Роджэр Пенроўз
англ.: Roger Penrose
Дата нараджэння	8 жніўня 1931(1931-08-08)[1][2][…] (92 гады)
Месца нараджэння	Колчэстэр[d], Вялікабрытанія[3]
Грамадзянства	Вялікабрытанія
Бацька	Лаянел Пенроўз[d][4][5]
Маці	Маргарэт Лідз[d][4][5]
Жонка	Ванеса Томас[d][5][3] і Джаан Ісабель Уэдж[d][5][3]
Род дзейнасці	матэматык, фізік, філосаф, выкладчык універсітэта, астраном, астрафізік
Навуковая сфера	фізіка[6], матэматычная фізіка[6] і матэматыка[6]
Месца працы	Грэшэм-каледж[d][7] Біркбек[d][7] Лейдэнскі ўніверсітэт Лейдэнскі ўніверсітэт[8] Оксфардскі ўніверсітэт[7]
Навуковая ступень	доктар філасофіі (1957), honoris causa (2005), honoris causa (2005), honoris causa (2006) і доктар навук (1994)
Альма-матар	Універсітэцкі каледж Лондана[d] (1955) Кембрыджскі ўніверсітэт (1958)[9] University College School[d][10]
Навуковы кіраўнік	Джон Артур Тод[d][11]
Член у	Лонданскае каралеўскае таварыства Нацыянальная акадэмія дэі Лінчэі Нацыянальная акадэмія навук ЗША Брытанская гуманістычная арганізацыя[d] Навуковае таварыства Оксфардскага ўніверсітэта[d] Польская акадэмія навук[12] Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук International Society on General Relativity and Gravitation[d][13] Еўрапейская акадэмія[d]
Узнагароды	член Лонданскага каралеўскага таварыства (1972) Каралеўскі медаль[d] (1985) прэмія Адамса[d] (1966) медаль Эдынгтана[d] (1975) медаль і прэмія Дзірака[d] (1989) медаль Альберта Эйнштэйна[d] (1990) прэмія і лекцыя імя Нейлара[d] (1991) медаль Гельмгольца[d] (1998) медаль Карла Шварцшыльда[d] (2000) прэмія Марселя Гросмана[d] (2000) Гібсаўская лекцыя[d] (2000) медаль дэ Моргана[d] (2004) медаль Амальдзі[d] (2004) прэмія Фансекі[d] (2011) прэмія Вольфа па фізіцы (1988) медаль Дзірака[d] (2006) ганаровы доктар Варшаўскага ўніверсітэта[d] (2005) ганаровы доктар Лувенскага каталіцкага ўніверсітэта[d] (2005) прэмія Дэні Хайнемана ў галіне матэматычнай фізікі[d] (1971) Прэмія імя І. Я. Памеранчука[d] (2019) Dalton Medal[d] (2005) Clarivate Citation Laureate[d] (2008) Royal Society Science Books Prize[d] (1990) Forder Lectureship[d] (1993)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сэр Роджэр Пенроўз (англ.: Roger Penrose, нар. 8 жніўня 1931, Колчэстэр, Англія) — брытанскі фізік і матэматык, які працуе ў розных галінах матэматыкі, агульнай тэорыі адноснасці і квантавай тэорыі, аўтар тэорыі твістараў.

Доктар філасофіі (1957), узначальвае кафедру матэматыкі Оксфардскага ўніверсітэта. Член Лонданскага каралеўскага таварыства (1972)^[14] і замежны член амерыканскага філасофскага таварыства (2011)^[15].

Сярод узнагарод — прэмія Вольфа (1988, сумесна са Стывенам Хокінгам), медаль Коплі (2008) і Нобелеўская прэмія па фізіцы (2020) «за адкрыццё таго, што ўтварэнне чорных дзірак з неабходнасцю вынікае з агульнай тэорыі адноснасці» (сумесна з Райнхардам Генцэлем і Андрэа Гез, якім яна была прысуджана «за адкрыццё звышмасіўнага кампактнага аб’екта ў цэнтры нашай галактыкі»)^[16]. Рыцар-бакалаўр (1994).

Біяграфія

Па бацькоўскай лініі яго дзед быў прафесійным мастаком, а бабуля паходзіла з заможнай квакерскай сям’і банкіраў. Па матчынай лініі, бабуля — народжаная Сара Мара Натансон (у замужжы Соня Мэры Лідз, 1871—1964) — была піяністкай, паходзіла з занятай у лесагандлі яўрэйскай купецкай сям’і і жыла ў Санкт-Пецярбургу ў доме № 11 па Фурштацкай вуліцы^[17][18][19] да тых часоў, пакуль, разарваўшы адносіны з бацькам — купцом першай гільдыі Меерам Натансонам^[20][21], не пакінула Расію ў 1896 годзе пасля знаёмства ў Швейцарыі з англічанінам Джонам Берэсфордам Лідзам (1864—1956), прафесарам фізіялогіі, членам Каралеўскага таварыства, у будучыні яго дзедам^[22]. У 1909 годзе яны пасяліліся ў Канадзе, дзе Дж. Лідз атрымаў месца прафесара клінічнай біяхіміі Універсітэта Таронта, а яго жонка была актыўная ў мясцовым руху суфражыстак і публікавала буклеты на гэтую тэму^[23][24].

Бацькі — Лаянел Шарплз Пенроўз (1898—1972) і Маргарэт Лідз (Margaret Leathes, 1901—1989) — мелі медыцынскую адукацыю, маці была лекарам, бацька — псіхіятрам і медыцынскім генетыкам, членам Каралеўскага таварыства. Пенроўз нарадзіўся ў час іх знаходжання ў Колчэстэры, дзе яго бацька прымаў удзел у даследчым праекце. Браты — матэматык і фізік Олівер Пенроўз і псіхолаг і шахматыст Джонатан Пенроўз, сястра — онкагенетык Шырлі Ходжсан.

У 1939 годзе сям’я пераехала ў ЗША, а затым у Канаду — у горад Лондан у правінцыі Антарыа, дзе Роджэр наведваў школу. У гэты ж час у яго пачала фармавацца цікавасць да матэматыкі. Крыніцай гэтай цікавасці было захапленне ёю бацькам і маці (асабліва геаметрыяй)^[25]. Гэтая акалічнасць паўплывала перш за ўсё і на Олівера, у якога поспехі ў матэматыцы і фізіцы былі лепш за сваіх аднагодкаў.

Пасля заканчэння вайны ў 1945 годзе сям’я Пенроўзаў вярнулася ў Англію і пасялілася ў Лондане. Роджэр наведваў школу Універсітэцкага каледжа Лондана, дзе яго бацька займаў пасаду прафесара генетыкі чалавека. Цікавасць будучага вучонага да матэматыкі станавілася ўсё мацней, і да заканчэння школы яму давялося выбіраць паміж спецыялізацыяй у біялогіі і хіміі (каб затым атрымаць медыцынскую адукацыю і працягнуць сямейную традыцыю) і спецыялізацыяй у фізіцы, хіміі і матэматыцы^[26]. Пенроўз абраў апошняе, чым істотна засмуціў бацькоў.

Пасля атрымання ганаровай (з адзнакай) ступені бакалаўра матэматыкі ва ўніверсітэцкім каледжы Роджэр, прытрымліваючыся прыклада Олівера, паступіў у Кембрыджскі ўніверсітэт (у каледж Святога Іаана), вырашыўшы, у адрозненне ад брата, які заняўся фізікай, спецыялізавацца ў чыстай матэматыцы і пачаў даследаванні па алгебраічнай геаметрыі пад кіраўніцтвам Уільяма Ходжа. З апошнім ён прапрацаваў толькі год, бо той вырашыў, што праблемы, якімі цікавіцца Пенроўз, ляжалі па-за вобласцю яго ўласных інтарэсаў. У наступныя два гады кіраўніком Пенроўза быў Джон Тод.

У 1957 годзе ў Кембрыджскім каледжы Святога Іаана атрымаў ступень доктара філасофіі, абараніўшы дысертацыю па асноўным метадам алгебраічнай геаметрыі. Да гэтага часу яго ўжо захапіла фізіка. Асабліва паўплываў у дадзеным дачыненні да на яго вядомы фізік і сябар яго брата Дэніс Сіяма.

У 1956—1957 акадэмічным годзе чытаў лекцыі па чыстай матэматыцы ў Бедфардскім каледжы ў Лондане, а затым атрымаў пазіцыю даследчыка ў родным каледжы ў Кембрыджы, дзе правёў тры гады. Тады ж (у 1959 годзе) ён ажаніўся з Джаан Ізабель Уэдж (Joan Isabel Wedge).

Атрымаўшы яшчэ да заканчэння вучобы грант НАТА, з’ехаў у ЗША на 1959—1961 гады і працаваў у Прынстанскім і Сіракузскім універсітэтах. У 1961—1963 гадах займаў пасаду навуковага супрацоўніка ў Каралеўскім каледжы ў Лондане; у 1963—1964 гадах — запрошанага ад’юнкт-прафесара ў Тэхаскім універсітэце ў Осціне.

У 1964 годзе быў прызначаны лектарам у Біркбекскім каледжы ў Лондане, а двума гадамі пазней — прафесарам прыкладной матэматыкі там жа.

У 1973 годзе заняў крэсла Роўзбалаўскага прафесара матэматыкі ў Оксфардскім універсітэце і ўтрымліваў яго да 1998 года, застаўшыся эмерытам на той жа пасадзе і займае яе па цяперашні час. У тым жа 1998 годзе ён быў прызначаны прафесарам геаметрыі ў Грэшэм-каледжы ў Лондане (да 2001 года).

У 1992 годзе падпісаў «Папярэджанне чалавецтву»^[27]. У кастрычніку 2012 года Роджэр Пенроўз наведаў Кіеў і прачытаў дзве лекцыі ў Кіеўскім універсітэце і КПІ. У 2013 годзе Роджэр Пенроўз з 26 сакавіка па 6 красавіка знаходзіўся ў Расіі: у Санкт-Пецярбургу і Маскве. 27 сакавіка 2013 года Роджэр Пенроўз прачытаў лекцыю «Why New Physics is needed to Understand the Conscious Mind» на факультэце вольных мастацтваў і навук СПбДУ. 1 красавіка 2013 года наведаў Маскву па запрашэнні МДТУ імя Баўмана і ТАА «НДІ гіперкамплексных сістэм у геаметрыі і фізіцы», дзе правёў семінары, а таксама ў рамках лекцый фонду «дынастыя» прачытаў лекцыю ў Політэхнічным музеі^[28].

Навуковыя дасягненні

Роджэр Пенроўз стаіць на падлозе, пакрытай мазаікай Пенроўза

Роджэр Пенроўз у студзені 2011 года

У 1955 годзе, будучы студэнтам, Пенроўз перавынайшаў псеўдазварот (вядомы таксама як зварот Мура — Пенроўза).

У 1965 годзе ў Кембрыджы Пенроўз паказаў, што сінгулярнасці, падобныя існуючым у чорных дзірках, могуць быць сфармаваныя ў працэсе гравітацыйнага калапсу паміраючых вялікіх зорак.

У 1967 годзе распрацаваў тэорыю твістараў, якая заснавана на адлюстраванні Пенроўза, адлюстроўвае геаметрычныя аб’екты прасторы Мінкоўскага на чатырохмерную комплексную вектарную прастору твістараў. У 1969 годзе высунуў гіпотэзу «касмічнай цэнзуры» (англ.: cosmic censorship). Яна складаецца ў тым, што ўласцівасці самога Сусвету не дапускаюць назірання ўласцівай сінгулярнасцям (напрыклад, у чорных дзірках) непрадказальнасці, зачыняючы сінгулярнасці, якія фармуюцца, гарызонтамі падзей. Гэтая форма цяпер вядомая як гіпотэза слабой цэнзуры (англ.: weak censorship hypothesis). У 1979 годзе Пенроўз вылучае гіпотэзу моцнай цэнзуры (англ.: strong censorship hypothesis).

У 1974 годзе Роджэр Пенроўз набывае шырокую вядомасць як вынаходнік мазаікі Пенроўза, якая дазваляе з дапамогай усяго толькі двух плітак вельмі простай формы замасціць бясконцую плоскасць неперыядычным узорам. У 1984 годзе падобныя структуры былі знойдзены ў размяшчэнні атамаў квазікрышталяў.

Самым важным навуковым укладам Пенроўза можна лічыць вынаходніцтва спінавых сетак (1971), якія затым былі актыўна выкарыстаны для апісання геаметрыі прасторы-часу ў петлявой квантавай гравітацыі.

У 1989 годзе выйшла яго кніга «Новы розум караля» (англ.: The Emperor's New Mind), у якой аўтар выкладае свае думкі пра квантавую свядомасць і тэорыю так званага моцнага штучнага інтэлекту, абгрунтоўваючы беспадстаўнасць увасаблення ў жыццё такой формы штучнага інтэлекту.

У 1990-х гадах сумесна са Сцюартам Хамерофам распрацаваў тэорыю квантавага нейракамп’ютынга Хамерофа-Пенроўза на аснове «Orch OR» мадэлі свядомасці. Згодна з гэтай тэорыі, актыўнасць мозга разглядаецца як істотна квантавы працэс. Пры гэтым за кошт эфектаў квантавай гравітацыі адбываецца працэс бесперапыннай «аб’ектыўнай рэдукцыі» (англ.: objective reduction — OR) хвалевай функцыі частак мозга, што выклікаецца разыходжаннем квантавых станаў прасторы-часу да мяжы, пасля якога яны рэдукуюцца. Працэс рэдукцыі апісваецца як «дырыжыраваны» (англ.: orchestrated  — Orch) выбар адпаведнага стану (тэрмін orchestrated ужываецца аўтарамі, бо яны лічаць, што калапс макраскапічнага пераблытанага стану ў мікратрубачках клеткавых арганел у некаторай меры кіруецца — дырыжуецца — мембраннымі бялкамі).

У 2004 годзе выдаў кнігу Шлях да рэальнасці (англ.: The Road to Reality) з выкладаннем уласных поглядаў на законы Сусвету, 1099 старонак, якія змяшчаюць шырокія каментары да законаў фізікі.

У 2005 годзе ў чэрвеньскім нумары часопіса Discover абмаляваў уласную інтэрпрэтацыю квантавай механікі^[29].

Узнагароды і званні

З’яўляецца ганаровым прафесарам шматлікіх замежных універсітэтаў і акадэмій.

У 1994 годзе за заслугі ў развіцці навукі яму быў прысвоены рыцарскі тытул.

• Прэмія Адамса (1966)
• Прэмія Дэні Хайнемана ў галіне матэматычнай фізікі ад Амерыканскага фізічнага таварыства і Амерыканскага інстытута фізікі (1971)
• Медаль Эдынгтана (1975) ад Брытанскага каралеўскага астранамічнага таварыства (разам з Стывенам Хокінгам)
• Каралеўскі медаль (1985) ад Лонданскага каралеўскага таварыства
• Прэмія Вольфа па фізіцы (1988)
• Медаль і прэмія Дзірака ад Інстытута фізікі (1988)
• Месенджэраўскія лекцыі (1990)
• Медаль Альберта Эйнштэйна (1990)
• Прэмія за навуковую кнігу (1990)
• Прэмія Нейлара і лектарства (1991)
• Эйлераўскія лекцыі (1994)
• Медаль Гельмгольца (1998)
• Медаль Карла Шварцшыльда (2000)
• Прэмія Марселя Гросмана (2000)
• Гібсаўская лекцыя (2000)
• Ордэн Заслуг (2000)
• Шродынгераўская лекцыя (Імперскі каледж Лондана) (2001)
• Медаль дэ Моргана (2004) ад Лонданскага матэматычнага таварыства
• Медаль Амальдзі (2004)
• Медаль Коплі (2008)
• Фела Міжнароднага таварыства агульнай тэорыі рэлятыўнасці і гравітацыі (2010)
• Прэмія Фансекі (2011) ад Універсітэта Сант’яга-дэ-Кампастэла
• Эрнстаўская лекцыя (2012)
• Мемарыяльная лекцыя Саламона Лефшэца (2015)
• Прэмія імя І. Я. Памеранчука (2019)^[30]
• Erasmus Medal (2020)
• Нобелеўская прэмія па фізіцы (2020)

Зноскі

Спасылкі

• Гульні, у якія гуляе Пенроўз (Частка 1)
• Гульні, у якія гуляе Пенроўз (Частка 2)
• Тэорыя супярэчлівасці быцця
• Роджэр Пенроўз: «гэта-культурная рэвалюцыя зверху!»
• Рыцар фізікі Архівавана 3 сакавіка 2013.
• Храмов, Ю. А. Пенроўз Роджэр (Penrose Roger) // Фізіка : Біяграфічны даведнік / Пад рэд. А. І. Ахіезера. — Выд. 2-е, выпр. і дап. — М. : Навука, 1983. — С. 211. — 400 с. — 200 000 экз.