Перыяд Запарожскай Сечы

У 17 стагоддзі ў наваколлях і паблізу сучаснага Новамаскоўска запарожскія казакі заснавалі некалькі хутароў-зімоўнікаў. Ужо ў 1672 годзе у Арлоўскім Куте існаваў Самарскі Пустынна-Мікалаеўскі манастыр^[2].

У 1688 на беразе Самары, згодна з дадаткам да Пераяслаўскіх артыкулаў, для абароны межаў Расійскай імперыі ад татарскіх набегаў пабудавана крэпасць Нова-Багародск. Пры крэпасці было заснавана паселішча пад назвай Старая Самара. Крэпасць праіснавала да 1711 года, калі па ўмовах Пруцкага міру межы былі адсунутыя на поўнач. У 1736 годзе адноўлена пад назвай Самарскага ретраншамента.

Пасля на зямлі паміж Старой Самарай і кляштарам пачалі вяртацца запарожцы. Яны заснавалі тут слабаду Самарчык або Новаселіцу. Значную частку насельніцтва складалі таксама перасяленцы з Старой Самары. У 1744 г. сенацкі указам адноўлена ўлада Коша Запарожскай Сечы і Новаселіца стала цэнтрам Самарскай Паланкі^[3]. У першай палове 18 стагоддзя тут было пабудаванае вартаўнічае ўмацаванне для абароны слабады ад татарскіх нападаў.

У пачатку другой паловы 18 стагоддзя ў Новаселіцы пражывала 9227 жыхароў^[2]. Развітае было земляробства, а з часам атрымаў шырокае распаўсюджванне і гандаль.

У жніўні 1774 года ў Старой Самары пад кіраўніцтвам Васіля Журбы былі спробы да паўстання ў падтрымку сялянскага паўстання Емяльяна Пугачова.

Развіццё горада ў 19 стагоддзі

Пасля ліквідацыі Запарожскай Сечы Новаселіца ўвайшла спачатку ў склад Азоўскай губерні. У 1784 годзе ўтворана Кацярынаслаўскае намесніцтва.

Горад Кацярынаслаў І заснавалі ў нізіне, якую часта затапляла падчас паводкі, таму яго перанеслі на высокі правы бераг Дняпра ў масніц, а на яго месцы стварылі павятовы горад Новамаскоўск, цэнтр Новамаскоўскага павета Кацярынаслаўскага намесніцтва. Але па той жа прычыне частых паводак, яго перанеслі ўніз па Самары да Багародзіцкага ретраншамента.

У канцы 18 стагоддзя ў Новамаскоўску фармуецца мясцовае дваранства — былыя казацкія старшыны, талерантныя да ўрада. У 1793 г. палкавы старшына Васіль Сцяпанаў (Чарняўскі) узначаліў дваранства г. Новаселіца.

З 26 верасня 1794 г. па царскага ўказу горад Новаселіца перайменаваны ў Новамаскоўск. Зручнае размяшчэнне горада на рацэ і бліжэйшыя ўрадлівыя землі спрыялі яго росту.

У пачатку 19 стагоддзя Новамаскоўск быў невялікім павятовым горадам, у якім пражывала 7919 жыхароў. Горад меў 1095 драўляных дамоў. Тройчы ў год тут адбываліся кірмашы.

Напярэдадні рэформы 1861 года ў Новамаскоўску пражывала 9786 жыхароў. Асноўную частку эканомікі склаў сельскагаспадарчую вытворчасць. Было некалькі дробных прадпрыемстваў лёгкай прамысловасці.

У 1824 г. адкрыта першая школа. У 1861 г. дзейнічалі раённае, прыходскае, казённае і яўрэйскае вучылішча. У 1885 г. адкрыта чатырохгадовае земскае рамеснае вучылішча. У ім выкладалі кавальскую, слясарную, цяслярскую справу. У вучылішчы прымалі хлопчыкаў 14 гадоў, якія скончылі народную школу.

Паводле перапісу 1897 года колькасць насельніцтва Новамаскоўска складала 12 900 чалавек.

20 стагоддзе

У кастрычніку 1905 года ў горадзе адбываліся масавыя беспарадкі і страйкі, у сутыкненнях паліцыі і працоўных загінулі 2 чалавекі. Для іх падаўлення было абвешчана ваеннае становішча і ўведзены сотню казакоў і роту салдатаў.

Напярэдадні Першай сусветнай вайны эканамічнае жыццё горада некалькі ажывілася. Гэтаму спрыяла будаўніцтва двух чыгуначных шляхоў Харкаў—Херсон і галіны Паўлаград.

У ходзе рэвалюцыйных і ваенных падзей 1918—1920 гадоў у Новамаскоўску неаднаразова мянялася ўлада. У снежні 1919 года ў Новамаскоўску канчаткова была ўсталяваная савецкая ўлада. Пасля горад увайшоў у склад УССР. У 1923 г. у склад горада ўвайшлі прыгарад Падол, Перавал, Кушчаўка, Чырвоны Кут.

У 1927 годзе адкрылася рэгулярнае аўтобуснае паведамленне з Днепрапятроўскам.

У 1932 г. пачата будаўніцтва найбуйнейшага ў той час у Савецкім Саюзе жэсцекатальнага завода. 28 сакавіка 1935 г. быў уведзены ў эксплуатацыю лістапракатны стан. Завод вырабляў тонкаліставы метал, дэкаратыўны і ацынкаваны дах, белую жэсць і забяспечваў гэтай прадукцыяй абарончыя заводы. На ім працавала да 6000 рабочых.

У 1937 г. у склад горада ўключаны прыгарады Воранаў Кут і Жыватылеў Кут. У тым жа годзе адкрыта шпалапрапітачны завод.

У пачатку 1941 года ў горадзе пражывала 38 800 жыхароў.

У ходзе Вялікай Айчыннай вайны сілы Савецкай Арміі занялі горад 22 верасня 1943 года.

У 1961 г. сяло Кулябоўка ўвайшло ў склад горада. У тым жа годзе жэсцекатальны завод перайменаваны на Металургічны.

У 1963 г. камуністы паўторна зачынілі Свята-Троіцкі сабор і адкрылі там Гісторыка-краязнаўчы музей.

У 1972 г. адкрыты завод жалезабетонных і электратэхнічных вырабаў. У 1973 адкрыта новая швейная фабрыка. У 1977 адкрыта новая мэблевая фабрыка. У 1981 годзе пабудаваны новы аўтавакзал.

У 1988 г. аднавіў дзейнасць Свята-Троіцкі сабор.