знаходзілася выява шляхецкага герба роду Вайніловічаў «Сыракомля». На сценах касцёла, акрамя ікон, было размешчана шмат карцін духоўнай тэматыкі. У дадзены момант столь касцёла Святога Сымона і Святой Алены чырвоная, а сцены белыя. На сценах плануецца зрабіць іканаграфічныя роспісы. На браме цэнтральнага ўвахода паўколам размешчаны чалавечыя фігуры, якія ўвасабляюць сабой асноўныя этапы будаўніцтва касцёла, але ў дадзены момант брама цэнтральнага ўвахода знаходзіцца на рэстаўрацыі і заменена часовай празрыстай брамай з надпісам-лічбай «100» (юбілейнай датай).

27 верасня 1996 г. рымска-каталіцкім кардыналам (1994—2011) Казімірам Свёнткам (1914—2011) перад уваходам у касцёл у гонар працы першага ў гісторыі Беларусі Сінода каталіцкай царквы была асвечана скульптура Міхаіла Арханёла (4,5 метры; каля 3 тон), святога заступніка Беларусі, над якой працаваў у 1994—1996 гг. мінскі скульптар Ігар Голубеў. Арханёл сімвалізуе перамогу нябеснага войска над сіламі цемры. Бронзавыя таблічкі (шыльды) пры партале і бронзавыя дзверы галоўнага партала зроблены скульптарам Сяргеем Логвінам. На п’едэстале скульптуры надпіс: «Абаронцам Бога, веры, хрысьціянства»^[31].

У 2000 г. каля касцёла быў устаноўлены помнік-званіца «Звон Нагасакі» (які зрабіў японскі архітэктар Марыяма) у памяць ахвяр Хірасімы, Нагасакі і Чарнобыля, дакладная копія звона «Анёл», уцалелага пасля атамнай бамбардзіроўкі амерыканцамі падчас Другой сусветнай вайны японскага горада Нагасакі 9 жніўня 1945 г. Такі падарунак гораду быў зроблены японскім каталіцкім біскупствам Нагасакі. Кожны год 26 красавіка, у дзень катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, у Мінску «Звон Нагасакі» адначасова звоніць са званамі ў Нагасакі — ва ўшанаванне ахвяр радыяцыі.

Плануецца, што каля касцёла Святога Сымона і Святой Алены будзе пастаўлены помнік Папе Рымскаму Яну Паўлу II, паводле праекта Леаніда Левіна і народнага мастака Беларусі скульптара Івана Міско^[39]. Зараз Чырвоны касцёл упісаны ў кампазіцыю плошчы Незалежнасці, хоць у праекце касцёла не ўлічвалася, што ён будзе знаходзіцца на вялікай плошчы. Па архітэктурным праекце Томаша Пайздэрскага каталіцкі храм павінен быў быць абкружаны 2-3-хпавярховай забудовай XIX ст. і быць высокай архітэктурнай дамінантай у асяроддзі.

На сучасным этапе не ўсе работы па рэстаўрацыі касцёла завершаны, касцёлу патрэбна аднаўленне як унутры будынка, так і знешне. Дагэтуль адсутнічаюць званы ў вежы-званіцы, таму выкарыстоўваецца электронны гук званоў.

У кастрычніку 2017 г. касцёл абнеслі агароджай, каб зрабіць рэстаўрацыю, якую выконвае «Минскпромстрой» па замове КУП «Мінская спадчына»: на касцёле з’явіцца керамічная чарапіца замест металічнай чарапіцы; метал на даху будзе заменены на медзь; будуць заменены і вітражы^[40][41]. Каля касцёла былі прадстаўлены і рэндэры, якія адлюстроўваюць прапанову касцельнай адміністрацыі зрабіць прыбудову да касцёла, хоць прапанаваны праект прыбудовы (у тым ліку, з дадатковай вежай), як засведчылі прадстаўнікі КУП «Мінская спадчына», не адпавядае выгляду прыбудовы з пачатковага праекта касцёла ад 1905 года, які быў ухвалены Эдвардам Вайніловічам^[41]. Гэта прапанова разглядалася ў Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь^[41], але не была рэалізавана.

Аб’ект здалі ў эксплуатацыю ў маі 2019 года. Кошт работ склаў больш за 5,3 млн рублёў, з якіх 94 % — гэта сродкі гарадскога бюджэту, астатняя частка — грошы, заробленыя падчас рэспубліканскага суботніка і сродкі «Мінскай спадчыны». Рэлігійная абшчына ў фінансаванні работ удзелу не прымала. Былі адрамантаваны будынак плябаніі, рэканструяваны фасады касцёла, заменены дах і дзвярныя блокі^[42].

• 
  Герб Мінска («Маці Божая») на франтоне касцёла
• 
  Бронзавая шыльда на касцёле Святога Сымона і Святой Алены (на польскай мове). Фота 2011 г.
• 
  Галерэя касцёла
• 
  Фрагмент галерэі касцёла
• 
  Скульптура Хрыста, фота 2005 г. У 2006 г. каля яе будзе перапахаваны Эдвард Вайніловіч
• 
  Два латуневыя крыжы і малыя вежы з крыжамі
• 
  Малыя вежы
• 
  Вежа-званіца
• 
  Вежа-званіца
• 
  Неф касцёла

Падзеі 2020 года

У ліпені 2020 года вакол Чырвонага касцёла разгарэўся скандал. У 2013 годзе касцёл перададзены з рэспубліканскай у камунальную ўласнасць горада і на праве гаспадарчага ведання замацаваны за КУП «Мінская спадчына». У той жа час на падставе дагавора, заключанага з прадпрыемствам, рэлігійная абшчына «Рымска-каталіцкая парафія святога Сымона і святой Алены» атрымала ў бязвыплатнае карыстанне два аб’екты нерухомасці — дом настаяцеля і будынак касцёла агульнай плошчай 3,3 тыс. м²^[42]. 12 ліпеня падчас службы вернікам паведамілі, што ўлады налічылі падатак на зямлю і амартызацыю будынка ў памеры 13 тысяч рублёў штомесяц, а агульны доўг склаў 156 тысяч рублёў — непад’ёмныя для парафіі сумы^[43]. Быў распачаты збор подпісаў пад зваротам да Прэзідэнта Беларусі з просьбай вярнуць парафіі касцёл з плябаніяй. Раней вернікі ўжо звярталіся ў Мінгарвыканкам з просьбай вярнуць касцёл парафіі, але гарадскія ўлады адмовілі, бо не бачаць у гэтым неабходнасці^[43].

Ксёндз-канонік Уладзіслаў Завальнюк побач з Чырвоным Касцёлам падчас пратэстаў (14 жніўня 2020 года).

Увечары 26 жніўня, у час адной з мірных акцый пратэсту пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года, пачаліся масавыя затрыманні. АМАП хапаў мужчын у аўтазакі, жанчын адпускалі. АМАП зачыніў усе дзверы ў Чырвоны касцёл, заблакаваўшы на 40 хвілін некалькі дзясяткаў людзей, якія там схаваліся^[44]. Дзеянні праваахоўных органаў выклікалі абурэнне ў грамадскасці. У той жа дзень генеральны вікарый Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі біскуп Юрый Касабуцкі заявіў рашучы пратэст на дзеянні АМАПу. Ён папярэдзіў дзяржаўныя ўлады і кіраўніцтва сілавых структур, што падобныя дзеянні з’яўляюцца недапушчальнымі і незаконнымі, бо касцёл з’яўляецца святыняй Бога, якую могуць свабодна наведваць усе жадаючыя, а блакаванне ўваходу і выхаду людзей супярэчыць гарантаванаму праву грамадзян на свабоду сумлення, абражае пачуцці вернікаў і «выходзіць за межы законаў чалавечых і Божых». Яго падтрымаў біскупскі вікарый для горада Магілёва і Магілёўскай вобласці біскуп Аляксандр Яшэўскі^[45].

27 жніўня Мітрапаліт Мінска-Магілёўскі архібіскуп Тадэвуш Кандрусевіч падтрымаў заяву вікарыяў, заявіўшы, што неадэкватныя і супрацьпраўныя дзеянні, якія мелі месца на тэрыторыі касцёла святога Сымона і святой Алены, павінны быць расследаваны, а вінаватыя панесці пакаранне^[46].

Гэтыя і падобныя дзеянні супрацоўнікаў сілавых структур не спрыяюць зняццю напружанасці дзеля хутчэйшага ўсталявання міру і згоды ў беларускім грамадстве ў той час, калі Каталіцкі Касцёл заклікае да прымірэння і дыялогу з мэтаю вырашэння нябачанага ў нашай краіне сацыяльна-палітычнага канфлікту.

У той жа дзень вакол касцёла жанчыны са звязанымі рукамі ўтварылі ланцуг салідарнасці^[47]. Падтрымаць жанчын выйшаў ксёндз Уладзіслаў Завальнюк^[48].

Духоўна-культурная дзейнасць

Чырвоны касцёл. Фота 2013 г.

За сто гадоў свайго існавання касцёл служыў па сваім прызначэнні меней за палову свайго веку. Дзякуючы намаганням святароў, рэстаўратараў і мастакоў, Чырвоны касцёл паступова стаў цэнтрам не толькі рэлігійнага жыцця, але і культуры. Зараз у касцёле праводзяцца набажэнствы на беларускай, польскай і італьянскай мовах. Храм адчынены для ўсіх жадаючых, незалежна ад рэлігійных перакананняў. Пачала працу нядзельная школа для дзяцей і дарослых. У касцёле пачала праходзіць катэхізацыя перад прыняццем святых сакрамантаў: хрышчэння, шлюбу, споведзі.

З 2000 г. у касцёле Святога Сымона і Святой Алены ў дольнай капліцы рэгулярна праводзяць богаслужэнні святары дзвюх уніяцкіх парафій Мінска — Маці Божай Нястомнай Дапамогі і Святога Духа. Па вялікіх святах да іх далучаліся святары і прыхаджане яшчэ дзвюх парафій — Святога Мікалая і Святога Юзафа^[49]. Аднак станам на 2014 г. праз арганізацыйныя змены ў БГКЦ у Чырвоным касцёле рэгулярна моліцца толькі парафія Святога Духа (у дольнай капліцы), а па вялікіх святах (напрыклад, у Вялікдзень) усе мінскія ўніяцкія парафіі збіраюцца на ўрачыстыя набажэнствы ў галоўнай капліцы (верхняй зале).

Зараз пры касцёле дзейнічае болей за 35 духоўных гурткоў, у тым ліку 28 аб’яднанняў «Жывы ружанец» і Клуб каталіцкіх жанчын. З 2006 г. існуе малітоўная група студэнцкай моладзі «Via Dolorosa» (каля 40 чалавек), якія ўзялі ў якасці прыкладу свайго існавання Школу хрысціянскага жыцця і Евангелізацыі (Украіна), створаную капуцынамі^[50].

У 1991 г. менавіта Чырвоны касцёл першым у гісторыі Рэспублікі Беларусь арганізаваў паломніцтва з Мінска ў Будслаў у касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі да цудатворнага абраза Маці Божай Будслаўскай, які з 1613 г. знаходзіцца ў храме. З той пары паломніцтвы («пілігрымкі») праводзяцца штогод і сталі папулярнымі сярод вернікаў. Усе 120 км да Будслава каталіцкія вернікі Беларусі і замежжа (Польшча, Літва, Украіна і інш.) ідуць пешшу, што займае звычайна пяць дзён. З 2005 г. частка вернікаў (разам з ксяндзом) сумяшчае паломніцкі ход з пастом (на хлебе і вадзе). У 2003 г. пры Чырвоным касцёле быў арганізаваны маладзёжны цэнтр веласіпедных паломніцтваў імя Фрэнка Дафа (болей за 70 веласіпедыстаў). У 2011 г. нават планавалася паломніцтва на скутарах (збіралася болей за 200 чалавек)^[49].

З 11 верасня 1993 г. на працягу сямі год ксяндзы з Чырвонага касцёла вялі на радыё перадачу «Голас душы». З 1993 г. у Чырвоным касцёле рэгулярна арганізуюцца сустрэчы святароў і вернікаў розных веравызнанняў (хрысціян, мусульман і іўдзеяў). Сустрэчы праводзяцца ў фармаце сумесных маленняў, канцэртаў з выкананнем твораў духоўнай музыкі і паэзіі, юбілейных сустрэч^[51].

У 1994 г. пры касцёле было створана мінскае грамадскае аб’яднанне «Кальварыя», якое пачало займацца доглядам магіл і ўборкай тэрыторыі Кальварыйскіх могілак, а таксама аховай іх ад разбурэння. У 2001 г. аб’яднанне было афіцыйна зарэгістравана, а могілкі атрымалі статус помніка культуры міжнароднага значэння і былі ўзяты пад ахову дзяржавай. Кальварыйскія могілкі — адзіныя старажытныя могілкі, якія маюць такі высокі статус у краіне. У 1997 г. была выдадзена кніга Алы Сакалоўскай «Кальварыя», дзе былі апісаны старыя пахаванні. У 2000 г. кніга атрымала прэмію імя Францішка Багушэвіча Беларускага ПЭН-цэнтра^[52].

У 1992 г. пры храме быў створаны хор «Голас душы», які паспяхова выступае на міжнародных фестывалях духоўнай музыкі, у філармоніі, на радыё і тэлебачанні, запісвае альбомы на дыскі. З цягам часу пры Чырвоным касцёле з’явіліся яшчэ некалькі харавых калектываў, сярод якіх вядомасць атрымаў мужчынскі хор «Арханёл», шматразовы прызёр конкурсаў і фестываляў. З таго часу як у Чырвоным касцёле з’явіўся электрычны арган, пачалі праводзіцца ўрачыстыя вечарыны арганнай музыкі і харавых калектываў Беларусі і замежжа. З 2006 г. кожны месяц дае канцэрты Беларуская дзяржаўная філармонія, арганістам выступае Канстанцін Шараў^[53].

У касцёле выдаваўся часопіс «Вера і жыццё», створаны пры касцёле выдавецкі цэнтр (з 1990 г.) пачаў друкаваць шматлікую хрысціянскую літаратуру ў перакладзе на беларускую мову, праводзяцца дабрачынныя канцэрты, адчыняюцца мастацкія выстаўкі. У 2006 г. быў створаны відэацэнтр для здымак фільмаў хрысціянскай тэматыкі. У тэатральнай зале (у г.зв. дольным касцёле) праходзяць спектаклі і выстаўкі. У касцёле былі заснаваны тэатр аднаго акцёра «Зніч» (1989) і студэнцкі тэатр «Анёл» (1996). Касцёл супрацоўнічае з Беларускай дзяржаўнай акадэміяй мастацтваў, студэнты якой атрымліваюць заказы ад касцёла на выраб ікон, керамікі, вітражоў і г. д., і Таварыствам беларускай мовы імя Францішка Скарыны^[54].

У 1996 г. касцёл (з блаславення кардынала Казіміра Свёнтка) звярнуўся да ўлад горада Беластока з просьбай аб вяртанні касцельнай бібліятэкі, што ў 1922 г. была вывезена ў Беласток, дзе да канца XX ст. захоўваліся 6000 тамоў гэтага ўнікальнага збору. Урачыстая перадача фонду кніг адбылася ў 1998 г. у Беластоку на цырымоніі, на якой прысутнічалі прадстаўнікі Міністэрства культуры і Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Мінскага гарадскога выканаўчага камітэта і польскага боку (архібіскуп Станіслаў Шамецкі і беластоцкі гарадскі галава Кшыштаф Юргель). Была перададзена не толькі старая касцельная бібліятэка, але і далучаны фонд іншых кніг, што разам склала 27 тысяч тамоў. У тым жа 1998 г. пры касцёле была адчынена бібліятэка, якая была названа ў гонар Адама Міцкевіча. Гэта адбылося ў дзень 200-годдзя з дня нараджэння паэта. Зараз фонд бібліятэкі налічвае каля 60 тысяч тамоў (як рэлігійнага, так і свецкага характару). Унікальнай з’яўляецца калекцыя кніг аб Рымскім Папе Яне Паўле II. Бібліятэка бясплатна адкрыта для ўсіх жыхароў горада — колькасць абанентаў складае каля 4000 чалавек. У памяшканні бібліятэкі (у дольнай частцы касцёла) праводзяцца літаратурныя вечарыны, навуковыя канферэнцыі і іншыя мерапрыемствы^[55].

З 2005 г. касцёл выдаў 10 кніг паэзіі народнага паэта Беларусі Рыгора Барадуліна. За кнігу духоўнай паэзіі «Ксты» ў 2006 г. Рыгор Барадулін быў вылучаны на Нобелеўскую прэмію. У Чырвоным касцёле пасля смерці Рыгор Барадулін быў адпеты па ўніяцкім абрадзе 4 сакавіка 2014 г.

Гуманітарная дзейнасць

У 1993 г. было зарэгістравана парафіяльнае хрысціянскае таварыства «Карытас» (Міласэрнасць). Людзям, якія жывуць у нястачы, аказваецца гуманітарная дапамога (прадукты харчавання, вопратка, абутак, прадметы побыту, якія ахвяруюцца парафіянамі). З 1992 г. па 2003 г. пры касцёле дзейнічалі дзве бясплатныя сталоўкі, у якіх атрымлівалі ежу 800 чалавек. У дольнай частцы касцёла часам арганізуюцца святочныя бясплатныя абеды для бедных парафіян. Гэтае ж таварыства арганізавала пры касцёле цэнтр медыцынскай кансультацыі, у працы якога ўдзельнічаюць высокакваліфікаваныя лекары (псіхіятры, гамеапаты, гінеколагі) і бясплатна дапамагаюць прыхаджанам сваімі парадамі. Акрамя таго, таварыства «Карытас» арганізуе за кошт ахвяраванняў парафіян, грамадскіх арганізацый і добраахвотных спонсараў паездкі дзяцей з бедных і няпоўных сямей на адпачынак як у беларускія летнікі, так і за мяжу (за кошт прымаючых сямей вернікаў)^[56].

У 1994 г. пры Чырвоным касцёле быў створаны (а ў красавіку 1995 г. зарэгістраваны Міністэрствам юстыцыі) цэнтр «Ахова жыцця і выратаванне ненароджаных» (каля 500 чалавек). Яго ўзначаліў доктар тэхнічных навук, прафесар Міхаіл Цяўлоўскі. Цэнтр хутка распаўсюдзіў сваю дзейнасць на ўсю Беларусь: у абласных і раённых цэнтрах былі створаны аддзяленні аховы зачатых дзяцей, сябры якога выступаюць з публічнымі лекцыямі, праводзяць індывідуальныя кансультацыі для цяжарных жанчын і членаў іх сямей, працуюць пры жаночых кансультацыях пры паліклініках і бальніцах. У сакавіку 1999 па ініцыятыве цэнтра ў Мінску адбыўся Міжнародны навукова-практычны кангрэс «Дэмаграфічныя праблемы Беларусі», у працы якога на працягу чатырох дзён прынялі ўдзел 272 дэлегаты з Беларусі, Расіі, Польшчы, Германіі, ЗША і Кітая. Сярод іх было 5 лаўрэатаў Дзяржаўных прэмій, 25 акадэмікаў, 46 дактароў і 85 кандыдатаў навук, 7 аспірантаў, прадстаўнікі Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, міністэрстваў і ўстаноў краіны. Матэрыялы кангрэса былі апублікаваны касцёлам і дасланы ў многія краіны свету^[57].

З 1995 г. пры касцёле працуе цэнтр псіхатэрапеўтычнай дапамогі алкаголікам «АА» (Ананімныя алкаголікі). У 2001 г. склад работнікаў цэнтра папоўніўся на 100 чалавек (святары, нарколагі, псіхолагі, сацыяльныя работнікі, юрысты), паводле прапаноў якіх цэнтр быў перайменаваны ў «Эфата». Касцёл прадставіў цэнтру «Эфата» памяшканне, які штодзённа (акрамя серады) працуе з людзьмі на прынцыпах ананімнасці, добраахвотнасці і добразычлівасці. Цэнтр супрацоўнічае з дзяржаўнымі цэнтрамі «АА» Беларусі і замежжа^[58].

Фотакопія Турынскай плашчаніцы

Фотакопія Турынскай плашчаніцы ў Чырвоным касцёле. Фота 2013 г.

Пры Чырвоным касцёле пачаў дзейнічаць навукова-даследчы цэнтр «Святая Плашчаніца Турынская», куды ўвайшлі акадэмікі, дактары навук, іншыя навукоўцы. Пад рэдакцыяй кандыдата гістарычных навук ксяндза-пробашча Уладзіслава Завальнюка выйшаў у свет болей чым на 600 старонках навуковы том «Евангелле ад Ісуса Хрыста» (аўтары — прафесар Міхаіл Цяўлоўскі і яго жонка Люцыя, якія з 1980 г. праводзілі тэарэтычныя доследы, збіралі факты, што тычыліся Плашчаніцы). А 3 мая 2002 г. (за заслугі навукова-даследчага цэнтра па вывучэнні Турынскай плашчаніцы) касцёлу Святога Сымона і Святой Алены была перададзена з Турына (Італія) «як сімвал сяброўства, місіі міра» адна з сямі існуючых у свеце поўнапамерных фотакопій (4,3x1 м) гэтай рэліквіі, што была размешчана ў галоўным алтары храма. Мінская фотакопія Плашчаніцы была занесена ў дзяржаўны рэестр і з’яўляецца дзяржаўнай каштоўнасцю.

З верасня 2002 па май 2004 г., па просьбе ўкраінскага кардынала Любаміра Гузора, мінская копія «пілігрымавала» па каталіцкіх парафіях Украіны, а пасля па Віцебскай і Мінскай абласцях Беларусі. За гэты час яна стала адной з галоўных Святых Рэліквій Беларусі, якая ўдзельнічае ў хрысціянскіх святах, крыжовых і святочных шэсцях па горадзе Мінску. У 2004 г. ксяндзом-магістрам Уладзіславам Завальнюком перакладзена на рускую мову і выдадзена ў друкарні Чырвонага касцёла кніга прафесара Эмануэлы Марынэлі «Саван — Турынская плашчаніца». Аддаць пашану і пакланенне рэліквіі можна падчас экскурсій, якія штодзённа праводзяцца ў касцёле^[59].

У Валенсіі (Іспанія) 28—30 красавіка 2012 г. адбыўся міжнародны кангрэс, прысвечаны Турынскай Плашчаніцы, у якім бралі ўдзел каля 300 дэлегатаў з розных краін свету. Мінскі навукова-даследчы Цэнтр «Святая Плашчаніца Турынская» таксама атрымаў запрашэнне на вылучэнне дэлегата ад Беларусі. Ім стаў навуковец-фізік Валерый Шалатонаў.

Арган

22 снежня 2013 г. Мітрапаліт Мінска-Магілёўскі арцыбіскуп Тадэвуш Кандрусевіч асвяціў у касцёле святых Сымона і Алены новы арган. Аргана не было ў Чырвоным касцёле з 1943 г., калі яго вывезлі з Беларусі. На пачатку 2000-х там выкарыстоўваўся сінтэзатар. Кажучы пра асвячэнне аргана Чырвонага касцёла, арцыбіскуп назваў яго «вялікім дарам для святыні, якая знаходзіцца ў цэнтры сталіцы Беларусі», «дзякуючы гучанню якога наша малітва будзе больш магутнай, каб выпрасіць у Бога неабходныя ласкі»^[60].

Ініцыятыва перанясення праху Вайніловіча ў Чырвоны касцёл

У 2004 г. пробашч парафіі Святога Сымона і Святой Алены, ксёндз Уладзіслаў Завальнюк, выступіў з ініцыятывай перанесці прах Эдварда Вайніловіча (1847—1928) з Быдгашча (Польшча), дзе Вайніловіч быў пахаваны на Старафарных могілках, у Мінск і размясціць яго ў касцёле Святога Сымона і Святой Алены, фундатарам якога і быў сам Эдвард Вайніловіч. Вернікі Мінска і многіх мясцін Беларусі адгукнуліся на гэтую ініцыятыву. 21 лістапада 2005 г., у дзень 95-й гадавіны асвячэння і пачатку дзейнасці касцёла Святога Сымона і Святой Алены, парафіяльны камітэт касцёла звярнуўся да пробашча, ксяндза Уладзіслава Завальнюка, з просьбай распачаць справу перанясення праху Эдварда Вайніловіча ў Мінск. Наступным крокам была просьба вернікаў да ксяндза кардынала Казіміра Свёнтка, а таксама Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь аб выказванні згоды на пачатак усёй працэдуры. У Польшчы з беларускага боку ў справу ўключыўся тагачасны пасол Беларусі ў Польшчы Павел Латушка^[61].

Узгадненне фармальных правіл

Справа была не вельмі лёгкай, бо трэба было аформіць і зацвердзіць шмат дакументаў, каб пераадолець усе юрыдычныя бар’еры. У снежні 2005 г. пробашч Уладзіслаў Завальнюк паехаў у Быдгашч (Польшча) і прывёз адтуль у шкляной урне зямлю з магілы Эдварда Вайніловіча на Старафарных могілках горада, а таксама добрую навіну, што ўлады горада Быдгашч падтрымліваюць старанні вернікаў з Мінска^[61].

Калі беларускі бок даў згоду на перанясенне праху фундатара касцёла Святога Сымона і Святой Алены ў Мінск, для жыхароў Быдгашча імя Вайніловіча ўжо не было чужым, прынамсі для тых, хто чытаў мясцовую прэсу: на старонках «Газеты Паморскай» з’явілася серыя артыкулаў Гізэлі Хмялеўскай, у якіх распавядалася пра гісторыю мінскага Чырвонага касцёла, жыццё і дзейнасць яго фундатара, а пасля дарогу Вайніловіча да Быдгашча. Было гэта мажліва, між іншым, дзякуючы таму, што ўдалося звязацца з нашчадкамі сваякоў Эдварда Вайніловіча. Гэтай інфармацыяй скарысталіся прадстаўнікі мінскага касцёла пры стараннях па перанясенні праху Эдварда Вайніловіча ў сталіцу Беларусі, бо ў адпаведнасці з законамі павінны былі мець на тое згоду блізкіх памерлага. Ніякіх адмоў ад нашчадкаў сваякоў Эдварда Вайніловіча і польскіх улад не было. 31 сакавіка 2006 г. згоду на перанясенне праху ў Мінск у прысутнасці натарыуса падпісала ўнучка яго сястры Марыі Адамаўны (з роду Вайніловічаў) Бельскай (1849—1927) — Ірэна Ендржаёвіч, дачка Эдварда Бельскага і Францішкі Бельскай (з роду Камяроўскіх)^[61]. У сакавіку 2006 г. таксама стала вядома, што Мінска-Магілёўская архідыяцэзія не выказвае пярэчання ў справе перавязення ў мінскі касцёл праху яго фундатара. Дакумент з такой інфармацыяй, падпісаны кардыналам Казімірам Свёнткам, атрымаў быдгашцкі біскуп Ян Тырава^[62].

Эксгумацыя праху і жалобная імша ў Быдгашчы

Штандар з выявай шляхецкага герба «Сыракомля», які знаходзіцца ў Чырвоным касцёле

8 чэрвеня 2006 г. а дзявятай гадзіне раніцы ў Быдгашчы адбылася эксгумацыя. З боку польскага касцёла ў ёй прыняў удзел ксёндз доктар Генрык Кетлінскі, пастулатар у мностве беатыфікацыйных працэсаў. Беларускі бок прадстаўляў ксёндз пробашч касцёла Святога Сымона і Святой Алены Уладзіслаў Завальнюк. Па прычыне значнасці падзеі, пры эксгумацыі прысутнічаў таксама беларускі консул у Гданьску Андрэй Фралкоў. Яго прысутнасць на быдгашцкіх могілках мела яшчэ іншы аспект. Як прызнаўся Фралкоў каля магілы Вайніловіча, ён быў выхаваны з павагай да мінскага касцёла: у часы, калі ў будынку касцёла размяшчаўся Дом кіно, яго набожная бабка не дазваляла яму туды хадзіць, мовячы, што функцыянаванне там гэтай установы ў будынку храма недапушчальна^[62]. Паводле фармальных правілаў (акрамя падпісаных і натарыяльна засведчаных дакументаў) сваякам патрэбна было і вусна пацвердзіць рашэнне ўжо пры магіле Вайніловіча. Гэтая роля прыпала Гелене Пшчалкоўскай, унучцы Баляслава Канстанцінавіча Скірмунта (1868—1941), што быў стрыечным братам Рамана Скірмунта. Знамянальна, што пры пахаванні Эдварда Вайніловіча ў 1926 г. у Быдгашчы прысутнічаў і вядомы беларускі грамадскі і палітычны дзеяч Раман Скірмунт (1868—1939) з маёнтка Парэчча (каля Пінска). Пасля эксгумацыі прах быў перакладзены ў труну, купленую на грошы гарадскіх улад горада Быдгашч^[62].

10 чэрвеня 2006 г. у Быдгашчы ў кафедральным касцёле Святога Марціна і Святога Мікалая адбылася жалобная імша па Эдвардзе Вайніловічу, якую адслужыў біскуп Ян Тырава. Пры труне ў касцёле стаяў штандар з выявай шляхецкага герба «Сыракомля», якім карысталіся Вайніловічы, спецыяльна прывезены для гэтай нагоды з мінскага касцёла Святога Сымона і Святой Алены. А на наступны дзень прах павезлі ў беларускі бок. Яго суправаджалі і беларусы (у тым ліку моладзь з мінскага касцельнага хору, які выступіў падчас жалобнай імшы ў касцёле ў Быдгашчы), і восем палякаў з Быдгашча. Сярод членаў польскай дэлегацыі была і Гелена Пшчалкоўская, і Дарота Мыцельская — праўнучка Пятра Зыгмунтавіча Ваньковіча (1866—1936) і яго жонкі Габрыэлі Артураўны Ваньковіч (з нараўлянскай лініі роду Горватаў), уласнікаў маёнтка Вялікая Сляпянка (каля Мінска)^[62]. Як вядома, Пётр Ваньковіч з 1905 г. уваходзіў у склад камітэта па будаўніцтве Чырвонага касцёла.

Цырымонія перапахавання ў Мінску

Месца пахавання Эдварда Вайніловіча каля Чырвонага касцёла ў Мінску^[63]. Фота 2013 г.

11 чэрвеня 2006 г., у нядзелю, дэлегацыя з прахам Эдварда Вайніловіча прыбыла ў Мінск, які сустрэў іх добрым надвор’ем і мноствам людзей, што сабраліся каля касцёла. Труну Эдварда Вайніловіча сустракалі дапаможны біскуп Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі Антоній Дзям’янка, пробашч касцёла Уладзіслаў Завальнюк і вернікі. Сярод прысутных гасцей былі прадстаўнікі іншых ліній беларускага роду Вайніловічаў, афіцыйнай улады, беларускай інтэлігенцыі, а таксама дыпламаты польскага пасольства ў Беларусі.

На даху касцёла побач з крыжам стаялі людзі, якія сімвалізавалі жонку Эдварда Вайніловіча Алімпію і іх заўчасна памерлых дзяцей Сымона і Алену. Ксёндз Завальнюк сказаў: «Мы бачым там жанчыну, хлопчыка і дзяўчынку. Гэта сімвал жонкі Эдварда Вайніловіча Алімпіі, дзеці Сымонка і Алена, якія чакаюць прыезду свайго бацькі. Вось ён. Мы яго чакалі, маліліся і дзякавалі Богу, што ў нашым народзе ёсць такія велічныя людзі». Падчас літургіі сабраным была расказана гісторыя жыцця Эдварда Вайніловіча.

Было дадзена слова прадстаўніцы роду Вайніловічаў, якая, не хаваючы хвалявання, прамовіла, як важна, што нарэшце з’явілася такое месца, дзе могуць разам сабрацца ўсе прадстаўнікі знакамітага роду, каб памаліцца, каб захоўваць і перадаваць нашчадкам багатую гісторыю сваіх продкаў. Студэнты Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў падрыхтавалі прыгожую ўрачыстую цырымонію: у неба ўзляцелі чырвоныя шары, як своеасаблівы сімвал пакутніцкіх кропляў крыві і слёз. У канцы цырымоніі ў неба ўзляцелі і дзясяткі галубоў — сімвал душ, што рассталіся з зямлёю і імкнуцца да Бога. Пасля ўрачыстай імшы ксяндза Уладзіслава Завальнюка, у якой браў удзел ксёндз біскуп Антоній Дзям’янка, апостальскі адміністратар Мінска-Магілёўскай дыяцэзіі, труну з прахам Эдварда Вайніловіча замуравалі ў нішы па левым баку ад галоўнага ўваходу ў Чырвоны касцёл (у крыпце дольнага касцёла)^[64].

Гарадскія ўлады Быдгашча (Польшча) палічылі, што на Старафарных могілках іх горада павінен быць пакінуты след па Эдвардзе Вайніловічу. Гранітная пліта з яго магілы была адрэстаўравана, і на яе дадалі надпіс аб перанясенні праху Эдварда Вайніловіча ў Мінск^[64].

Легенды вакол касцёла

Касцёл з’яўляецца выдатным помнікам гісторыі і архітэктуры. І як усе такія прыкметныя помнікі, ён паспеў абрасці прыгожымі легендамі і міфамі. Вось некаторыя з іх:

• Легенда кажа, што нібыта дачка Эдварда Вайніловіча Алена перад сваёй смерцю намалявала на аркушы паперы эскіз будучага касцёла з чырвонай цэглы, які ёй прысніўся напярэдадні^[73].
• Анекдатычная легенда расказвае пра тое, чаму быў выбраны неараманскі стыль архітэктуры пры будаўніцтве Чырвонага касцёла. Іпаліт Оскаравіч Корвін-Мілеўскі (1848—1932), член Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі ад Віленскай губерні, нібыта запытаў у свайго калегі Эдварда Вайніловіча, члена Дзяржаўнага Савета Расійскай імперыі ад Мінскай губерні і адначасова старшыні (прэзеса) Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі: «Пане прэзесе, а чаму пан выбраў неараманскі стыль для фундаванага панам касцёла. Вядома, што болей пасаваў бы стыль нашага прыгожага віленскага барока?» На што Вайніловіч адказаў: «Неараманскі касцёл у царкву ніколі не пераробяць, а барочны — лёгка». Легенда звязана з праблемай, калі пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гг. царская ўлада многія каталіцкія касцёлы зачыняла ці знешне перарабляла на праваслаўныя цэрквы.
• Легенда кажа, што фундатар касцёла Эдвард Вайніловіч, які выдаткаваў вельмі шмат грошай на будаўніцтва святыні, пад канец свайго жыцця стаў з-за таго жабраком. Аднойчы ён сам папрасіў міласціну ў людзей каля касцёла Святога Сымона і Святой Алены. Але людзі не пазналі Вайніловіча і не далі яму грошай. Касцёл гэта пабачыў, і яго камяні пачырванелі ад сораму. З таго часу касцёл з’яўляецца чырвоным.