Піхта белая | ||||||||||||||||
Навуковая класіфікацыя | ||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Міжнародная навуковая назва | ||||||||||||||||
Ахоўны статус | ||||||||||||||||
|
Піхта белая[1], Ельніца еўрапейская[2], Ельніца белая[3] (Ábies álba) — від вечназялёных дрэў роду піхта (Abies) сямейства Хваёвыя (Pinaceae).
Батанічнае апісанне
Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887 |
Шышка і насенне |
Вечназялёнае стройнае дрэва да 30-65 м вышынёй, з прамым ствалом дыяметрам да 2 метраў.
Крона вострапірамідальная ў маладосці, авальна-завостраная ў сярэднім узросце і прытупленая зверху, амаль цыліндрычная, у старасці. Галіны сабраныя ў гарызантальныя кальчакі. Бакавыя галіны гарызантальна распасцёртыя або злёгку прыўзняты ўверх. Кара серабрыста-шэрая, гладкая, на старых дрэвах лускаватая.
Хвоя ігольчастая, бліскучая, маршчыністая, на канцах вышчэрбленая або двухгаловая, даўжынёй 2-3 см, шырынёй 2-3 мм. На галінах размешчаная грэбенепадобна і сабраная ў шэрагі ў адной плоскасці. Зверху цёмна-зялёная, бліскучая, з шызым адлівам, знізу — з двума выразнымі белымі палосамі вусцеек, дзякуючы чаму гэты від і атрымаў назву «белая».
Расліна аднадомная, раздзельнаполая.
Маладыя пладовыя шышкі прамастаячыя, маладыя — зеленкаватыя, спелыя — цёмна-карычневыя, авальна — цыліндрычнай формы, даўжынёй 10-16 см, у дыяметры 3-4 см. У адрозненне ад елкі накіраваны не ўніз, а ўверх. Шышкі спеюць і рассыпаюцца ў першую восень. Пупышкі авальныя, не пакрытыя смалой.
Насенне буйное, даўжынёй да 1 см.
Каранёвая сістэма глыбокая, маецца стрыжневы корань і некалькі моцных бакавых[4].
Дажывае да 300—400 гадоў.
Арэал
Піхта белая ў Нацыянальным батанічным садзе рэспублікі Беларусь |
Барэальны рэліктавы від, арэал якога ахоплівае Атлантычную і Сярэднюю Еўропу, Карпаты, Міжземнамор’е. Расце ў гарах Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы, рэгіёнах з марскім кліматам і блізскіх па прыродных умовах тэрыторыях.
Адна з асноўных у Украіне горных лесаўтваральных парод, зрэдку сустракаецца і на раўніне, утварае чыстыя і змешаныя насаджэнні з букам і іншымі лісцянымі пародамі.
Распаўсюджаная ў Карпатах, зрэдку на раўніне ў паўднёва-заходніх раёнах у выглядзе астраўных пасадак. Займае каля 1,4 % дзяржаўнага ляснога фонду Украіны. Раёны нарыхтовак — Львоўская, Івана-Франкоўская, Чарнавіцкая, Закарпацкая вобласці. Запасы сыравіны нязначныя.
Шырока культывуецца паўсюль як дэкаратыўная паркавая расліна.
Класіфікацыя
Таксанамічнае становішча
яшчэ 6 сямействаў | яшчэ каля 50 відаў | ||||||||||||
парадак Хвоі |
род Піхта |
||||||||||||
аддзел Хвойныя |
сямейства Хваёвыя |
від Піхта белая | |||||||||||
яшчэ тры вымерлых парадкі |
яшчэ 10 родаў | ||||||||||||
Сінонімы
- Abies abies Rusby nom. inval.
- Abies argentea Chambray
- Abies baldensis (Zuccagni) Zucc. ex Nyman
- Abies candicans Fisch. ex Endl.
- Abies chlorocarpa Purk. ex Nyman
- Abies duplex Hormuz. ex Beissn.
- Abies excelsa Link nom. illeg.
- Abies metensis Gordon
- Abies miniata Knight ex Gordon
- Abies minor Gilib.
- Abies nobilis A.Dietr.
- Abies pardei Gaussen
- Abies pectinata (Lam.) Lam. & DC. nom. illeg.
- Abies picea (L.) Lindl. nom. illeg.
- Abies rinzii K.Koch
- Abies taxifolia Duhamel
- Abies taxifolia Desf.
- Abies taxifolia Raf.
- Abies tenuirifolia Beissn.
- Abies vulgaris Poir.
- Peuce abies Rich.
- Picea excelsa Wender. nom. illeg.
- Picea kukunaria Wender.
- Picea metensis Gordon
- Picea pectinata (Lam.) Loudon
- Picea pyramidalis Gordon
- Picea rinzi Gordon
- Picea tenuifolia Beissn.
- Pinus abies Du Roi nom. illeg.
- Pinus baldensis Zuccagni
- Pinus heterophylla K.Koch
- Pinus lucida Salisb.
- Pinus nobilis Douglas ex D.Don
- Pinus pectinata Lam.
- Pinus picea L.
У культуры
Для паспяховага вырастання піхта белая патрабуе ўрадлівых, досыць вільготных глеб. Забалочвання не выносіць. Дрэнна пераносіць сухасць паветра і глебы. Абмярзае пры паніжэннях тэмпературы ніжэй −25 °C. Ценевынослівая, адчувальная да забруджвання паветра дымам і газамі.
У дэкаратыўным стаўленні саступае Abies nordmanniana і піхта сібірская (Abies sibirica), бо мае больш друзлае ахваенне і даволі ствол, які даволі рана агаляецца знізу.
Раёны выкарыстання: поўдзень Прыбалтыкі, захад Украіны, паўднёвы захад Беларусі. Ва ўмовах Масквы і Санкт-Пецярбурга рэгулярна абмярзае[4].
У якасці прышчэпы выкарыстоўваецца для размнажэння дэкаратыўных сартоў розных відаў піхтаў, што ва ўмовах сярэдняй паласы Расіі часта прыводзіць да вымярзання прышчэпы.
Выкарыстанне чалавекам
Смаланосная, эфіраалейная, драўняная, лекавая, вітамінная, меданосная, таніданосная і дэкаратыўная расліна. З дрэў піхты белай здабываюць вельмі каштоўную жывіцу. Смаляныя хады ёсць у кары. Пры патаўшчэннях ствала смаляныя хады руйнуюцца, утвараюцца ёмішчы жывіцы, якія маюць выгляд патаўшчэнняў і называюцца вужлакамі. У кожным з іх утрымліваецца некалькі грамаў жывіцы. Кара старых дрэў у ніжняй часткі не мае вужлакоў, таму што з узростам яна таўсцее, рэпаецца і губляе пругкасць. Для стымуляцыі ўтварэння вужлакоў па паверхні ствала б’юць драўляным малатком, у выніку чаго на месцы ўдару ўзнікаюць вужлакі значных памераў.
Піхта дае шмат пылка, клею, а ў канцы лета інтэнсіўна вылучае медзвяную расу, з якой пчолы вырабляюць шкодны для іх падзевы мёд.
Агульны выгляд |
Ігліца |
Дзве белыя палоскі на ігліцы |
Прамысловае выкарыстанне
Жывіца піхты белай утрымлівае каля 34 % эфірнага алею, смолы, невялікую колькасць бурштынавай кіслаты. 3 яе жывіцы вырабляюць піхтавы бальзам, які мае тыя ж фізічныя ўласцівасці, як і канадскі. Піхтавы бальзам шырока выкарыстоўваюць у аптычнай прамысловасці для склейвання лінзаў, а таксама пры вырабе мікрапрэпаратаў (паказчык праламлення бальзаму блізкі да паказчыка праламлення шкла).
Драўніна белая, зрэдку з жаўтлявым адценнем, бліскучая, лёгкая, мяккая, пругкая, нетрывалая, лёгка колецца. Выкарыстоўваецца для вырабу сталярных вырабаў, музычных інструментаў, тары (кадкі і скрыні), гонту, а ў некаторых мясцовасцях нават у будаўніцтве.
Каштоўнымі якасцямі драўніны вялікая даўжыня трахеіды і нязначная смалістасць, што дае магчымасць выкарыстоўваць яе ў папярова-цэлюлознай прамысловасці. Драўніна піхты змяшчае каля 60 % цэлюлозы, смалы ў ёй у 22,5 разоў менш, чым у драўніне елі. Прамысловы выхад цэлюлозы з драўніны піхты роўны 37 %.
З ігліцы, галінак і шышак піхты атрымліваюць каштоўны эфірны алей. Выхад алею з ігліцы 1,3-2,3 %, а з маладых галінак 0,61,1 %. Галоўная складовая частка эфірнага алею — барнілацэтат (30-40 %), які з’яўляецца сыравінай для сінтэзу медыцынскай камфоры, што па сваім дзеянні на арганізм раўнацэнная той, якая здабываецца з камфоравага дрэва (Cinnamomum camphora).
Піхтавы эфірны алей выкарыстоўваюць у парфумернай і лікёра-гарэлачнай прамысловасці, з яго вырабляюць тэхнічную камфару, якую выкарыстоўваюць пры вытворчасці цэлулоіду. 3 ігліцы піхты вырабляюць таксама канцэнтрат супрацьцынготнага вітаміну C.
Медыцынскае выкарыстанне
З ігліцы атрымліваюць эфірны піхтавы алей, які выкарыстоўваецца ў медыцынскіх мэтах.
У навуковай медыцыне ўжываюць эфірны алей і жывіцу піхты. Эфірны алей піхты ўжываюць часам для удыхання пры захворваннях дыхальных шляхоў, а таксама для ўцірання пры рэўматызме. У народнай медыцыне маладыя хваінкі і пупышкі піхты выкарыстоўваюць супраць цынгі, для лячэння рэўматызму, а таксама як мачагонны сродак.
Дэкаратыўнае выкарыстанне
Як дэкаратыўная расліна рэкамендуецца для адзіночных і групавых пасадак у парках і лесапарках удалечыні ад прамысловых аб’ектаў, паколькі яна не вытрымлівае газаў. Піхта белая маё дэкаратыўныя формы; пірамідальную, калонападобную, ніцую, пярэстую і залацістую. Было першым дрэвам, якое выкарыстоўвалася ў якасці каляднай елкі. Да гэтага часу шырока выкарыстоўваецца, у прыватнасці на захадзе Украіны, для ўпрыгожвання памяшканняў падчас навагодніх і калядных святаў.
Зноскі
- ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. ,. — Минск: «Наука и техника», 1967. — С. 7. — 160 с. — 2 350 экз.
- ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. — у крыніцы пад назвай Abies pectinata — ельніца эўрапейская з-за асаблівасцяў тагачаснага правапісу
- ↑ Ботаніка. Агульная і спэцыяльная. — Мінск: Інбелкульт, 1924. — у крыніцы пад назвай Abies alba
- 1 2 Колесников А.И. Декоративная дендрология. — 2-е, исправ. и доп.. — М.: Лесная промышленность, 1974. — 704 с.
Літаратура
- Єлін Ю. Я., Зерова М. Я., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ, 1979. — 440 с.
- Стрелков А. З., Романюк И. Г., Дворак Л. Е. Состояние и перспективы воспроизводства и охраны пихты белой (Abies alba Mill.) в Беловежской пуще // Сохранение биологического разнообразия лесов Беловежской пущи — Каменюки — Минск, 1996. — С. 122—130.
- Чопик В. И., Дудченко Л. Г., Краснова А. М.; «Дикорастущие полезные растения Украины» Справочник; Киев, Навукова думка, 1983. (руск.)
- Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5
Спасылкі
Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. I катэгорыя (CR) |
- Піхта белая ў Чырвонай кнізе РБ(недаступная спасылка) (руск.)
- Апісанне відаў піхты Архівавана 21 чэрвеня 2008. (руск.)
- Піхта белая: прымяненне ў медыцыне на сайце Biosvet (руск.)
- Піхта белая на сайце USDA NRCS (англ.)