Урумская мова
Саманазва Урум тыль
Краіны Украіна, Грэцыя
Агульная колькасць носьбітаў 45 000[1]
Статус ёсць пагроза знікнення[d][2]
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Алтайскія мовы (спрэчна)

Цюркская падгаліна
Кыпчакская група
Палавецка-кыпчакская падгрупа
Агузская група
Турэцкая падгрупа
Пісьменнасць грэчаскі алфавіт, кірыліца
Моўныя коды
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 uum
WALS urm
Atlas of the World’s Languages in Danger 1336
Ethnologue uum
ELCat 3004
IETF uum
Glottolog urum1249

Уру́мская мова (саманазва: урум тыль) — адна з моў цюркскае моўнай сям'і, на якой размаўляе некалькі тысяч чалавек у некалькіх вёсках на паўднёвым усходзе Украіны, а таксама ў дыяспары. Часта можа разглядацца як адзін з дыялектаў крымскататарскай мовы. На мове размаўляюць грэкі-ўрумы — этнаграфічная група грэкаў, якія ў 1778 годзе былі пераселены ўрадам Расіі з Крыма на Паўночнае Прыазоўе. Першапачатковыя ўрумы пражывалі ў Турцыі і з гістарычных прычын страцілі грэчаскую мову, перайшоўшы на маўленне цюркскага паходжання.

Прадмова

Назва мовы ўтворана ад кораня ўрум, які паходзіць ад слова Rûm (літаральна «Рым»), што ў мусульманскіх краінах абазначала Візантыйскую імперыю. У сваю чаргу, у Асманскай імперыі слова было засвоена для апісання ўсіх не-мусульманскіх народаў краіны. Слова ўзнікла як вынік з'яўлення пратэтычнага галоснага гука перад зычным /ɾ/, які ў пачатку слоў не быў уласцівы цюркскім мовам.

Выкарыстанне тэрміна ўрум у яго старым значэнні прыводзіла да блытаніны, бо гэтым тэрмінам акрэслівалася таксама большая частка цюркамоўных грэкаў. Роднасная паходжаннем і мовай грамада грэкаў дагэтуль пражывае ў Грузіі, якую не варта блытаць з урумамі Украіны[3]. Асноўны сучасны арэал мовы распасцёрты па некалькіх паселішчах урумаў у Данецкай і Запарожскай абласцях, носьбіты таксама пражываюць у Грэцыі і Грузіі. Лінгвістычны партал Ethnologue ацэньвае колькасць носьбітаў урумскай мовы ў 192 700 чалавек[3].

Класіфікацыя

Продкам урумскай мовы з'яўляецца палавецкая мова, таксама мова блізкая крымскататарскай, дыялектам якой урумская мова можа разглядацца некаторымі лінгвістамі.

Урумская мова распадаецца на чатыры дыялектныя групы, пры гэтым у класіфікацыйных адносінах яны досыць неаднародныя, таму што гэтыя дыялекты ў рознай ступені спалучаюць рысы адразу дзвюх груп цюркскай галіны — кыпчацкай і агузскай[4]. Імаверна, урумская мова ўзнікла на грунце мовы полаўцаў (куманаў, кыпчакоў) — асноўнага ядра саюзу плямён, які з'явіўся ва Усходняй Еўропе ў сярэдзіне Х ст. і заняў агромністую тэрыторыю на ўсходзе (Дэшт-і-Кыпчак) і на захадзе (прычарнаморскія стэпы, а пазней — Крым і частку Балканскага паўвострава).

Да кыпчацка-палавецкіх дыялектаў адносяцца гаворкі сёлаў Вялікая Навасёлка, Старабешава, Мангуш; кыпчацка-агузскіх — Стары Керменчык, Багатыр, Улаклы; агузска-кыпчацкіх — Карань, Стараласла, Камара, Гурджы; агузскіх — гарадоў Марыупаль і Стары Крым, сяла Каракуба.

Лінгвістычныя рысы

Фанетыка, фаналогія

  • Зычныя:

Ніжэй прыведзены гукавы лад зычных ва ўрумскай мове. Адметнай рысай з'яўляецца існаванне зычных, якія сустракаюцца толькі ў запазычаннях, асабліва грэчаскага паходжання.

  Лабіяльныя Зубныя Альвеалярныя Постальвеалярныя Палатальныя Велярныя Глатальныя
Выбухныя pb td cɟ kɡ   
Афрыкаты       ts¹  tʃdʒ         
Фрыкатывы fv θð ² sz ʃʒ    xɣ h 
Насавыя m n          ŋ   
Аднаўдарныя    ɾ               
Латэральныя    l               
Апраксіманты             j      
  • /ts/ сустракаецца толькі ў запазычанай лексіцы, /θ/ і /ð/ — у запазычанай лексіцы грэчаскага паходжання.

Пісьменнасць

Як вядома, на ўрумскай мове існавала пэўная колькасць рукапісных тэкстаў, якія запісваліся грэчаскім алфавітам.

У перыяд між 1927 і 1937 гадамі ў рамках лацінізацыі моў малых народаў СССР у пісьменнасці стаў выкарыстоўвацца т.зв. яналіф — уніфікаваны лацінскі алфавіт для ўсіх цюркскіх моў Савецкага Саюза, але пасля гэтага перыяду пісьменства на мове заняпала. Тым не менш, новы алфавіт паспеў пабыць ва ўжытку ў тагачасных мясцовых школах, вядома пра існаванне лемантара гэтым алфавітам.

У 2008 годзе ў Кіеве быў апублікаваны кірылічны алфавіт для ўрумскай мовы. Алфавіт утрымлівае некаторыя літары для галосных з дыякрытычнымі знакамі ўверсе, якія выкарыстоўваюцца для спецыфічных цюркскіх гукаў і сустракаюцца ў іншых цюркскіх алфавітах, а таксама літару Ґґ, што збліжае алфавіт з украінскім[5].

А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Д' д' Дж дж
Е е З з И и Й й К к Л л М м Н н
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т Т' т' У у
Ӱ ӱ Ф ф Х х Ч ч Ш ш Ы ы Э э

Цюрколаг Аляксандр Гаркавец выкарыстоўвае ўласную сістэму запісу ўрумскай мовы[4].

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д (Δ δ) Д′ д′
(Ђ ђ) Е е Ж ж Җ җ З з И и Й й К к
Л л М м Н н Ң ң О о Ӧ ӧ П п Р р
С с Т т Т′ т′ (Ћ ћ) У у Ӱ ӱ Υ υ Ф ф
Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я Ѳ ѳ

Гісторыя даследаванняў

Публікацый на ўрумскай мове, а таксама прац, прысвечаных ёй, на цяперашні час мала. Існуе апісанне лексікі мовы, а таксама агульнае апісанне ўласцівасцей мовы[6][7]. Для каўказскіх дыялектаў мовы сабрана праектная дакументацыя, якая ўключае слоўнік, збор граматычных канструкцый у сказе і корпус тэкстаў[8][9][10]. Сайт праекта дадаткова публікуе звесткі пра мову і ейную гісторыю.

Зноскі

  1. ↑ Garkavets, Alexander. North Azovian Urums - Greeks Speaking Turkic Language(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2011. Праверана 29 мая 2014.
  2. ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
  3. 1 2 Urum | Ethnologue (англ.)
  4. 1 2 Гаркавець О. М. Урумський словник. — Алмати: Баур, 2000. — 632 с.
  5. ↑ Смолина М. Урумский язык. Урум дили (приазовский вариант). — К.: Бланк-Пресс, 2008. Архівавана 3 сакавіка 2016.
  6. ↑ Podolsky, Baruch. A Tatar — English Glossary. — Wiesbaden: Harrassowitz, 1985. — ISBN 3-447-00299-9.
  7. ↑ Podolsky, Baruch. 2 // Notes on the Urum Language. — Mediterranean Language Review. — 1986. — С. 99-112.
  8. ↑ Skopeteas, Moisidi, Sella-Mazi; Yordanoglu. Urum basic lexicon. — Ms.: University of Bielefeld, 2010. Архівавана 26 красавіка 2012.
  9. ↑ Verhoeven, Moisidi; Yordanoglu. Urum basic grammatical structures. — Ms.: University of Bremen, 2010.
  10. ↑ Skopeteas, Moisidi. Urum text collection. — Ms.: University of Bielefeld, 2010. Архівавана 26 красавіка 2012.

Спасылкі

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.