Трэцяя бітва пры Артуа
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна
Французскае нападзенне ў Артуа, верасень 1915
Дата	25 верасня - 4 лістапада 1915
Месца	Артуа і Шампань, Францыя
Вынік	Войскам Антанты не ўдалося прарваць фронт
Праціўнікі
Германская імперыя Францыя Брытанская імперыя  Бельгія
Камандуючыя
Рупрэхт Баварскі Жазэф Жофр Дуглас Хейг
Сілы бакоў
13,5 пяхотных дывізій (з іх 6,5 дывізій ў рэзерве), 70 самалётаў, 795 лёгкіх і 265 цяжкіх гармат 27 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 264 самалёта, 1400 лёгкіх, 730 цяжкіх і 220 траншэйных гармат
Страты
141 000 забітых, параненых і зніклых 150 гармат 200 000 забітымі, параненымі і палоннымі (у Шампані — 144 000, у Артуа — 48 000) 74 000 забітымі, параненымі і палоннымі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Трэ́цяя бі́тва пры Артуа́ (25 верасня 1915 — 31 кастрычніка, у асобных месцах да 4 лістапада 1915) — наступленне войскаў Антанты на пазіцыі германскіх армій у Артуа і Шампані, падчас Першай сусветнай вайны. Асноўных мэт — прарыву германскага фронту і адцягнення германскіх сіл ад Усходняга фронту — саюзнікі не дамагліся.

Перад наступленнем

План буйнога восеньскага наступлення саюзнікі планавалі даўно. Па плане ўдакладненаму ў сярэдзіне лета, саюзныя арміі наносілі два магутных ўдары па германскім войскам у Артуа і Шампані з мэтай разгрому праціўніка, у паўночных дэпартаментах Францыі. Прарыў прадугледжвалася ажыццявіць на больш шырокім фронце, чым у папярэдніх спробах прарыву. У Шампані (на ўсход ад Рэймса) на ўчастку шырынёй у 35 км, а Артуа (у раёне Арас) — шырынёй у 22 км. Перад наступленнем англа-французскія войскі мелі даволі грунтоўную перавагу ў колькасці перад германскімі войскамі. Адцягваючыя дзеянні наносілі французскія часткі (для садзейнічання наступу ў Артуа), а таксама англійскія і бельгійскія часткі. Аперацыя рыхтавалася ва ўмовах сакрэтнасці, адбываліся перагрупоўкі, будаваўся новы ўчастак чыгункі, наводзіліся дадатковыя масты праз Марна, для падыходу падмацаванняў, у раён наступлення было падвезена да 6 300 000 артылерыйскіх снарадаў. Усё ж падрыхтоўка да прарыву не магла застацца незаўважанай для германскага камандавання, дзякуючы разведцы (у тым ліку і паветранай) германцы даведаліся аб рыхтуючымся наступе і падцягнулі ў раён меркаванага прарыву дадатковыя часткі пяхоты і артылерыі.

Пачатак наступлення

Наступленне ў Шампані пачалося 25 верасня, падчас артылерыйскай падрыхтоўкі было выдаткавана да 3 000 000 снарадаў. Артылерыйскі агонь нанёс вялікія разбурэнні першай лініі акопаў, аднак другая была амаль не кранутая. Затым у атаку паднялася пяхота, авалодаўшы першай лініяй, салдаты залеглі, патрабуючы, каб артылерыя знішчыла драцяныя загароды і падрыхтавала атаку на другія пазіцыі. Аднак парадак наступлення парушыўся, дывізіі перамяшаліся, арганізаваны бой перарастаў у разрозненыя атакі асобных частак, ударная сіла якіх бесперапынна раставала. Да 28 верасня працягваліся жорсткія акопныя баі з пераменным поспехам, германцы атрымаўшы падмацаванні выбілі надыходзячых з другой лініі акопаў, аднак перагрупаваўшы сілы пры артылерыйскай падрыхтоўцы французскія войскі ізноў пайшлі ў атаку, зноў завязаўшы зацятыя баі. Гэтаксама сітуацыя развівалася і ў Артуа, аднак пасля артылерыйскай падрыхтоўкі перад наступленнем пяхоты, за 40 хвілін да атакі пусцілі газ з балонаў і нейтральны дым з дымавых шашак. Атака пяхоты ўпершыню прыкрывалася дымавой завесай. Аднак умовы для хімічнай падрыхтоўкі атакі былі не зусім спрыяльныя. Вецер быў слабым і мяняў кірунак. У першы дзень атакі наступаўшым атрымалася прарвацца на фронце шырынёй 7 км, і ў глыбіню 3 км, аднак наступныя атакі поспеху не мелі.

Акопныя баі

28 верасня французскае камандаванне аддае загад узяць другую лінію акопаў «у што б там ні стала». Зноў завязаліся разлютаваныя «траншэйны баі», аднак падраздзялення, ўварваліся ў акопы, былі знішчаны або ўзятыя ў палон, а астатнія часткі адбіты агнём і контратакамі з вялікімі стратамі. Убачыўшы бесперспектыўнасць нападаў французскае камандаванне пачло метадычную падрыхтоўку да атакі другой лініі, падцягнуўшы рэзервы і правёўшы артылерыйскую падрыхтоўку, аднак германцы таксама павялічылі колькасць сваіх войскаў у 1,5 разы. Аднак новыя спробы прарыву таксама не мелі поспехі і 7 кастрычніка атакі былі спыненыя. Да 20 кастрычніка французы адбівалі контратакі германцаў і замацоўваліся на занятым рубяжы. Абодва бакі ўжывалі хімічныя і запальныя снарады. У Артуа да 14 кастрычніка ішлі жорсткія баі, англа-французы рабілі спробы прарваць абарону, германская армія праводзіла адчувальныя контратакі. Аднак неўзабаве баі спыніліся, прарваць фронт англа-французам не ўдалося, праблема прарыву германскага фронту засталася нявырашанай.

Вынікі бітвы

У выніку восеньскай аперацыі ў Шампані і Артуа англа-французы здолелі захапіць невялікі ўчастак 22 км у шырыню і 3-4 км у глыбіню. Саюзнікі таксама праводзілі наступ з мэтай адцягнуць нямецкія войскі з Усходняга тэатра ваенных дзеянняў на Заходні, аднак у ходзе бітвы ў Артуа і Шампані германцы не знялі з рускага фронту ні адной дывізіі. Пасля аперацыі ў Артуа і Шампані англа-французскае камандаванне спыніла наступальныя дзеянні на ўсім франка-германскім фронце і перайшло да пазіцыйных формаў барацьбы.

Літаратура

• Киган Джон. Первая мировая война. — М.: АСТ, 2004. — 576 с. — 4 000 экз. — ISBN 5-170-12437-6.
• Зайончковский А.М. Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0.
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз.