Чарлз Дарвін
Charles Darwin
Фатаграфія 1880 года
Дата нараджэння	12 лютага 1809(1809-02-12)[1][2][…]
Месца нараджэння	The Mount[d], Шрусберы[d], графства Шропшыр, Англія, Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі[3]
Дата смерці	19 красавіка 1882(1882-04-19)[1][2][…] (73 гады)
Месца смерці	Down House[d], Бромлі[d], графства Вялікі Лондан, Вялікі Лондан, Англія, Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі[4]
Месца пахавання	Вэстмінстэрскае абацтва[5]
Грамадзянства	Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі
Бацька	Robert Darwin[d][6][7]
Маці	Susannah Darwin[d][6][7]
Жонка	Emma Darwin[d][7][8]
Дзеці	Anne Darwin[d][7], Francis Darwin[d][7], William Erasmus Darwin[d][7], Henrietta Darwin[d][7], Джордж Говард Дарвін[7], Leonard Darwin[d][7], Horace Darwin[d][7], Charles Waring Darwin[d][7], Elizabeth Darwin[d][7] і Mary Eleanor Darwin[d][7]
Род дзейнасці	геолаг, падарожнік-даследчык, пісьменнік-падарожнік, этолаг, натураліст, філосаф, пісьменнік, батанік
Навуковая сфера	Біялогія, Геалогія
Навуковая ступень	бакалаўр мастацтваў[d] (1832), магістр мастацтваў[d] (1837) і доктар кананічнага і грамадзянскага права[d]
Альма-матар	Каледж Хрыста[d] Медыцынская школа Эдынбургскага ўніверсітэта[d] школа Шрусберы[d] (1825)[6] Кембрыджскі ўніверсітэт[9] Эдынбургскі ўніверсітэт
Вядомы як	Заснавальнік эвалюцыйнага вучэння
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Леапальдзіна Шведская каралеўская акадэмія навук Амерыканскае філасофскае таварыства[10] Венгерская акадэмія навук Сілезскае таварыства айчыннай культуры[d] Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук[11] Нідэрландская каралеўская акадэмія навук Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі Заалагічнае таварыства Лондана[d][12] Французская акадэмія навук Расійская акадэмія навук[13] Пруская акадэмія навук Каралеўскае геаграфічнае таварыства Баварская акадэмія навук Турынская акадэмія навук[d][14] Plinian Society[d]
Узнагароды	Каралеўскі медаль[d] (1853) Член Лінееўскага таварыства[d] член Каралеўскага геаграфічнага таварыства[d] член Лонданскага каралеўскага таварыства Baly Medal[d] (1879) Fellow of the Geological Society of London[d] Bressa Prize[d] (1875) Honorary doctor of Leiden University[d] (1875) медаль Уоластана[d] (1859) Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi[d] (1871)
Подпіс
Цытаты ў Вікіцытатніку
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сістэматык жывой прыроды
Аўтар найменняў шэрага батанічных таксонаў. У батанічнай (бінарнай) наменклатуры гэтыя назвы дапаўняюцца скарачэннем «Darwin». Спіс такіх таксонаў на сайце IPNI Персанальная старонка на сайце IPNI Выявы на Вікісховішчы

Чарлз Роберт Дарвін^[15] (англ.: Charles Robert Darwin; 12 лютага 1809 — 19 красавіка 1882) — англійскі прыродазнавец, распрацоўшчык тэорыі эвалюцыі, згодна з якой усе віды развіліся з цягам часу з агульных прародзічаў праз працэс натуральнага адбору. Наяўнасць эвалюцыі ў прыродзе была прызнаная навуковай супольнасцю яшчэ пры жыцці Дарвіна, але тэорыя натуральнага адбору стала агульнапрызнаным тлумачэннем эвалюцыйнага працэсу толькі ў 1930-я.

Жыццё

Чарлз Дарвін нарадзіўся 12 лютага 1809 года ў Шрусберы, графства Шропшыр, у радавым маёнтку Маунт Хаўс (англ. Mount House)^[16]. Пяты з шасці дзяцей заможнага лекара і фінансіста Роберта Дарвіна і Сьюзанн Дарвін (англ.: Susannah Darwin), народжанай Уэджвуд (англ. Wedgwood). Ён з’яўляецца ўнукам навукоўца-натураліста Эразма Дарвіна па бацькоўскай лініі і мастака Джозайі Уэджвуда па матчынай. Абодва сямействы ў значнай частцы прымалі ўнітарыянства, аднак Уэджвуд былі прыхаджанамі англіканскай царквы.

Да таго часу, як ён паступіў у дзённую школу ў 1817 годзе, васьмігадовы Дарвін ужо далучыўся да натуральнай гісторыі і калекцыянавання. У гэтым годзе, у ліпені, памірае яго маці, і выхаванне 8-гадовага хлопчыка цалкам кладзецца на плечы бацькі, які не заўсёды чула прыслухоўваўся да духоўных запытаў сына. З верасня 1818 года ён разам са старэйшым братам Эразмам (Erasmus Alvey Darwin) паступае на пансіён у бліжэйшую англіканскую Школу Шрусберы (Shrewsbury School)^[17][18], дзе будучы натураліст, які горача любіў прыроду, павінен быў вывучаць «сухія для яго жывой душы рэчы», як класічныя мовы і славеснасць. Гімназічныя гады заканамерна закончыліся атрыманнем пасрэднага атэстата.

Перад тым як адправіцца са сваім братам Эразмам ва ўніверсітэт Эдынбурга, летам 1825, ён выступае ў ролі асістэнта-вучня і дапамагае бацьку ў яго медыцынскай практыцы, аказваючы дапамогу беднякам Шропшыра.

У Эдынбургскім універсітэце Дарвін вывучаў медыцыну. Падчас навучання ён зразумеў, што лекцыі нудныя, а хірургія прычыняе пакуты, таму ён закідвае навучанне медыцыне. Замест гэтага ён пачынае вывучаць таксідэрмію ў Джона Эдманстоўна, вызваленага чорнага раба, які атрымаў свой вопыт, суправаджаючы Чарлза Уотэртана.

У 1826 годзе, будучы студэнтам кабінета натуральнай гісторыі, ён далучыўся да Плініеўскага студэнцкага таварыства, у якім актыўна абмяркоўваўся радыкальны матэрыялізм. У гэты час ён асісціруе Роберту Эдманду Гранту ў яго даследаваннях анатоміі і жыццёвага цыклу марскіх беспазваночных. На пасяджэннях таварыства, у сакавіку 1827, Дарвін прадстаўляе кароткія паведамленні аб сваіх першых адкрыццях, якія мянялі яго погляд на звыклыя рэчы.

Бацька Дарвіна, даведаўшыся, што сын закінуў навучанне медыцыне, быў раззлаваны і прапанаваў яму паступіць у каледж Хрыста Кембрыджскага ўніверсітэта і атрымаць сан святара Англіканскай царквы^[19].

У 1831 годзе, пасля заканчэння ўніверсітэта, Дарвін у якасці натураліста адправіўся ў кругасветнае падарожжа на экспедыцыйным судне каралеўскага флоту «Бігль», адкуль вярнуўся ў Англію толькі 2 кастрычніка 1836 года. Падарожжа працягвалася амаль пяць гадоў. Вялікую частку часу Дарвін праводзіць на беразе, вывучаючы геалогію і збіраючы калекцыі па натуральнай гісторыі, у той час як «Бігль» пад кіраўніцтвам Фіцроя ажыццяўляў гідраграфічную і картаграфічную здымку ўзбярэжжа^[20][21].

Эма Дарвін (у дзявоцтве Уэджвуд), жонка Дарвіна

У 1838—1841 гг. Дарвін быў сакратаром Лонданскага геалагічнага таварыства. У 1839 ажаніўся, а ў 1842-м сямейная пара пераехала з Лондана ў Даўн (графства Кент), дзе стала жыць пастаянна. Тут Дарвін вёў адасобленае і мернае жыццё вучонага і пісьменніка.

Навуковая праца Дарвіна

Дарвін праявіў цікавасць да гісторыі прыроды падчас навучання медыцыне ва Універсітэце Эдынбурга, потым тэалогіі ў Кембрыджы. Пяцігадовае падарожжа (1831—1836) на караблі «Бігль» дало матэрыялы для навуковых прац «Дзённік пошукаў» (1833), «Будова і размеркаванне каралавых рыфаў» (1842), «Геалагічныя назіранні над вулканічнымі астравамі» (1844), «Геалагічныя назіранні над Паўднёвай Амерыкай» (1846).

Гэтыя працы прынеслі яму славу заснавальніка сучаснай геалогіі. У выніку назіранняў зрабіў вывад, што сучасныя формы жыцця з’яўляюцца вынікам працяглага гістарычнага развіцця арганізмаў ад адной або некалькіх прасцейшых форм. Асноўны змест свайго эвалюцыйнага вучэння ён выклаў у фундаментальных працах «Паходжанне відаў шляхам натуральнага адбору, ці Захаванне спрыяльных парод у барацьбе за жыццё» (1859), «Змяненне свойскіх жывёл і культурных раслін» (1868), «Паходжанне чалавека і палавы адбор» (1871). Прааналізаваўшы праблемы штучнага адбору, з’яў зменлівасці і спадчыннасці, паходжання чалавека ад жывёльных продкаў, абгрунтаваў тэорыю палавога адбору як адну з форм натуральнага адбору.

Яго вучэнне стала выдатным адкрыццём XIX ст. Тэорыя Дарвіна, захоўваючы сваё агульнаметадалагічнае і светапогляднае значэнне, сёння развіваецца і мадыфікуецца пад уплывам фактычнага і тэарэтычнага матэрыялу генетыкі (малекулярнай і папуляцыйнай), біякібернетыкі і іншых дысцыплін.

Ушанаванне памяці

У гонар Ч. Дарвіна названы востраў Дарвін, горад Дарвін.

Гл. таксама

• Альфрэд Расэл Уолес
• Эразм Дарвін

Бібліяграфія

• 1836: A LETTER, Containing Remarks on the Moral State of TAHITI, NEW ZEALAND, &c. — BY CAPT. R. FITZROY AND C. DARWIN, ESQ. OF H.M.S. 'Beagle.' Архівавана 15 лютага 2006.
• 1839: Journal and Remarks (The Voyage of the Beagle)
• Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: published between 1839 and 1843 in five volumes by various authors, Edited and superintended by Charles Darwin: information on two of the volumes —

1840: Part I. Fossil Mammalia, by Richard Owen (Darwin’s introduction) Архівавана 15 лютага 2006.

1839: Part II. Mammalia, by George R. Waterhouse (Darwin on habits and ranges) Архівавана 15 лютага 2006.

• 1842: The Structure and Distribution of Coral Reefs
• 1844: Geological Observations of Volcanic Islands , (French version)
• 1846: Geological Observations on South America
• 1849: Geology from A Manual of scientific enquiry; prepared for the use of Her Majesty’s Navy: and adapted for travellers in general., John F.W. Herschel ed. Архівавана 15 лютага 2006.
• 1851: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes. Архівавана 15 лютага 2006.
• 1851: A Monograph on the Fossil Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes of Great Britain Архівавана 12 лютага 2006.
• 1854: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Balanidae (or Sessile Cirripedes); the Verrucidae, etc. Архівавана 15 лютага 2006.
• 1854: A Monograph on the Fossil Balanid? and Verrucid?? of Great Britain Архівавана 15 лютага 2006.
• 1858: On the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection
• 1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
• 1862: On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects Архівавана 15 лютага 2006.
• 1868: Variation of Plants and Animals Under Domestication (PDF format), Vol. 1, Vol. 2
• 1871: The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
• 1872: The Expression of Emotions in Man and Animals
• 1875: Movement and Habits of Climbing Plants
• 1875: Insectivorous Plants
• 1876: The Effects of Cross and Self-Fertilisation in the Vegetable Kingdom
• 1877: The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species
• 1879: «Preface and 'a preliminary notice'» in Ernst Krause’s Erasmus Darwin Архівавана 6 сакавіка 2005.
• 1880: The Power of Movement in Plants
• 1881: The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms
• 1887: Autobiography of Charles Darwin (Edited by his Son Francis Darwin)
• 1958: Autobiography of Charles Darwin (Barlow, unexpurgated)

Зноскі

Літаратура

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чарлз Дарвін
• Чарлз Дарвін на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў