Польская мова
Саманазва język polski, polszczyzna
Краіны Польшча, ЗША, Германія, Украіна, Беларусь, Літва, Канада, Ізраіль, Расія, Латвія, Бразілія, Вялікабрытанія, Ірландыя, Францыя, Нідэрланды, Чэхія, Нарвегія, Аўстралія
Афіцыйны статус

 Польшча
Арганізацыі:

 Еўрапейскі Саюз
Арганізацыя, якая рэгулюе Рада польскай мовы
Агульная колькасць носьбітаў
  • 39 700 000 чал. (2019)
Рэйтынг 25
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям'я

Славянская галіна
Заходнеславянская група
Ляхіцкая падгрупа
Пісьменнасць лацініца (польскі алфавіт)
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 пол 540
ISO 639-1 pl
ISO 639-2 pol
ISO 639-3 pol
WALS pol
Ethnologue pol
ABS ASCL 3602
IETF pl
Glottolog poli1260
Вікіпедыя на гэтай мове

По́льская мо́ва (польск.: język polski) — адна з заходнеславянскіх моў, нацыянальная мова палякаў, дзяржаўная мова Рэспублікі Польшча.

Разам з чэшскай, славацкай, верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі належыць да заходнеславянскіх моў, уваходзіць у г. зв. лехіцкую падгрупу (разам з палабскай мовай, зніклай у XVIII ст., са славінскімі дыялектама, асіміляванымі польскай мовай у першай палове XX ст., і кашубскімі гаворкамі, якія таксама вылучаюць у асобную славянскую мікрамову).

Пашырэнне

Ведае польскую мову каля 50 мільёнаў чалавек (паводле колькасці носьбітаў займае 3-е месца сярод славянскіх моў, пасля рускай і ўкраінскай). Яна з’яўляецца дзяржаўнай мовай Польшчы (тут на ёй гавораць звыш 38 млн чалавек), а таксама Еўрапейскага Саюза. Некалькі мільёнаў польскамоўнага насельніцтва жыве за мяжой: у Германіі, Вялікабрытаніі, Ірландыі, Францыі, Нідэрландах, у краінах былога СССР — Літве, Беларусі, Расіі, Украіне, а таксама ў ЗША, Лацінскай Амерыцы, Аўстраліі.

Гісторыя

Польская літаратурная мова фармуецца на базе вялікапольскіх, малапольскіх і мазавецкіх гаворак. Паводле перыядызацыі развіццё літаратурнай мовы падзяляецца на наступныя этапы:

  • Старпольскі перыяд — з сяр. ХІІ да пач. XVI стагоддзя.
  • Сярэдняпольскі перыяд — з XVI стагоддзя па другую палову XVIII стагоддзя.
  • Навапольскі перыяд — з другой паловы XVIII стагоддзя.

Лехіцкая падгрупа моў фарміравалася ў VIII—X ст. Пазней праходзіла адасабленне яе ўсходняй часткі ад асноўнага масіву, што з’явілася пачаткам дапісьмовай гісторыі польскай мовы.

Такім чынам адбыўся падзел на ляхіцкія, лужыцкія і чэшскія дыялекты. Ляхіцкія дыялекты, што склалі аснову польскай мовы, ахоплівалі тэрыторыю паміж Балтыйскім морам і Карпатамі на поўначы і поўдні і паміж Эльбай і Бугам на захадзе і ўсходзе. Пачынаючы з другой паловы ХІХ ст. пачынаецца аб’яднанне ляхіцкіх плямёнаў, стварэнне Польскай дзяржавы і ўтварэнне адзінай польскай мовы.

Звесткі пра польскі народ і плямёны, якія яго ўтваралі, можна знайсці ў старажытных хроніках ХІ ст. Першы гістарычна вядомы польскі князь Мешка I з дынастыі Пястаў прыняў у 966 г. хрысціянства (рымска-каталіцкага абраду). Гэта спрыяла аб’яднанню польскіх зямель і ўключала іх у сферу грамадска-палітычнага, культурнага і рэлігійнага ўплыву Заходняй Еўропы.

Узнікненне польскай пісьменнасці датуецца ХІІ ст., калі была напісана Гнезненская була — пасланне папы рымскага Інакенція II, у якім вызначаліся тэрыторыі, падначаленыя гнезненскаму архіепіскапу. Була была напісана на латыні, але яна ўтрымлівала больш 400 польскіх геаграфічных назваў і асабістых імёнаў, адлюстроўваўшых фанетычныя, лексічныя і марфалагічныя асаблівасці польскай мовы ХІІ ст. У ХІІІ—XIV ст. з’яўляюцца пісьмовыя помнікі на польскай мове: рэлігійная песня «Багародзіца» (Bjurodzica), Свентакшышская пропаведзь і Фларыянскі псалтыр.

Як літаратурная, мова складалася ў выніку ўзаемадзеяння вялікапольскіх, малапольскіх і мазавецкіх гаворак, бо спачатку палітычным і культурным цэнтрам была Вялікапольшча (землі вакол г. Познань), пасля Малапольшча (сталіца — г. Кракаў), а з XVII ст.— Варшава. На польскую літаратурную мову на раннім этапе яе станаўлення зрабіла ўплыў чэшская мова, а пазней — латынь, якая доўгі час заставалася галоўнай пісьмовай мовай польскіх земляў — мовай рэлігіі, каралеўскай адміністрацыі, судаводства, школы, культуры і навукі. Гэта стрымлівала развіццё польскай літаратурнай мовы. Уплыў лацінскай мовы на польскую (часта праз чэшскую ці нямецкую) назіраецца ў лексіцы, сінтаксісе і нават у словаўтварэнні. У сваю чаргу, польская мова была перадатчыцай шматлікіх лацінізмаў і германізмаў у старабеларускую і стараўкраінскую мовы.

Брэсцкая Біблія XVI ст. (на польскай мове), Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я. Коласа НАН Беларусі

У XVI ст., якое лічыцца залатым стагоддзем польскай культуры, польская мова выціскае латынь з мастацкай, палітычнай і рэлігіёзнай літаратуры. З’яўляюцца арфаграфічныя трактаты Я. Манчынскага. У 1568 г. была выдана, напісаная на лацінскай мове, першая граматыка польскай мовы П. Сарторыўса-Стаенскага.

Пасля Люблінскай уніі (1569), калі ўзмацніўся палітычны і ваенны саюз Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы і была створана федэратыўная дзяржава Рэч Паспалітая, польская мова распаўсюдзілася на землях ВКЛ, асабліва сярод магнатаў і шляхты.

У ХХ ст. калі Польшча зноў здабыла незалежнасць, назіраецца росквіт польскай культуры і літаратуры. Польская мова, як дзяржаўная ахапіла ўсе сферы грамадскага жыцця. У гэты перыяд складаюцца капітальныя слоўнікі, фундаментальныя граматыкі польскай мовы. Узнікаюць інстытуты польскай мовы і культуры, для замежнікаў, польская мова становіцца аб’ектам, які пачаў цікавіць не толькі этнічных палякаў з-за мяжой, але і шырокае кола спецыялістаў, якія займаюцца эканамічнымі, палітычнымі і гуманістычнымі праблемамі Цэнтральнай Еўропы.

Пісьменства

Алфавіт польскай мовы створаны на лацінскай аснове. Найстаражытнейшы пісьмовы помнік — Свентакшышскія пропаведзі (сярэдзіна XIV стагоддзя).

Польскі алфавіт мае 32 літары.

літара польская
назва		 асноўны
алафон (МФА)		 іншыя
алафоны
A aa[a]
Ą ąo nosowe[ɔw͂][on],|[om]
B bbe[b][p]
C cce[t͡s][d͡z]
Ć ćcie[t͡ɕ][d͡ʑ]
D dde[d][t]
E ee[ɛ]
Ę ęe nosowe[ɛw͂][en], [em], [e]
F fef[f]
G ggie[g][k]
H hha[x]
I ii[i]
J jjot[j]
K kka[k][g]
L lel[l]
Ł łeł[w]
літара польская
назва		 асноўны
алафон (МФА)		 іншыя
алафоны
M mem[m]
N nen[n]
Ń ńeń[ɲ]
O oo[ɔ]
Ó óo kreskowane[u]
P ppe[p][b]
R rer[r]
S ses[s][z]
Ś śeś[ɕ][ʑ]
T tte[t][d]
U uu[u]
W wwu[v][f]
Y yy[ɨ]
Z zzet[z][s]
Ź źziet[ʑ][ɕ]
Ż żżet[ʐ][ʂ]
Сучасны польскі алфавіт

Апрача таго, пэўныя гукі перадаюцца на пісьме дзвюма літарамі: rz — вымаўляецца як 'ж', ch — як 'х', dz — як 'дз', dź — як 'дзь', dż — 'дж', sz — як 'ш', cz — як 'ч'.

Некаторыя гукі перадаюцца некалькімі літарамі: 'u' i 'ó', 'h' i 'ch', 'ż' i 'rz'.

Літары v, x, q выкарыстоўваюцца пераважна ў запазычаных словах.

Лінгвістычныя асаблівасці

Фанетыка

  • Гукі ą [οη] і ę [eη] — насавыя.
  • Націск у польскіх словах прыпадае на другі ад канца склад.
  • Замена ўласцівых іншым славянскім мовам мяккіх або цвёрдых зычных t, d, r на ć, dź, rz («ж»): ciasto, dzień, rzeka.
  • Чаргаванне е перад пярэднеязычнымі цвёрдымі зычнымі, у залежнасці ад паходжання, з а ці о: wierzyć «верыць» — wiara «вера», nieść «несці» — niosę «нясу»;
  • Чаргаванне спалучэння -er- пасля мяккіх перад пярэднеязычнымі цвёрдымі зычных з -аr-: twierdzić «цвердзіць» — twardy «цвёрды»;
  • Чаргаванне перад канцавымі звонкімі зычнымі ó («у») з о, ą з ę: bób «боб» — bobu «бобу», błąd «памылка» — błędu «памылкі».

Марфалогія

Найбольш пашыраны флектыўныя формы, што ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў і канчаткаў, пры гэтым у польскай мове аналітычныя формы, г. зн. формы, утвораныя з дапамогаю дапаможных слоў (формы складанага будучага часу, апісальныя ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў і г. д.), ужываюцца часцей, чым у беларускай. Пашырана ў польскай мове флектыўна-аглюцінуючая форма прошлага часу: napisałem «я напісаў», napisaliśmy — «мы (мужчыны або мужчыны і жанчыны) напісалі», napisałyśmy — «мы (жанчыны) напісалі».

Катэгорыя адушаўлёнасці — неадушаўлёнасці ўласціва толькі назоўнікам мужчынскага роду ў адзіночным ліку і афармляецца ў родным і вінавальным склонах.

Характэрна ўжыванне асабовых паказчыкаў у 1-й і 2-й асобах адзіночнага ліку прошлага часу ў дзеясловах miałem (я меў), miłeś (ты меў), miał (ён меў); наяўнасць энклітык і праклітык; ужыванне дзеяслоўнай звязкі być («быць») у цяперашнім часе.

Польская мова флектыўная, мае 7 склонаў (з клічным), 2 лікі, 3 роды (у множным ліку — 2 з-за катэгорыі адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці мужчынскай асобы). 3 скланенні з 5 маюць мяккую і цвёрдую разнавіднасці. Дзеясловам уласцівы катэгорыі трывання, часу, стану, ладу, асобы, ліку, дзеяслоўным формам і дзеепрыметнікам на і — катэгорыі роду і асобы-неасобы.

Сінтаксіс

Для сінтаксісу польскай мовы характэрны своеасаблівы парадак слоў: група дзейніка стаіць перад групай выказніка, а дапасаванае азначэнне ва ўстойлівых зваротах, як правіла, знаходзіцца пасля азначаемага слова. Неабходна ўжываць звязку być у цяперашнім часе (jestem studentem — «я студэнт»), займеннік to (oto) ужываецца ў якасці звязкі (Rzym to stolica Włoch — «Рым — сталіца Італіі»).

Лексіка

Узбагачэнне лексікі адбывалася за кошт запазычанняў з лацінскай, нямецкай, італьянскай, французскай, рускай (асабліва пасля ІІ сусветнай вайны), а таксама беларускай моў (duha — «дуга», boćwina — «бацвінне», borowik — «баравік» і інш.). У беларускую лексіку трапіла шмат запазычанняў з польскай мовы.

Дыялекты

Дыялекты польскай мовы, паводле С. Урбаньчыка, з дапаўненнямі

Польская мова мае 5 дыялектаў:[1]

  • вялікапольскі,
  • малапольскі,
  • мазавецкі,
  • шлёнскі, або сілезскі,
  • кашубскі.

Сувязі з беларускай мовай

Уласнапольскія словы пранікалі ў старабеларускую мову, асабліва пасля Крэўскай уніі (1385), калі ўзмацніўся палітычны і ваенны саюз Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы. Найбольш інтэнсіўна гэты працэс адбываўся пасля Люблінскай уніі (1569) і ў XVII ст., калі паланізмы становяцца ўласцівымі для ўсіх жанрава-стылявых разнавіднасцей старабеларускага пісьменства: владца (уладар), завядовца (загадчык), пелкгрымацыя (падарожжа), звытяжца (пераможца), влость (буйны маёнтак), волати (крычаць), латвый (лёгкі), піл(ь)новати (сачыць), 'прытрымлівацца', липець (ліпень, ліпавы мёд), каштелянъ (камендант замка), мандат (каралеўскі ўказ, выклік у суд), щекгульный (асаблівы), ялмужна (міласціна) і шмат іншых. Некаторыя словы запазычваліся цэлымі гнёздамі: нендза, нендзне, нендзный, нендзница, нендзникъ, знендзненый. Многія з іх бытуюць у сучаснай беларускай мове, іншыя сталі гістарызмамі або змянілі сваё аблічча і значэнне. Асобныя словы былі запазычаны другі раз у XIX—XX ст., праўда, у значна меншай колькасці, часам праз рускую мову: апарат.

Суседзі палякаў — беларусы — таксама аказалі пэўны ўплыў на развіццё польскай мовы. У XVII—XVIII ст. у яе пранікаюць фанетычныя і граматычныя рысы дыялектаў заходніх раёнаў Беларусі, якая ўваходзіла тады ў склад Польскай дзяржавы. Адчувальным быў уплыў беларускай мовы і на ўзроўні лексікі. У гэты час польская мова засвойвае беларусізмы: braha, chwost, dubas (від лодкі), hałas, harmider, hodowla, hołoble, huba (чага), hultaj, odzieża, kolasa (калёсы), pohaniec, sorom, wiereszszaka, ohydny, zbroja, harować (цяжка працаваць), błaho (блага).

Зноскі

  1. ↑ Лучыц-Федарэц (2001)

Гл. таксама

Літаратура

  • Кіклевіч А. К., Кожынава А. А., Кур’ян І. У. Польская мова: вучэбны дапаможнік. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2000. — 318 с. — ISBN 985-11-0135-4
  • Лучыц-Федарэц І. І. Польская мова // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.
  • Лучыц-Федарэц І. І. Польская мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).

Спасылкі

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.