Следчы або дэтэктыў (ад лац.: detego, англ.: detective — "выкрываю, расчыняю") — дзяржаўная службовая асоба органаў дзяржаўнай бяспекі, пракуратуры, унутраных спраў Беларусі і іншых дзяржаў, прызначаны ва ўстаноўленым законам парадку; ў адпаведнасці з спецыяльнасцю і адукацыяй, маральнымі якасцямі і кваліфікацый, станам здароўя і вопытам працы. Следчы — юрыдычная прафесія.

Задачы

Заданнем следчага яўляецца вытворчасць папярэдняга следства. Следчы кожнага органа (Міністэрства, ведамства) мае па закону пэўную падследнасць — тэрытарыяльную і па відах злачынстваў, па катэгорыях абвінавачаных (так званая "юрысдыкцыя"). Да прыкладу,

• Справы аб злачынствах непаўналетніх — вядуць следчыя органаў унутраных спраў;
• Справы аб злачынствах ваенных — вядуць следчыя ваеннай пракуратуры;
• Справы аб злачынствах грамадзян, паквапіўшыхся на дзяржаўную таямніцу, — вядуць следчыя дзяржаўнай бяспекі;

і г.д. Ёсць следчыя ў асабова важных справах і старэйшыя следчыя. Незалежна ад прыналежнасці да ведамству (міністэрству) усе следчыя маюць аднолькавыя працэсуальныя правы, вядуць папярэдняе следства (у адным і тым жа працэсуальным парадку), нагляд за выкананнем імі законаў ажыццяўляецца ў аднолькавым аб'ёме.

Абавязкі

• Следчы павінен поўна ўсебакова, аб'ектыўна расследаваць справу, прынятую да вытворчасці; ўсталяваць усе акалічнасці, якія ўваходзяць у прадмет доказу, сабраць і праверыць з гэтай мэтай усе неабходныя доказы.
• Ён абавязаны ўсталяваць і прыцягнуць у якасці абвінавачаных асоб, якія здзейснілі злачынства, усталяваць невінаватасць і рэабілітаваць асоб, якія не грунтоўна падазраюцца ў здзяйсненні злачынства ў адпаведнасці з «прэзумпцыяй невінаватасці», з'яўляючыся праваахоўнікам для аховы правы грамадзян;
• Прыняць меры да ліквідацыі абставін, якія спрыялі здзяйсненню злачынстваў.
• Прама ці ўскосна асабіста зацікаўлены ў зыходзе справы следчы павінен ухіліцца ад удзелу ў ім; у адваротным выпадку яму заяўляецца адвод. Адвод можа быць заяўлены і па матыву дапушчаных парушэнняў закона.
• Следчаму забаронена браць хабары, выконваць указанні парушаюць прафесійную этыку; забаронена ўсталёўваць асабістыя адносіны, і падпадаць пад які-небудзь уплыў, што замінае справядліваму рашэнню справы ў карысць грамадзян. Так як, здзяйсненне правасуддзя судом залежыць ад справядлівага і прафесійнага адносіны следчага; у адваротным выпадку — правасуддзе і справядлівасць не супадаюць, аўтарытэт дзяржаўнасці і давер да дзяржавы падае ў грамадскай думцы.
• У выпадку заведама незаконнага арышту, прыцягнення загадзя невінаватага да крымінальнай адказнасці, прымусу да дачы паказанняў следчы нясе крымінальную адказнасць.
  

  Суддзі Міжнароднага суда ААН

Пры парушэнні міжнародных правоў грамадзян у нацыянальнай дзяржаве следчымі і суддзямі, пры злачыннай змове суддзяў са следчымі, іх манаполіі на следства, вераломна парушэнне дзяржаўнымі служачымі правоў і свабоды грамадзян, пры іх не прафесіяналізме, крымінагеннай сітуацыі ў дзяржаўнай службе ад іх беспакаранасці, невыкананні «слугамі народа» сваіх абавязкаў — грамадзяне маюць права звяртацца ў Еўрапейскі суд па правах чалавека для сваёй абароны.

Правы

Следчы надзелены правамоцнасцю

• па выкліку і забеспячэнню яўкі сведкаў, пацярпелых, экспертаў, спецыялістаў, законных прадстаўнікоў, абвінавачаных (падазраваных);
• па выпатрабавання дакументаў і прызначэнню рэвізій з экспертызамі;
• па вытворчасці следчых дзеянняў;
• правамоцны вырабляць затрыманне і ўжываць меры стрымання (арышт),
• а таксама прымаць меры забеспячэння грамадзянскага пазову і магчымасцей канфіскацыі маёмасці;
• даваць абавязковыя даручэння і ўказанні органам дазнання аб вытворчасці следчых і вышуковых дзеянняў і аб удзеле ў іх;
• даручаць адпаведным следчым (калегам) вытворчасць следчых дзеянняў, па-за сваёй тэрыторыі падследнасці (юрысдыкцыі);
• ўсе рашэнні следчы прымае самастойна, за выключэннем тых выпадку, калі закон патрабуе санкцыі пракурора (да прыкладу — заключэнне пад варту, выманне карэспандэнцыі і праслухоўванне тэлефонных размоў з уварваннем у сферу асабістага жыцця, сілком ператрус грамадзян і адбіранне асабістых рэчаў, атрыманне канфідэнцыйных звестак па банкаўскіх рахунках і медыцынскім установам аб грамадзянах, спыненне справы з кірункам у суд для прымянення мер, якія замяняюць крымінальнае пакаранне і да г.д.);
• пастановы следчага абавязковыя для ўсіх службовых асоб, грамадзян дзяржавы і замежнікаў, які знаходзяцца на тэрыторыі гэтай дзяржавы (дзеянні «прававога поля»);
• следчы выконвае ўказанне начальніка следчага аддзела і пракурора звязаныя з забеспячэннем законнасці, паўнаты, усебаковага і аб'ектыўнага папярэдняга следства (абскарджанне гэтых дзеянняў вышэйстаячаму пракурору не прыпыняе іх выканання);
• Указанне аб прыняцці рашэнняў аб далейшым напрамку следства, якія супярэчаць унутраным перакананням следчага (аб кваліфікацыі, аб аб'ёме абвінавачвання, аб прад'яўленні абвінавачвання, аб накіраванні справы ў суд ліў яго спыненні);
• ён правамоцны пераправіць вышэйстаячаму пракурору без выканання разам са справай і сваімі пярэчаннямі. Пракурор або адмяняе гэтыя ўказанне, альбо перадае справу іншаму следчаму.
• Для справядлівага расследавання, у адпаведнасці з законам, мае права на забеспячэнне асабістай бяспекі і бяспекі членаў яго сям'і пры пагрозе арганізаванай злачыннасці сярод дзяржаўных служачых і пагрозе ад падследных грамадзян; годнае матэрыяльнае ўтрыманне (зарплату).

Літаратура

• гл. ред. Сухарев А. Я., "Юридический энциклопедический словарь", изд. "Советская энциклопедия", г. Москва, 1984 г., с. 330;
• за ред. академіка АН УРСР О. С. Мельничука, "Словник іншомовних слів", м. Київ, 1985 р., c. 247.