Дзяцінства і сям’я

Дом, у якім нарадзіўся Моцарт. Цяпер там знаходзіцца музей кампазітара.

Вольфганг Амадэй Моцарт нарадзіўся 27 студзеня 1756 года ў Зальцбургу, які быў тады сталіцай Зальцбургскага архібіскупства, у доме па адрасе Гетрайдэгасэ 9. Яго бацька Леапольд Моцарт быў скрыпачом і кампазітарам у прыдворнай капэле князя-архібіскупа зальцбургскага, графа Сігізмунда фон Штратэнбаха. Маці — Ганна Марыя Моцарт (народжаная Пертль), дачка камісара-апекуна багадзельні ў Санкт-Гільгене. З семярых дзяцей ад шлюбу Моцартаў выжылі толькі двое: дачка Марыя Ганна, якую сябры і сваякі клікалі Нанерль, і сын Вольфганг. Яго нараджэнне ледзь не каштавала маці жыцця. На другі дзень пасля нараджэння Вольфганг быў хрышчаны ў Зальцбургскім саборы Святога Руперта. Запіс у кнізе хрышчэнняў дае яго імя на лаціне як Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus (Gottlieb) Mozart. У гэтых імёнах першыя два словы — імя святога Іаана Златавуста, якое не выкарыстоўвалася ў штодзённым жыцці, а чацвёртае пры жыцці Моцарта вар’іравалася: лац.: Amadeus, ням.: Gottlieb, італ.: Amadeo, што значыць «умілаваны Богам». Сам Моцарт аддаваў перавагу, каб яго звалі Вольфганг^[7].

Музычныя здольнасці абодвух дзяцей выявіліся ў вельмі раннім узросце. У сем гадоў бацька пачаў вучыць Нанерль іграць на клавесіне. Гэтыя ўрокі зрабілі велізарны ўплыў на маленькага Вольфганга, якому было каля трох гадоў: ён сядаў за інструмент і мог падоўгу забаўляцца падборам сугуччаў. Апроч таго, ён запамінаў асобныя месцы музычных п’ес, якія чуў, і мог прайграць іх на клавесіне. Гэта зрабіла вялікае ўражанне на бацьку, Леапольда. Калі Вольфгангу было 4 гады, бацька пачаў развучваць з ім на клавесіне невялікія п’есы і менуэты. Амаль адразу ж Вольфганг добра навучыўся іграць іх. Неўзабаве ўзнікла імкненне да самастойнай творчасці: у пяць гадоў ён ствараў маленькія п’есы, якія бацька запісваў на паперы. Самымі першымі творамі Вольфганга былі Андантэ До мажор (K.1a) і Алегра До мажор (K.1b) для клавіра, якія былі складзены паміж канцом студзеня і красавіком 1761 года^[8].

Андантэ і Алегра До мажор, запісаныя рукой Леапольда Моцарта.

Леапольд завёў для сваіх дзяцей нотныя сшыткі, у якія ён сам ці яго сябры — музыканты запісвалі розныя сачыненні для клавіра. Нотны сшытак Нанерль утрымлівае менуэты і падобныя ім невялікія п’есы. Да цяперашняга часу сшытак захаваўся ў моцна пашкоджаным і няпоўным выглядзе. Па гэтым сшытку вучыўся таксама і маленькі Вольфганг, сюды ж запісаны яго першыя сачыненні. Нотны сшытак самога Вольфганга, наадварот, захаваўся цалкам. У ім сустракаюцца складанні Тэлемана, Баха, Кірхгофа і многіх іншых кампазітараў. Музычныя здольнасці Вольфганга былі дзіву годныя: у шэсць гадоў ён, апроч клавесіна, практычна самастойна вывучыўся іграць на скрыпцы^[9].

Цікавы факт, які сведчыць пра далікатнасць і вытанчанасць яго слыху: з ліста сябра сям’і Моцартаў, прыдворнага трубача Андрэаса Шахтнера, які быў напісаны па просьбе Марыі Ганны пасля смерці Моцарта, маленькі Вольфганг амаль да дзесяцігадовага ўзросту баяўся трубы, калі ігралі толькі на ёй адной без суправаджэння іншых інструментаў. Нават сам выгляд трубы ўздзейнічаў на Вольфганга так, быццам бы ў яго скіраваны пісталет. Шахтнер пісаў: «Тата жадаў задушыць у ім гэты дзіцячы страх, і загадаў мне, нягледзячы на супраціў Вольфганга, трубнуць яму ў твар; але мой бог! Лепш бы я не падначаліўся. Толькі маленькі Вольфганг пачуў аглушальны гук, ён збялеў і пачаў апускацца на зямлю, і калі б я працягваў даўжэй, у яго пэўна пачаліся б курчы»^[10].

Бацьку Вольфганг любіў незвычайна далікатна: па вечарах, перад тым, як класціся спаць, бацька ставіў яго на крэсла і павінен быў разам з ім спяваць прыдуманую Вольфгангам песню з бессэнсоўным тэкстам: «Oragnia figa tafa». Пасля гэтага сын цалаваў бацьку ў кончык носа і абяцаў яму, што калі той састарэе, захоўваць яго ў сябе ў шкляным футарале і шанаваць яго. Потым ён, задаволены, клаўся ў пасцелю. Бацька быў для сына лепшым выкладчыкам і выхавальнікам: ён даў сваім дзецям выдатную хатнюю адукацыю; яны ніколі ў жыцці не хадзілі ў школу. Хлопчык заўсёды гэтак аддаваўся таму, чаму яго прымушалі вучыцца, што забываў пра ўсё, нават пра музыку. Прыкладам, калі вучыўся лічыць, то крэслы, сцены і нават падлога, былі пакрыты лічбамі, напісанымі мелам^[8].

Першыя вандраванні

Леапольд Моцарт. Партрэт працы П’етра Антоніа Ларэнцоні.

Леапольд хацеў бачыць свайго сына кампазітарам, і таму для пачатку вырашыў уявіць Вольфганга музычнаму свету як выканаўца-віртуоза. Гэтага патрабаваў негалосны даўнейшы звычай, што захоўваўся аж да часоў Бетховена: той, хто хацеў заслужыць рэпутацыю кампазітара, павінен быў зарэкамендаваць сябе як выканавец. Спадзеючыся атрымаць для хлопчыка добрую пасаду і апекуна сярод прадстаўнікоў вядомых дваранскіх асоб, Леапольд вырашыў здзейсніць канцэртныя вандраванні па каралеўскіх і княскіх дварах Еўропы. Пачалася пара падарожжаў, што доўжылася амаль дзесяць гадоў. У студзені 1762 года Леапольд распачаў са сваімі дзецьмі першае спробнае канцэртнае падарожжа ў Мюнхен, пакінуўшы жонку дома. Вольфгангу на момант падарожжа мінула толькі шэсць гадоў. Пра гэта вандраванне вядома толькі, што яно доўжылася тры тыдні, і дзеці выступалі перад курфюрстам Баварыі Максіміліянам III^[11].

Поспех у Мюнхене і запал, з якім гульню Вольфганга і яго сястры Нанерль сустракалі слухачы, задаволілі Леапольда і ўмацавалі ў ім намер працягнуць падобныя падарожжы. Неўзабаве пасля прыезду дамоў ён вырашыў, што ўвосень уся сям’я паедзе ў Вену. Леапольд нездарма меў надзеі менавіта на Вену: у той час яна была цэнтрам еўрапейскай культуры і мастацтваў, і таму перад музыкантамі там адкрываліся шырокія магчымасці, ім аказвалі падтрымку ўплывовыя апекуны. Дзевяць месяцаў, якія заставаліся да падарожжа, Леапольд правёў за далейшай адукацыяй Вольфганга. Аднак ён рабіў упор не на тэорыю музыкі, у якой яго сыну яшчэ мела быць шмат чаму навучыцца, а на свайго роду глядзельныя фокусы, якія публіка таго часу шанавала больш, чым саму гульню. Так, прыкладам, Вольфганг навучыўся гуляць на пакрытай тканінай клавіятуры і з завязанымі вачамі, не робячы пры гэтым памылак. Нарэшце, Леапольд узяў у архібіскупа водпуск і 18 верасня таго ж года з сям’ёй адправіўся ў Вену. Па шляху яны спыніліся ў Лінцы, дзе ў доме графа Шліка дзеці далі канцэрт. На канцэрце былі таксама Графы Герберштэйн і Пальфі, вялікія аматары музыкі. Яны былі гэтак захоплены і здзіўлены гульнёй маленькіх вундэркіндаў, што паабяцалі прыцягнуць да іх увагу венскай шляхты^[11].

З Лінца, на паштовым караблі па Дунаі, Моцарты адправіліся ў Вену. Зрабіўшы невялікі прыпынак у Ібсе і сыдучы на бераг, у францысканскім манастыры Вольфганг упершыню ў жыцці паспрабаваў пагуляць на аргане. Пачуўшы музыку, бацькі-францысканцы, прыбеглі на хары, і, па выразе Леапольда Моцарта, «ледзь не памерлі ад захаплення», убачыўшы, наколькі цудоўна гуляе хлопчык. 6 кастрычніка Моцарт высадзіліся на бераг у Вене^[11].

Тымчасам, графы Герберштэйн і Пальфі стрымалі абяцанне: прыбыўшы ў Вену нашмат раней Моцартаў, яны расказалі пра канцэрт у Лінцы эрцгерцагу Іосіфу, а той, у сваю чаргу, расказаў пра канцэрт сваёй маці, імператрыцы Марыі Тэрэзіі. Дзякуючы гэтаму, пасля прыбыцця ў Вену бацька атрымаў запрашэнне на аўдыенцыю ў Шонбруне на 13 кастрычніка 1763 года. Пакуль Моцарты чакалі прызначанага дня, яны атрымлівалі мноства запрашэнняў выступіць у дамах Венскіх дваран, у тым ліку і ў доме віцэ-канцлера, графа Каларэда, бацькі будучага апекуна Моцарта, архібіскупа Іераніма Каларэда. Ад гульні Маленькага Вольфганга слухачы прыходзілі ў захапленне. Неўзабаве ўся венская арыстакратыя толькі і гаварыла пра маленькага віртуоза^[12].

Партрэт шасцігадовага Вольфганга ў касцюме, падораным імператрыцай. Невядомы мастак, меркавана П’етра Антоніа Ларэнцоні, 1763 год.

У прызначаны дзень, 13 кастрычніка, Моцарты паехалі ў Шонбрун, дзе тады знаходзілася летняя рэзідэнцыя імператарскага двара. Імператрыца ўладкавала Моцартам гэтак цёплы і ветлівы прыём, што яны адчулі сябе спакойна і нязмушана. На канцэрце, што доўжыўся некалькі гадзін, Вольфганг бездакорна гуляў самую размаітую музыку: ад уласных імправізацый да твораў, якія даваў яму прыдворны кампазітар Марыі Тэрэзіі, Георг Вагензейль. Імператар Франц I, жадаючы ўвачавідкі пераканацца ў таленце дзіцяці, прасіў яго дэманстраваць пры гульні ўсялякія выканальніцкія трукі: ад гульні адным пальцам да гульні на пакрытай тканню клавіятуры. Вольфганг лёгка спраўляўся з падобнымі выпрабаваннямі, апроч таго, разам з сястрой ён гуляў у чатыры рукі самыя розныя п’есы. Імператрыца была зачаравана гульнёй маленькага віртуоза. Пасля сканчэння гульні яна пасадзіла Вольфганга сабе на калены і нават дазволіла пацалаваць сябе ў шчаку. Па сканчэнню аўдыенцыі Моцартам было прапанавана пачастунак і магчымасць агледзець палац. Вядомы гістарычны анекдот, злучаны з гэтым канцэртам: нібы, калі Вольфганг гуляў з дзецьмі Марыі Тэрэзіі, маленькімі эрцгерцагінямі, ён паслізнуўся на нацёртай падлозе і зваліўся. Эрцгерцагіня Марыя Антуанэта, будучая каралева Францыі, дапамагла яму ўстаць. Вольфганг быццам бы падскокнуў да яе і сказаў: «Вы добрая, я хачу з Вамі жаніцца, калі вырасту». Моцарты бывалі ў Шонбруне двойчы. Каб дзеці маглі з’яўляцца там у прыгажэйшым адзенні, чым тое, якое ў іх было, імператрыца падарыла Моцартам два касцюмы — для Вольфганга і яго сястры Нанерль^[13].

Прыезд маленькага віртуоза вырабіў сапраўдную сенсацыю, дзякуючы гэтаму Моцарты штодня атрымлівалі запрашэнні на прыёмы ў дамы шляхты і арыстакратыі. Леапольд не хацеў адмаўляцца ад запрашэнняў гэтых высокапастаўленых асоб, бо ў іх ён бачыў патэнцыяльных апекуноў сына. Выступы, што доўжыліся парой па некалькі гадзін, моцна вымотвалі Вольфганга. У адным з лістоў Леапольд выяўляе боязь за яго здароўе. Сапраўды, 21 кастрычніка, пасля чарговага выступу перад імператрыцай, Вольфганг адчуў сябе дрэнна, і пазней злёг, жалячыся на боль ва ўсім целе. З’явіўся чырвоны сып, пачаўся моцны жар — Вольфганг захварэў шкарлятынай. Дзякуючы добраму лекару ён хутка паправіўся, аднак запрашэнні на прыёмы і канцэрты перасталі паступаць, бо арыстакраты баяліся падхапіць заразу. Таму Леапольд ахвотна пагадзіўся на запрашэнне, што прыйшло ад венгерскіх дваран, і павёз дзяцей у Прэсбург (цяпер — Браціслава)^[14]. Вяртаючыся ў Зальцбург, Моцарты зноў на некалькі дзён затрымаліся ў Вене і вярнуліся дамоў у першых чыслах новага 1763 года^[15].

Разрыў з архібіскупам

Князь-архібіскуп зальцбургскі граф Іеранім фон Каларэда.

Пакуль Моцарт у Мюнхене атрымваў віншаванні, яго працадаўца, архібіскуп Зальцбургскі, наведваў урачыстыя імпрэзы з нагоды каранавання і ўступу на аўстрыйскі пасад імператара Іосіфа II. Моцарт вырашыў скарыстацца адсутнасцю архібіскупа і затрымаўся ў Мюнхене даўжэй. Даведаўшыся пра гэта, Каларэда загадаў Моцарту тэрмінова прыбыць у Вену. Там кампазітар адразу зразумеў, што трапіў у няласку. Атрымаўшы ў Мюнхене шмат пахвальных водгукаў, што ласкалі яго самалюбства, Моцарт быў абражаны, калі архібіскуп звяртаўся з ім, як са слугой, і нават распарадзіўся, каб той падчас абеду сядзеў поруч з камердынерамі. Як адзначае Саламон, Моцарт, магчыма, ужо вырашыў пакінуць службу ў архібіскупа, і толькі шукаў прыдатную падставу, каб апраўдаць свой рашэнне: яму трэба было пераканаць свайго бацьку і нават самога сябе, што такі крок быў абаронай свайго гонару, а не асабістых зацікаўленасцей. Архібіскуп Каларэда сапраўды быў скупым, несправядлівым невуцкім кіраўніком, ён не толькі забараняў Моцарту праводзіць выступы дзеля ўласнай выгады, але і ўсяляк абмяжоўваў Моцарту доступ у дамы шляхетных асоб — патэнцыяльных апекуноў Моцарта. У выніку, сварка дасягнула свайго апагея ў маі: Моцарт падаў прашэнне пра адстаўку, аднак архібіскуп адмовіўся яго прыняць. Тады музыкант стаў паводзіць сябе падкрэслена задзірліва, спадзеючыся такім спосабам атрымаць свабоду. І ён дамогся свайго: у наступным месяцы кампазітар быў звольнены даслоўна штурхялём пад зад прыслужнікам архібіскупа, графам Арка. Пры гэтым Карл Арка перасцярог маладога кампазітара адносна Вены — яго словы Моцарт перадае ў адным з лістоў бацьку: «Паверце мне, вы занадта аслеплены. Слава тут кароткая; спачатку чуеш адны кампліменты і шмат зарабляеш, усё гэта праўда; але як доўга? Праходзіць усяго некалькі месяцаў, і венцам ізноў хочацца чагосьці навюткага»^[50]. Але Моцарт пагадзіўся з Арка толькі часткова: «…Венцы, сапраўды, лёгка расчароўваюцца, але гэта ставіцца толькі да тэатра, а мая прафесія карыстаецца занадта вялікай любоўю, каб я не здолеў утрымацца. Тут сапраўднае царства клавірнай музыкі. Дапусцім нават, што гэтак і здарыцца. Але ж здарыцца толькі праз некалькі гадоў, ужо ніяк не раней. А тым часам мы заваюем славу і складзём сабе стан»^[50].

Першыя крокі ў Вене

Моцарт прыбыў у Вену 16 сакавіка 1781 года. У маі ён зняў пакой на плошчы святога Пятра, у доме Вебераў, якія пераехалі ў Вену з Мюнхена. Сябар Моцарта і бацька Алаізіі Фрыдалін Вебер да таго часу сканаў, а Алаіза выйшла замуж за акцёра Іозефа Лангэ, і паколькі тым часам яна была запрошана ў венскі нацыянальны зінгшпіль, то яе маці фрау Вебер таксама вырашылася пераехаць у Вену з трыма незамужнімі дочкамі Жазефай, Канстанцыяй і Сафі. Складанае становішча прымусіла яе заняцца здачай пакояў унаймы, і Моцарт быў рады магчымасці знайсці прыстанак у старых знаёмых. Неўзабаве да Зальцбурга дайшлі чуткі, быццам бы Вольфганг збіраецца жаніцца з адной з дачок. Леапольд быў у страшным гневе; ён зацята настойваў на тым, каб Вольфганг змяніў кватэру, і атрымаў наступны адказ^[51]:

Нягледзячы на гэта, рашэнне з’ехаць ад фрау Вебер аказалася для яго досыць цяжкім. У пачатку верасня 1781 года ён усё-такі пераехаў на новую кватэру «Ауф-дэм-Грабен», № 1775 на 3-м паверсе^[51].

Барон Готфрыд ван Світэн. Партрэт працы К. Клавіра.

Сам Моцарт быў вельмі задаволены аказаным яму ў Вене прыёмам. Ён спадзяваўся стаць вядомым піяністам і педагогам, і такім чынам пракласці дарогу для сваіх складанняў. Аднак ён тут жа зразумеў, што час для яго ўступу ў венскае музычнае жыццё быў абраны няўдала: у пачатку лета венская шляхта перасялялася ў свае загарадныя маёнткі, і «акадэміямі», як зваліся ў Вене аўтарскія канцэрты па падпісцы, нічога няможна было дасягнуць^[52].

Па прыбыцці ў Вену Моцарт пазнаёміўся з кіраўніком прыдворнай бібліятэкі, дыпламатам, вядомым мецэнатам і апекуном музыкантаў, баронам Готфрыдам ван Світэнам. Барон меў вялікую калекцыю твораў Іагана Себасцьяна Баха і Георга Гендэля, якую ён прывёз з Берліна. З падачы ван Світэна Моцарт склаў некалькі твораў у стылі барока, спадзеючыся такім чынам узбагаціць уласную творчасць. І сапраўды, знаёмства са складаннямі Баха і Гендэля, паводле шмат якіх даследчыкаў і музыкаведаў, зрабіла на творчасць Моцарта моцны ўплыў^[53].

Пад канец ліпеня 1781 года Моцарт пачынае пісаць оперу «Выкраданне з сераля» (ням.: Die Entführung aus dem Serail), прэм’ера якой адбылася 16 ліпеня 1782 года. Опера была захоплена прынята ў Вене і неўзабаве атрымала шырокае шыранне па ўсёй Германіі. Аднак нягледзячы на поспех оперы, аўтарытэт Моцарта як кампазітара ў Вене быў досыць нізкі. З яго складанняў венцам не было вядома амаль нічога. Нават поспех оперы «Ідаменей» не пашырыўся за межы Мюнхена.

Сям’я Моцартаў. На сцяне — партрэт маці. Мастак Іаган Непамук дэ ла Крочэ, каля 1780 года.

Імкнучыся атрымаць пасаду пры двары, Моцарт спадзяваўся з дапамогай ранейшага апекуна па Зальцбургу — малодшага брата імператара, эрцгерцага Максіміліяна, стаць настаўнікам музыкі прынцэсы Вюртэмбергскай Элізабет, клопат пра адукацыю якой узяў на сябе Іосіф II^{[54][К 2]}. Эрцгерцаг горача рэкамендаваў Моцарта прынцэсе, аднак імператар прызначыў на гэты пост Антоніа Сальеры, як лепшага выкладчыка спеву^[54]. «Для яго нікога не існуе апроч Сальеры!» — расчаравана пісаў Моцарт свайму бацьку 15 снежня 1781 года. Тым часам, было зусім натуральна, што імператар аддаў перавагу Сальеры, якога ён шанаваў у першую чаргу як вакальнага кампазітара^[54]. Як і большасць венцаў, імператар ведаў Моцарта толькі як добрага піяніста, не больш. У гэтай якасці Іосіф II прызнаваў за ім неаспрэчны аўтарытэт^[55]. Так, прыкладам, 24 снежня 1781 года імператар, які любіў уладкоўваць спаборніцтвы паміж музыкантамі, загадаў Моцарту з’явіцца ў палац, каб уступіць у спаборніцтвы з прыбылым тады ў Вену італьянскім віртуозам Муцыа Клеменці^[55]. Паводле прысутнічалага там кампазітара Карла Дытэрсдорфа, імператар пазней адзначаў, што ў ігры Клеменці пануе толькі мастацтва, а ў ігры Моцарта — мастацтва і густ. За перамогу ў спаборніцтве Моцарт атрымаў ва ўзнагароду ад імператара 50 дукатаў^[55]. Клеменці быў захоплены ігрой Моцарта; меркаванне Моцарта пра яго, наадварот, было строгім і рэзкім: «Клеменці — руплівы клавесініст, і гэтым усё сказана, — пісаў ён, — Зрэшты, у яго няма ні на крэйцар пачуцця ці густу, — адным словам голы тэхнік»^[56]. Нягледзячы на гэта, настаўнікам ігры на клавіры для прынцэсы Іосіф II (як лічыць Герман Аберт, па рэкамендацыі Сальеры) выбраў не Моцарта, а звычайнага венскага музыканта Георга Зумера^[57].

Да зімы 1782 года ўзрос лік вучаніц Моцарта, сярод якіх вынікае адзначыць Тэрэзу фон Тратнер — умілаваную Моцарта. Пазней ён прысвеціць Тэрэзе санату До мінор (K.457) і фантазію До мінор (K.475)^[58].

Вяселле і шлюб

Канстанцыя Моцарт. Партрэт пэндзля Ганса Хасена, 1802 год.

Калі Моцарт жыў у Вебераў, ён пачаў аказваць знакі ўвагі сярэдняй дачцэ — Канстанцыі. 15 снежня 1781 года ён напісаў бацьку ліст, у якім прызнаваўся пра сваё каханне да Канстанцыі Вебер і паведамляў, што збіраецца жаніцца з ёй. Аднак Леапольд ведаў больш, чым было напісана ў лісце, а менавіта тое, што Вольфганг павінен быў даць пісьмовае абавязанне жаніцца з Канстанцыяй на працягу трох гадоў, інакш выплачваць штогод па 300 фларынаў у яе карысць.

Галоўную ролю ў гісторыі з пісьмовым абавязаннем згуляў апякун Канстанцыі і яе сясцёр — Іаган Торварт, прыдворны службовец, які карыстаўся аўтарытэтам у графа Розенберга. Торварт папрасіў маці забараніць Моцарту мець зносіны з Канстанцыяй да таго, як «гэта справа не будзе скончана пісьмова». З-за моцна развітага пачуцця гонару, Моцарт не змог пакінуць умілаваную і падпісаў заяву. Аднак пазней, калі апякун пайшоў, Канстанцыя запатрабавала ў маці абавязанне, і сказаўшы: «Дарагі Моцарт! Мне не патрэбна ад Вас ніякіх пісьмовых абавязальніцтваў, я і так веру Вашым словам», разарвала заяву. Гэты ўчынак Канстанцыі зрабіў яе яшчэ даражэй Моцарту^[59]. Нягледзячы на такую ўяўную шляхетнасць Канстанцыі, даследчыкі не сумняюцца, што ўсе гэтыя шлюбныя спрэчкі, у тым ліку і разрыў кантракта — не што іншае, як добра разгуляны Веберамі спектакль, мэтай якога было як бы арганізаваць збліжэнне Моцарта з Канстанцыяй^[60].

Нягледзячы на шматлікія лісты сына, Леапольд быў непахісны. Да таго ж ён не без падстаў меркаваў, што фрау Вебер вядзе з яго сынам «брыдкую гульню» — яна хоча выкарыстоўваць Вольфганга як капшук, якраз у той час перад ім адкрываліся велізарныя перспектывы: ён пісаў «Выкраданне з Сераля», праводзіў мноства канцэртаў па падпісцы і раз-пораз вытрымаў заказы на розныя складанні ад венскай шляхты. У моцным замяшанні Вольфганг заклікаў да дапамогі сястры, давяраючы яе старому добраму сяброўству. Па просьбе Вольфганга Канстанцыя пісала яго сястры лісты і пасылала розныя падарункі. Нягледзячы на тое, што Марыя Ганна дружалюбна прыняла гэтыя падарункі, бацька зацінаўся. Без надзей на забяспечаную будучыню вяселле здавалася яму немагчымым^[61].

Сабор Святога Стэфана.

Тым часам плёткі рабіліся ўсё больш нясцерпнымі: 27 ліпеня 1782 года Моцарт у поўнай роспачы пісаў бацьку, што большасць людзей прымаюць яго ўжо за жанатага і што фрау Вебер вельмі абурана гэтым і да смерці замучыла яго і Канстанцыю. На дапамогу Моцарту і яго ўмілаванай прыйшла апякунка Моцарта, баранэса фон Вальдштэдтэн. Яна прапанавала Канстанцыі перасяліцца ў сваю кватэру ў Леапольдштаце (дом № 360), на што Канстанцыя ахвотна пагадзілася. З-за гэтага фрау Вебер была ўгневана і мела намер урэшце сілай вярнуць дачку назад у сваю дом. Каб захаваць гонар Канстанцыі, Моцарт павінен быў хутчэй жаніцца з ёй. У тым жа лісце ён самым настойлівым чынам маліў бацьку пра дазвол на жаніцьбу, некалькі дзён апасля паўтарыўшы сваю просьбу. Аднак жаданай згоды зноў не адбылося. Тым часам Моцарт даў сабе аброк напісаць імшу, калі ён удала жэніцца з Канстанцыяй^[62][63].

4 жніўня 1782 года ў венскім кафедральным саборы Святога Стэфана адбыліся заручыны, на якіх былі толькі фрау Вебер з малодшай дачкой Сафі і некалькі сведак. Вясельны баль уладкавала баранэса Вальдштэдтэн, і на ім зайгралі серэнаду для трынаццаці інструментаў (K.361/370a). Сімвалічна, што толькі на наступны дзень прыйшла чаканая згода бацькі. 7 жніўня Моцарт пісаў яму: «Калі мы былі павянчаны, я і мая жонка пачалі плакаць; ад гэтага прачуліся ўсе, нават святар, і ўсе заплакалі, бо яны былі сведкамі расчуленасці нашых сэрцаў»^[64].

Моцарт і Канстанцыя падчас свайго мядовага месяца. Паштоўка XIX стагоддзя.

Нягледзячы шчаслівую жаніцьбу, на шлюб заўсёды падаў змрочны цень бацькі: ён хоць і змірыўся з жаніцьбай сына, але ў душы ставіўся да Канстанцыі варожа. З гэтых пор лісты да бацькі адсылаюцца радзей, стыль робіцца больш дзелавым^[65]. 17 чэрвеня 1783 года ў Моцартаў нарадзіўся першынец, які быў названы Раймунд Леапольд у гонар свайго хроснага, барона Раймунда Ветцлара фон Планкінштэрна, багатага яўрэя і гаспадара папярэдняй кватэры, у якой жыў Моцарт. Сярэдняе імя было дадзена дзіцяці ў гонар свайго дзеда, Леапольда Моцарта^[66]. Пад канец ліпеня Вольфганг і Канстанцыя адпраўляюцца ў госці да бацькі ў Зальцбург, пакінуўшы нованароджанае дзіцё платнай карміцельцы^{[К 3]}, і прыбылі ў Зальцбург ужо 29 ліпеня. Насуперак чаканням Моцарта, бацька і сястра сустрэлі Канстанцыю халаднавата, хоць і досыць ветліва. У Зальцбургу Моцарт працаваў над імшой До мінор, якую ён пісаў у выкананне аброку, дадзенага ім, калі яму атрымаецца жаніцца з Канстанцыяй^[69]. Хоць імша ніколі не была скончана, прэм’ера першых некалькіх яе частак адбылася 26 кастрычніка ў царкве Святога Пятра, прытым, Канстанцыя спявала партыю сапрана. Апроч таго, у Зальцбургу Моцарт сустрэўся са сваім лібрэтыстам па «Ідаменею» Варэска, які па просьбе кампазітара накідаў лібрэта «L’oca del Cairo» (Каірскі гусак), якое Моцарт пакладзе на музыку гэтак і не дапісанай аднайменнай оперы^[70]. Моцарты пакінулі Зальцбург 27 кастрычніка 1783 года. Нягледзячы на ўсе высілкі, галоўная мэта падарожжа — змяніць настрой бацькі на карысць Канстанцыі — не была дасягнута. Па дарозе ў Вену, 30 кастрычніка яны заехалі ў Лінц, дзе спыніліся ў старога сябра Моцарта, графа Іозефа Туна, прабыўшы тут 3 тыдні. Тут Моцарт напісаў сваю сімфонію № 36 До мажор (K.425), прэм’ера якой адбылася 4 лістапада на канцэрце ў доме графа^[71].

Пік творчасці

Дом-музей Моцарта на Дамгасэ 5. Кватэра Моцарта знаходзілася на другім паверсе.

У зеніце сваёй славы, Моцарт атрымлівае велізарныя ганарары за акадэміі і выданне сваіх твораў, ён навучае мноства вучняў. У верасні 1784 года сям’я кампазітара пасяляецца ў шыкоўнай кватэры па адрасе Гросэ Шулерштрасэ 846 (цяпер — Домгасэ 5)^{[К 4]} з гадавой арэндай у 460 фларынаў. Тым часам Моцартам напісаны лепшыя з яго складанняў. Прыбыткі дазвалялі Моцарту трымаць дома прыслугу: цырульніка, прыслужніцу і кухарку; ён купляе ў венскага майстра Антона Вальтэра фартэпіяна за 900 фларынаў і більярдавы стол за 300 фларынаў^[72]. У 1783 годзе Моцарт знаёміцца з вядомым кампазітарам Іозефам Гайднам, неўзабаве паміж імі завязваецца шчырае сяброўства. Моцарт нават прысвячае Гайдну сваю складанку з 6 квартэтаў, напісаных у 1783—1785 гадах^[73]. Гэтыя квартэты, гэтак адважныя і новыя для свайго часу, выклікалі неўразуменне і споры сярод венскіх аматараў, аднак Гайдн, які ўсведамляў геніяльнасць квартэтаў, прыняў падарунак з вялікай павагай^[74]. Да гэтага перыяду ставіцца таксама і іншая важная падзея ў жыцці Моцарта: 14 снежня 1784 года ён уступіў у масонскую ложу «Да дабрачыннасці»^[75].

Фартэпіяна Моцарта. Менавіта на ім кампазітар іграў на сваіх знакамітых «пятніцкіх» канцэртах.

З 11 лютага па 25 красавіка 1785 года Леапольд Моцарт прыехаў да сына ў Вену. Хоць іх асабістыя адносіны не змяніліся, Леапольд вельмі ганарыўся сапраўды фантастычнымі поспехамі сына, які тады знаходзіўся на піку сваёй творчасці^[76]. У першы ж дзень свайго знаходжання ў Вене, 11 лютага, ён наведаў канцэрт Вольфганга ў казіно Мельгрубэ, на якім быў таксама і імператар. Там адбылася прэм’ера новага, цяпер — аднаго з самых вядомых канцэртаў Моцарта^[77], канцэрта для фартэпіяна Рэ мінор (№ 20, K.466), першага ў серыі так званых «пятніцкіх» канцэртаў. На наступны дзень Вольфганг уладкаваў у сябе дома квартэтны вечар, на які быў запрошаны Іозеф Гайдн. Пры гэтым, як і звычайна ў падобных выпадках, першую скрыпку граў К. Дытэрсдорф, другую — Гайдн, сам Моцарт іграў на альце, а І. Вангал — на віяланчэлі. Пасля выканання квартэтаў, Гайдн выказаў сваё захапленне творчасцю Вольфганга, што даставіла Леапольду велізарную радасць: «Кажу вам перад Богам, як сумленны чалавек, ваш сын — найвялікшы кампазітар, каго я ведаю асабіста і па імі; у яго ёсць густ, а звыш таго і вялікія спазнанні ў кампазіцыі»^[73]. Вялікую радасць Леапольду даставіў таксама яго другі ўнук Карл — першы з двух выжылых дзяцей Моцарта, які нарадзіўся 21 верасня папярэдняга года^[73]. Пазней, меркавана ў 1787 годзе^{[К 5]}, Моцарты адправяць свайго сына ў прэстыжную і дарагую выхаваўчую ўстанову ў Перхтольдсдорфе^[79][80][81]. Апроч таго, Вольфганг схіліў бацьку да ўступу ў масонскую ложу. Гэта адбылося 6 красавіка, а ўжо 16 красавіка яго ўзвялі ў ступень майстра^[82].

Працэс складання і запісы ўласных твораў у Моцарта, як і кожнага іншага кампазітара, займае асаблівае месца. Упадабаным часам для складання звычайна была ранняя раніца, з сямі да дзевяці гадзін. Сам Моцарт ніколі не разважаў пра працэс складання музыкі, аднак, гэта гэтак моцна займала яго ўнутрана, што мог складаць у сябе ў галаве, заадно займаючыся пры гэтым зусім іншай справай^[83].

«Вяселле Фігаро»

Нягледзячы на поспехі камерных складанняў Моцарта, яго справы з операй складаліся не лепшай чынам. Насуперак яго надзеям, нямецкая опера паступова прыйшла ў заняпад; італьянская ж, наадварот, выпрабоўвала велізарнае падыманне. У надзеі зусім атрымаць магчымасць напісаць якую оперу, Моцарт звярнуў увагу на італьянскую оперу. Паводле савета графа Розенберга, яшчэ ў 1782 годзе ён заняўся пошукамі італьянскага тэксту для лібрэта. Аднак, яго італьянскія оперы «L’oca del Cairo» (Каірскі гусак, 1783 год) і «Lo sposo deluso» (Ашуканы жаніх, 1784 год) засталіся няскончанымі^[84]. Імкнучыся хоць неяк пракласці дарогу сваім складанням на оперную сцэну, Моцарт піша мноства ўстаўных арый у оперы іншых кампазітараў.

Ларэнца ды Понтэ. Партрэт пэндзля невядомага мастака.

Нарэшце, Моцарт атрымаў ад імператара заказ на новую оперу. За дапамогай у напісанні лібрэта Моцарт звярнуўся да знаёмага лібрэтыста, прыдворнага паэта Ларэнца да Понтэ, з якім ён пазнаёміўся на кватэры ў Барона Ветцлера яшчэ ў 1783 годзе. У якасці матэрыялу для лібрэта Моцарт прапанаваў камедыю П’ера Бамаршэ «Le Mariage de Figaro» (Жаніцьба Фігаро). Нягледзячы на тое, то Іосіф II забараніў пастаноўку камедыі ў Нацыянальным тэатры, Моцарт і да Понтэ ўсё ж прыступілі да працы, і, дзякуючы нястачы новых опер, выйгралі становішча^[84].

Сваю оперу Моцарт і ды Понце назвалі «Le nozze di Figaro» (Вяселле Фігаро). У самы разгар працы Моцарт атрымаў ад імператара яшчэ адзін заказ на оперу. Прычынай такога нечаканага заказу з’яўляўся намер Іосіфа II правесці паміж сваімі ўлюбёнцамі — Моцартам і Сальеры спаборніцтва на складанне аднаактовай камічнай оперы на тэму «тэатральнага закулісся». Прытым Моцарт павінен быў скласці оперу на нямецкае лібрэта (то бок, зінгшпіль) Готліба Штэфані-малодшага, а Сальеры — на італьянскае лібрэта (то бок, оперу-буфа) Джавані Батысты Касці. Фактычна, гэта было спаборніцтва гэтых двух оперных жанраў. Новая опера Моцарта атрымала назву «Дырэктар тэатра» (ням.: Der Schauspieldirektor). Разам з операй Сальеры «Спачатку музыка, а потым словы» яна была пастаўлена 7 лютага 1786 года ў аранжарэі Шонбруна па выпадку «Забаўляльнага свята ў гонар генерал-губернатара Нідэрландаў». Перамога ў спаборніцтве была прысуджана Сальеры. Яго опера была больш ёмістай, чым опера Моцарта, з-за чаго і мела значна большы поспех^[85]. Напэўна, прычынай няўдачы Моцарта з’яўлялася яго занятасць у сувязі з завяршэннем «Вяселля Фігаро». Тым не менш, Моцарт атрымаў ад імператара ганарар за оперу — 50 дукатаў, а Сальеры — 100 дукатаў^[86].

Стары будынак Бургтеатра (справа), дзе ішлі прэм’еры ўсіх опер Моцарта. Будынак быў знесены ў 1888 годзе. Злева — Міхайлаўскае крыло Хофбурга.

Тымчасам праца над «Вяселлем Фігаро» працягвалася. У некаторых крыніцах сцвярджаецца^[87], што опера ў цэлым была напісана за 6 тыдняў, то бок да канца лістапада 1785 года, аднак, гэта малаімаверна: заадно з яе напісаннем, Моцарт займаўся таксама працай над фартэпіяннымі канцэртамі і операй «Дырэктар тэатра». Такім чынам, час працы над «Вяселлем Фігаро» расцягваўся. Аднак, напісаўшы оперу, Моцарт сутыкнуўся з надзвычай моцнымі інтрыгамі, злучанымі з яе хуткімі рэпетыцыямі: рэч у тым, што амаль адначасна з «Вяселлем Фігаро» Моцарта былі скончаны оперы Сальеры і Рыгіні. Кожны кампазітар прэтэндаваў на тое, каб спачатку была выканана яго опера. Майкл Кэлі, сябар Моцарта і выканавец роляў Дона Курцыа і Дона Базіліа ў «Вяселлі Фігаро» расказваў, што Моцарт, ускіпеўшы, кляўся, што калі яго опера не пойдзе на сцэне першай, то ён кіне партытуру сваёй оперы ў агонь. Нарэшце, спрэчка была вырашана імператарам, які загадала прыступіць да рэпетыцый оперы Моцарта^[88]. Прэм’ера «Вяселля Фігаро» адбылася 1 мая 1786 года ў венскім Бургтэатры. Опера мела добры прыём, некаторыя нумары і арыі шматкроць спяваліся на «біс». Аднак поспех оперы няможна назваць грандыёзным: усяго толькі пасля дзевяці паўтораў опера была знята і не ставілася да 1789 года, калі пастаноўку аднавіў Антоніа Сальеры, які лічыў «Вяселле Фігаро» лепшай операй Моцарта^[89][90]. Такім чынам, слава Моцарта ў Вене як драматурга і опернага кампазітара заставалася малой, ён меў імя толькі як добры піяніст. Імператарскі двор, які зрэдку за яго заступаўся, таксама не бачыў у ім сур’ёзнага опернага кампазітара, такога, як, прыкладам, Антоніа Сальеры^[91].

18 кастрычніка 1786 года ў Моцарта і Канстанцыі нараджаецца іх трэці сын — Іаган Томас Леапольд, які пражыве ўсяго толькі адзін месяц і памрэ 15 лістапада таго ж года. Цікава, што пасля смерці Леапольда пара Моцартаў больш не звала сваіх дзяцей у гонар дзеда, аднак, дзве народжаныя ў 1787 і 1789 гадах дзяўчынкі былі названы ў гонар маці Моцарта, Ганны Марыі^[92]. Прыкладна ў гэты ж час, увосень 1786 года, Моцарт, прыслухоўваючыся да дамаўленняў сваіх сяброў-англічан Томаса Этвуда, вучня Моцарта, Нэнсі Сторас, спявачкі-сапрана, выканаўцы ролі Сюзанны ў «Вяселлі Фігаро», і яе брата Стывена, падумвае пра падарожжа ў Англію з надзеяй уладкавацца пры тамтэйшым двары. Моцарт нават узяў пару ўрокаў англійскай мовы, каб асвяжыць свае даўнія веды. Аднак яго план праваліўся з-за супраціву бацькі: Леапольд адмовіўся браць на апеку сваіх унукаў і прыслугу, якіх Моцарты хацелі пакінуць дзеду на час падарожжа. Апроч таго, ён паказаў на сціснутае фінансавае становішча сына, бо для падарожжа на такія далёкія адлегласці, як ён паказвае, было трэба мець сама меней 2000 фларынаў^[93][94]. Тым не менш, англійскія перспектывы змяніліся больш шматспадзеўнымі пражскімі: у Празе ўсе оперы Моцарта мелі вар’яцкі поспех^[95].

Прызнанне ў Празе. «Дон Жуан»

Усяго праз некалькі месяцаў пасля венскай прэм’еры, у снежні 1786 года, «Вяселле Фігаро» ў выкананні трупы Пасквале Бандзіні прайшло ў Празе, маючы пры гэтым агаламшальны поспех: уся Прага літаральна звар’яцела на оперы, мелодыі з яе «расцягнулі» на музыку для танцаў, іх спявалі на вуліцы і нават ігралі ў корчмах. Дзякуючы такому поспеху, на каляды 1786 года Моцарт атрымаў запрашэнне прыехаць у Прагу. Разам з Канстанцыяй ён прыбыў туды 11 студзеня 1787 года. Моцарты прабылі ў Празе да 8 лютага. Тут Моцарту быў уладкаваны такі цёплы і ветлівы прыём, якога ён не меў у Вене ўжо шмат гадоў. У Празе ён заўсёды знаходзіўся ў цэнтры ўвагі: іх з Канстанцыяй рэгулярна запрашалі на абеды, прыёмы і оперныя спектаклі. Асабліва Моцарт быў усцешаны ўсеагульным каханнем да «Вяселля Фігаро». 14 студзеня 1787 года ён пісаў свайму сябру Готфрыду фон Жакену, сыну вядомага венскага навукоўца-батаніка Іозефа фон Жакена^[96]:

Моцарт некалькі разоў быў на выставах «Вяселля Фігаро», а 20 студзеня ён сам, седзячы за *ам, дырыжаваў операй. За дзень да гэтага, 19 студзеня, Моцарт даў канцэрт, які быў прыняты публікай з бурнымі авацыямі. Нарэшце, ён склаў з Бандзіні кантракт на 100 дукатаў на складанне новай оперы^[97].

Віла Бертрамка ў Празе, дзе, як лічыцца, Моцарт дапісваў «Дон Жуана». Цяпер там размешчаны музей кампазітара.

Па вяртанні ў Вену ў лютым 1787 года Моцарт узяўся за працу над операй. Дзякуючы поспеху «Вяселля Фігаро», Моцарт лічыў да Понтэ ідэальнай кандыдатурай лібрэтыста. У якасці сюжэта для лібрэта да Понтэ прапанаваў п’есу «Дон Жуан», і яна давялася Моцарту па душы. 7 красавіка 1787 года ў Вену прыязджае юны Бетховен. Згодна шырока пашыранай думцы, Моцарт, паслухаўшы імправізацыі Бетховена, нібы выклікнуў: «Ён усіх прымусіць гаварыць пра сябе!» і нават узяў Бетховена да сябе ў вучні. Аднак, ніякіх прамых довадаў таму не існуе. Так ці інакш, Бетховен, атрымаўшы ліст пра цяжкую хваробу маці, быў змушаны вярнуцца ў Бон, правядучы ў Вене ўсяго два тыдні^[98].

У самы разгар працы над операй, 28 мая 1787 года, памірае Леапольд Моцарт, бацька Вольфганга Амадэя. Гэта падзея жудасна азмрочыла Моцарта, які звык увесь час адчуваць падтрымку бацькі^[99]. У пачатку кастрычніка Моцарт прыбыў у Прагу ў другі раз, каб кіраваць рэпетыцыямі оперы. Лічыцца, што Моцарт любіў бываць на віле Бертрамка пражскага кампазітара Франца Душака. З яго жонкай Жазефай, выдатнай спявачкай-сапрана, Моцарт быў знаёмы яшчэ з часоў свайго жыцця ў Зальцбургу. Прэм’ера оперы «Дон Жуан» адбылася 29 кастрычніка 1787 года ў Саслоўным Тэатры ў Празе. Па ўласным выразе Моцарта, опера прайшла з «самым гучным поспехам»^[100].

Саслоўны тэатр у Празе. Гэта адзіны захаваны ў першародным выглядзе тэатр, дзе выступаў Моцарт.

Моцарт вярнуўся ў Вену 15 лістапада. Пад канец 1787 года, 1 снежня, Моцарт пераязджаюць у новую кватэру на куце Шультэрштрасэ і Тухлаўбен. 7 снежня, пасля смерці Крыстофа Вілібальда Глюка, Моцарт атрымаў пасаду імператарскага камернага кампазітара і музыканта з гадавым пенсіёнам у 800 фларынаў^[101], аднак яго абавязкі зводзіліся галоўным чынам да складання танцаў для маскарадаў. Опера — камічная, на сюжэт са свецкага жыцця, была заказана Моцарту толькі аднойчы, і ёю стала «Così fan tutte» («Так робяць усе», 1790 год)^[102]. Падобная аплата прыкладна была роўная ганарару за дзве оперы, які мог атрымаць Моцарт. Улічваючы ранейшыя прыбыткі Моцарта, гэта было не вельмі шмат, аднак такая аплата была нормай для Вены таго часу. Прыкладам, А. Сальеры, знаходзячыся на гэтай жа пасадзе, атрымваў усяго толькі 426 фларынаў 40 крэйцараў гадавога пенсіёну^[103]. Вядомы музыкавед Джон Райс сцвярджае, з моманту прыбыцця Моцарта ў Вену, імператар аказваў яму больш заступніцтва, чым любому іншаму венскаму музыканту, за выняткам Сальеры. 27 снежня 1787 года ў Моцарта і Канстанцыі нарадзілася першая дачка — Тэрэзія^[101].

Пастаноўцы «Дон Жуана» ў Вене, о якой падумвалі Моцарт і да Понтэ, замінаў усё больш нарастальны поспех новай оперы Сальеры «Аксур, цар Армуза», прэм’ера якой адбылася 8 студзеня 1788 года. Нарэшце, дзякуючы наказу імператара Іосіфа II, зацікаўленага пражскім поспехам «Дон Жуана», опера была выканана 7 мая 1788 года ў Бургтэатры. Венская прэм’ера правалілася: публіка, з часоў «Фігаро» зусім астылая да творчасці Моцарта, не змагла прызвычаіцца з гэтак новым і незвычайным творам, і ў цэлым засталася абыякавая. Ад імператара Моцарт атрымаў за «Дон Жуана» 50 дукатаў, і, як сцвярджае Дж. Райс, на працягу 1782—1792 гадоў гэта быў адзіны выпадак, калі кампазітар атрымаў плату за оперу, заказаную не ў Вене^[104].

З 1787 года рэзка зменшылася колькасць «акадэмій» Моцарта, а ў 1788 годзе яны зусім спыніліся — яму не атрымоўвалася сабраць дастатковую колькасць падпісантаў. «Дон Жуан» на венскай сцэне праваліўся, і амаль нічога не прынёс. З-за гэтага фінансавае становішча Моцарта рэзка пагоршылася. Мусібыць, ужо тым часам у яго пачалі запасіцца даўгі, што пагаршаліся выдаткамі на лячэнне жонкі, якая хварэла з-за частых родаў. У чэрвені 1788 года Моцарт пасяляецца ў доме па адрасе Варынгергасе 135 «Ля трох зорак» у венскім прыгарадзе Альзергрунд. Новы пераезд быў чарговым сведчаннем цяжкіх грашовых праблем: арэндная плата за дом ў прыгарадзе была значна ніжэй, чым у горадзе^[105]. Неўзабаве пасля пераезду памірае дачка Моцарта Тэрэзія. З гэтага часу пачынаецца чарада шматлікіх лістоў Моцарта з просьбамі пра фінансавую дапамогу да свайго сябра і брата па масонскай ложы, багатага венскага камерсанта Міхаэля Пухберга.

Нягледзячы на гэтак жаласнае становішча, на працягу паўтара месяца лета 1788 года Моцарт піша тры, цяпер — самыя знакамітыя, сімфоніі: № 39 Мі-бемоль мажор (K.543), № 40 Соль мінор (K.550) і № 41 До мажор («Юпітэр», K.551)^[106]. Прычыны, што заахвоцілі напісаць Моцарта гэтыя сімфоніі, невядомыя. Напэўна, яны былі напісаны для новых канцэртаў па падпісцы, аднак Моцарту гэтак і не ўдалося арганізаваць іх выкананні. Толькі адна сімфонія — № 40 Соль мінор, напэўна, была выканана на канцэртах пад кіраваннем Антоніа Сальеры ў 1791 годзе^[107]. Пачынаючы з канца 1788 года Моцарт займаецца перааркестроўкай і аранжаваннем розных (галоўным чынам духоўных) складанняў І. С. Баха і Г. Ф. Гендэля па просьбе свайго апекуна барона ван Світэна, якія той выконваў у сваім хатнім коле^[108].

Падарожжа ў Паўночную Германію

Партрэт Моцарта працы Дорыс Шток. Дрэздэн, 1789 год.

Да 1789 года матэрыяльнае становішча Моцарта па-ранейшаму заставалася сумным. Акадэміі, якія хацеў правесці Моцарт, не збіралі дастатковую колькасць падпісантаў. Вясной 1789 года сябар і вучань Моцарта, князь Карл Ліхноўскі, збіраючыся па справах у Берлін, прапанаваў Моцарту месца ў сваім экіпажы, на што Моцарт з радасцю пагадзіўся. Прускі кароль Фрыдрых Вільгельм II быў вялікім аматарам музыкі, і яго магчымае заступніцтва абудзіла ў Моцарту надзею зарабіць досыць грошай, каб адплаціць з абавязкамі, якія гэтак гнялі яго. У Моцарта не было грошай нават на дарожныя выдаткі: ён быў змушаны прасіць у пазыку 100 фларынаў у свайго сябра Франца Хофдэмеля. Вандраванне доўжылася без малога тры месяцы: з 8 красавіка па 4 чэрвеня 1789 года. Падчас падарожжа Моцарт наведаў Прагу, Лейпцыг, Дрэздэн, Патсдам і Берлін. Насуперак надзеям Моцарта, вандраванне ў фінансавым плане аказалася няўдалым: грошай, выручаных ад падарожжа, было катастрафічна мала^[109].

Гісторыю пра тое, як у Берліне Моцарт атрымаў запрашэнне стаць на чале прыдворнай капэлы караля Фрыдрыха-Вільгельма II з утрыманнем у 3 тысячы талераў, Альфрэд Эйнштэйн адносіць да вобласці фантазіі, як і сентыментальную прычыну адмовы — быццам бы з павагі да Іосіфа II. Фрыдрых Вільгельм II толькі зрабіў заказ на шэсць простых фартэпіянных санат для сваёй дачкі і шэсць струнных квартэтаў для сябе самога^[110].

Фінансавыя цяжкасці. «Так робяць усе»

Амаль адразу пасля вяртання Моцарт прыступіў да стварэння квартэтаў для Фрыдрыха Вільгельма II. Ужо ў чэрвені 1789 года быў гатовы першы з іх — квартэт Рэ мажор (K.575). Грошай ледзь хапала на жыццё, тым больш, што спроба ўладкаваць у сябе дома канцэрты па падпісцы гэтак і не ўдалася. Канстанцыя была цяжка хворая язвай галёнкі. Яе лячэнне таксама моцна высільвала капшук Моцарта. Па рэкамендацыі лекара, доктара Томаса Клосе, Моцарт быў змушаны адправіць жонку на курорт у Бадэне, што яшчэ мацней павялічыла яго выдаткі. Яго лісты Пухбергу з просьбамі пра пазыкі раскрываюць усю жаласнасць яго становішча: у лісце ад 12 ліпеня 1789 года Моцарт, перапоўнены роспачы, літаральна вылівае сваю душу^[111]:

Шаноўны, лепшы сябар!
і шаноўны сабрат
Божа! Я ў такім становішчы, якога не пажадаю і лютаму ворагу. І калі Вы, лепшы сябар і брат, пакінеце мяне, то прападу я, няшчасны, і без усялякай маёй віны, разам з беднай маёй хворай жонкай і дзіцём. Ужо нядаўна, калі быў у Вас, я хацеў бы выказаць перад Вамі душу, але мне не хапіла смеласці! Мне не хапіла б духу і зараз — толькі з уздрыгам душэўным асмельваюся я зрабіць гэта пісьмова, — але не адважыўся б і пісьмова, калі б не быў упэўнены, што Вы мяне ведаеце, што Вам вядомыя мае абставіны і Вы цалкам перакананыя ў маёй невінаватасці адносна майго злашчаснага, у вышэйшай ступені сумнай становішча. <…> На жаль, у Вене мой лёс так да мяне непрыхільны, што я не магу нічога зарабіць нават калі хачу. Я 14 дзён запар рассылаў падпісны ліст, і вось на ім адзінае імя — Світэн! <…> Усё зараз залежыць ад Вас, мой адзіны сябар — ці жадаеце Вы або ці можаце пазычыць мне яшчэ 500 флорынаў? <…>

Дзякуючы лячэнню на курорце, дзе Моцарт перыядычна яе наведваў, ужо да жніўня Канстанцыя паправілася. Тым часам, на венскай сцэне была адноўлена і мела вялікі поспех «Вяселле Фігаро». Дзякуючы гэтаму поспеху Моцарт ізноў з натхненнем заняўся працай для тэатра: пісаў устаўныя арыі ў свае оперы і ў оперы іншых кампазітараў. У той жа час Да Понтэ напісаў для Сальеры цалкам арыгінальнае лібрэта «La scuola degli amanti» (Школа закаханых). Сальеры, аднак, закінуў працу над операй, напісаўшы ўсяго толькі два нумары. Пасля гэтага лібрэта трапіла да Моцарта са змененай назвай «Così fan tutte» (Так паступаюць усе)^[112]. За гэту оперу Моцарт атрымаў ганарар 200 дукатаў. Яе прэм’ера з сярэднім поспехам адбылася 26 студзеня 1790 года ў Бургтеатры^[113].

Апошні дом Моцарта па адрасе Рауэнштайнгасэ 970 (жоўты будынак злева на пярэднім плане), дзе ён памёр 5 снежня 1791 года. Будынак разбураны ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Акварэль, каля 1840 года.

У лютым 1790 года імператар Іосіф II памёр. З усшэсцем на прастол Леапольда II Моцарт спачатку злучаў вялікія надзеі, аднак новы імператар не быў асаблівым аматарам музыкі, і да яго музыканты доступу не мелі. У маі 1790 года Моцарт пісаў яго сыну, эрцгерцагу Францу, спадзеючыся зарэкамендаваць сябе: «Смага славы, любоў да дзейнасці і ўпэўненасць у сваіх спазнаннях прымушаюць мяне адважыцца прасіць пра месца другога капельмайстра, асабліва таму, што вельмі ўмелы капельмайстар Сальеры ніколі не займаўся царкоўным стылем^{[К 6]}, я ж з самай юнацкасці ў дасканаласці асвоіў гэты стыль»^[115]. Аднак, прашэнне Моцарта было праігнаравана, што моцна яго расчаравала. Моцарт быў абмінуты ўвагай і падчас візіту ў Вену 14 верасня 1790 года караля Фердынанда і каралевы Неапалітанскай Караліны — быў дадзены канцэрт пад кіраўніцтвам Сальеры, у якім браў удзел Іозеф Гайдн і іншыя вядомыя музыканты; Моцарта аніразу не запрасілі гуляць перад каралём, што яго абразіла^[116].

Восенню 1790 года Канстанцыя ў чарговы раз праходзіла лячэнне ў Бадэне. У святле гэтага, матэрыяльнае становішча Моцарта аказалася гэтак бязвыхадным, што ён павінен быў з’ехаць з Вены ад пераследаў крэдытораў, каб артыстычным вандраваннем хоць трохі паправіць свае справы: 9 кастрычніка 1790 года ў Франкфурце-на-Майне павінна было адбыцца каранаванне Леапольда II, але Моцарта зноў не запрасілі, і ён вырашыў ехаць за ўласны рахунак. Ён выехаў з Вены 23 верасня, а ўжо 28 верасня прыбыў у Франкфурт. Нягледзячы на тое, што Моцарта там, па яго ўласным выразе, хацелі «займець усюды», ён быў расчараваны — зборы з канцэртаў былі нікчэмна малыя. У адсутнасці Моцарта Канстанцыя пераехала ў дом на Рауэнштайнгасэ 970. Гэты дом стаў апошнім жыллём Моцарта. Вяртаючыся ў Вену, Моцарт заехаў у Майнц, Мангейм і Мюнхен^[117]. Неўзабаве пасля яго вяртання Вену наведаў нямецкі скрыпач і імпрэсарыа Іаган Саламон, які прыехаў з Лондана. Ён прыцягнуў Гайдна да напісання канцэртаў для сябе і зрабіў яму прапанову паехаць у Лондан. З Моцартам было абгаворана, што пасля вяртання Гайдна, ён таксама павінен будзе паехаць у Англію на падобных умовах, аднак, з-за няўчаснай смерці Моцарта гэтага гэтак і не адбылося^[118]. Сябры Моцарт і Гайдн у апошні раз ў жыцці бачыліся ў дзень ад’езду Гайдна, 15 снежня 1790 года. Смерць Моцарта годам пазней глыбока ўразіла Гайдна, і ён доўга не мог вызваліцца ад выкліканага ёю ўзрушэння^[119].

Апошні год

Са студзеня 1791 года ў творчасці Моцарта азначаецца небывалы ўздым. Апроч усяго іншага, Моцарт сачыніў адзіны за тры мінулыя гады і апошні па ліку канцэрт для фартэпіяна з аркестрам (№ 27 сі-бемоль мажор, K.595), які датуецца 5 студзеня. У красавіку ён падрыхтаваў другую рэдакцыю сваёй сімфоніі соль мінор (№ 40, K.550), дадаўшы ў партытуру кларнеты. Пазней, 16 і 17 красавіка, гэта сімфонія была выканана на дабрачынных канцэртах пад кіраваннем Антоніа Сальеры^[120]. Пасля няўдалай спробы атрымаць прызначэнне на пасаду другога капельмайстара — намесніка Сальеры, Моцарт зрабіў крок у іншым кірунку: у пачатку мая 1791 года ён скіраваў у венскі гарадскі магістрат заступніцтва з просьбай прызначыць яго на неаплачаную пасаду асістэнта капельмайстра Кафедральнага сабора Святога Стэфана. Просьба была здаволена, і Моцарт атрымаў гэту пасаду. Яна падавала яму права стаць капельмайстрам пасля смерці цяжкахворага капельмайстра Леапольда Хофмана. Хофман, аднак, перажыў Моцарта^[121].

Так званая «Ложа „Чароўнай флейты“» — хаціна, дзе Моцарт, як лічыцца, напісаў сваю оперу «Чароўная флейта». У наш час перанесена на гару Капуцынерберг (Зальцбург).

У сакавіку 1791 года стары знаёмы Моцарта, тэатральны акцёр і імпрэсарыа Эмануэль Шыканедэр, дырэктар уласнага тэатра «Ауф дэр Відэн», звярнуўся да яго з просьбай выратаваць свой тэатр ад заняпаду і напісаць для яго нямецкую «оперу для народа» на казачны сюжэт^[122].

Пададзеная ў верасні 1791 года ў Празе, па выпадку каранавання Леапольда II чэшскім каралём, опера «Літасць Ціта» была прынята холадна; «Чароўная флейта», пастаўленая ў тым жа месяцы ў Вене ў прыгарадным тэатры, наадварот, мела такі поспех, якога Моцарт у аўстрыйскай сталіцы не ведаў ужо шмат гадоў. У шырокай і размаітай дзейнасці Моцарта гэта опера-казка займае асаблівае месца.

Моцарт, як і большасць яго сучаснікаў, нямала ўвагі надаваў і духоўнай музыцы, але значных узораў у гэтай вобласці ён пакінуў няшмат: апроч «Misericordias Domini» — «Ave verum corpus» (KV 618, 1791 год), напісаны ў зусім не характэрным для Моцарта стылі, і велічна-гаротны Рэквіем (KV 626), над якім Моцарт працаваў апошнія месяцы свайго жыцця. Цікавая гісторыя напісання «Рэквіема». У ліпені 1791 года Моцарта наведаў нейкі таямнічы незнаёмы ў шэрым і заказаў яму «Рэквіем» (жалобную задушную імшу). Як усталявалі біёграфы кампазітара, гэта быў пасланец графа Франца фон Вальзег-Штупаха, музыкуючага дылетанта, які любіў выконваць у сябе ў палацы сіламі сваёй капэлы чужыя творы, купляючы ў кампазітараў аўтарства; рэквіемам ён хацеў ушанаваць памяць сваёй памерлай жонкі^[123]. Працу над незавершаным «Рэквіемам», узрушальным сваім скрушным лірызмам і трагічнай выразнасцю, скончыў яго вучань Франц Ксавер Зюсмаер, які раней прымаў некаторы ўдзел у складанні оперы «Літасць Ціта».

Хвароба і смерць

Магчыма, самы апошні прыжыццёвы партрэт Моцарта, напісаны ў 1790 годзе ў Мюнхене. Мастак Іаган Георг Эдлінгер.

У сувязі з прэм’ерай оперы «Літасць Ціта», Моцарт прыехаў у Прагу ўжо хворым, і з гэтых пор яго стан пагаршаўся. Яшчэ падчас завяршэння «Чароўнай флейты» ў Моцарта пачаліся непрытомнасці, ён моцна заняпаў духам. Як толькі «Чароўная флейта» была выканана, Моцарт з запалам заняўся працай над «Рэквіемам». Гэта праца гэтак моцна займала яго, што ён збіраўся нават да завяршэння «Рэквіема» не прымаць больш вучняў^{[К 7][124]}. Па вяртанні з Бадэна Канстанцыя зрабіла ўсё, каб утрымаць яго ад працы; урэшце яна забрала ў мужа партытуру «Рэквіема» і выклікала лепшага ў Вене лекара, доктара Нікалаўса Клосэ^[125].

Сапраўды, дзякуючы гэтаму стан Моцарта гэтак палепшыўся, што ён смог 15 лістапада завяршыць сваю масонскую кантату і падырыжаваць яе выкананнем. Ён загадваў Канстанцыі вярнуць яму «Рэквіем» і працягнуў над ім працаваць. Аднак паляпшэнне працягвалася нядоўга: 20 лістапада Моцарт злёг. У яго пачалася слабасць, рукі і ногі распухлі да такой ступені, што ён не мог хадзіць, потым з’явіліся раптоўныя прыступы ірвоты. Апроч таго, у яго абвастрыўся слых, і ён загадваў прыбраць з пакоя клетку са сваёй любай канаркай — ён не мог выносіць яе спевы^[125]. 28 лістапада стан Моцарта пагоршыўся гэтак, што Клосэ запрасіў на кансіліум доктара М. фон Салаба, у той час галоўнага лекара Галоўнага венскага шпіталя^[126]. Цягам двух тыдняў, праведзеных Моцартам у пасцелі, за ім глядзела яго сваячка Сафі Вебер (пасля Хайбль), якая пакінула пасля сябе шматлікія ўспаміны пра жыццё і смерць Моцарта. Яна заўважала, што з кожным днём Моцарт паступова слабеў, да таго ж яго стан пагаршаўся непатрэбнымі кровапусканнямі, якія былі звычайным сродкам тагачаснай медыцыны, і прымяняліся таксама дактарамі Клосэ і Салаба^[127].

«Апошнія гадзіны жыцця Моцарта», карціна працы Г. Н. О’Ніла, 1860-я гг.

Клосэ і Салаба дыягнаставалі ў Моцарта «вострую прасавістую ліхаманку» (такі дыягназ быў паказаны і ў сведчанні пра смерць)^{[К 8]}; доктар Э. Гульднер фон Лобес, пазней галоўны лекар Вены, зваў гэту хваробу «рэўматычнай запаленчай ліхаманкай». Па сведчанні Гульднера, Клосэ адпачатку асцерагаўся смяротнага выніку і казаў доктару Салаба: «Моцарта не выратаваць, ужо немагчыма стрымаць ускладненне»^[129][130]. «Хвароба, — пісаў Гульднер у 1824 годзе, — прыняла свой звычайны зварот і мела сваю звычайную працягласць. Клосэ гэтак слушна назіраў і спасціг яе, што прадказаў яе вынік з дакладнасцю да гадзіны. Падобнае захворванне атакавала ў той час вялікая колькасць жыхароў Вены і для шмат каго з іх мела гэтак жа фатальны вынік і пры тых жа сімптомах, што і ў Моцарта»^[129][131]. У любым выпадку, лічыў Г. Аберт, хвароба Моцарта была ўскладнена агульнай саслабленасцю арганізма — вынікам цяжкіх захворванняў, перанесеных у дзяцінстве і юнацкасці і ў большасці сваёй злучаных з празмернай напругай, працай і адсутнасцю адпачынку^[132]. Пазней многія навукоўцы-медыкі спрабавалі ўдакладніць дыягназ, пастаўлены лекарамі Моцарта^{[К 9]}, і ўсё больш схіляліся да таго, што прычынай смерці кампазітара стала хранічная хвароба (сустаўны рэўматызм, ныркавая недастатковасць, хвароба Шонлейна—Генаха), ускладненая вострым інфекцыйным захворваннем, якім, апроч «рэўматычнай запаленчай ліхаманкі», магла быць стрэптакокавая інфекцыя ці інфекцыя верхніх дыхальных шляхоў^[134][135]. Многія ўрачы лічаць, што згубнымі для пацыентаў, не толькі для Моцарта, маглі аказацца і прынятыя ў тыя часы метады лячэння^[136].

Як лічаць сучасныя даследчыкі, больш дакладна ўсталяваць прычыны смерці кампазітара ўжо немагчыма^[138][139]. У. Стафард параўноўвае гісторыю хваробы Моцарта з перавернутай пірамідай: на вельмі невялікай колькасці дакументальных сведчанняў грувасцяцца тоны другаснай літаратуры^[139]. Пры гэтым аб’ём верагодных звестак за апошнія сто гадоў не павялічыўся, а скараціўся: навукоўцы з гадамі ўсё больш крытычна ставіліся да сведчанняў Канстанцыі, Сафі і іншых сведкаў, выяўляючы ў іх сведчаннях нямала супярэчнасцей^[139][140].

4 снежня стан Моцарта стаў крытычным. Ён стаў гэтак адчувальным да дакрананняў, што ледзь трываў сваю начную кашулю. Ад цела яшчэ жывога Моцарта выходзіў смурод, з-за чаго знаходзіцца ў адным пакоі з ім было цяжка. Спусцячы шмат гадоў старэйшы сын Моцарта Карл, якому на той момант было ўсяго сем гадоў, успамінаў, як ён, стоячы ў вуглу пакоя, з жахам глядзеў на апухлае цела свайго бацькі, які ляжаў у пасцелі^[141]. Па сведчанні Сафі, Моцарт адчуваў набліжэнне смерці і нават прасіў Канстанцыю паведаміць І. Альбрэхтсбергеру пра яго смерць раней, чым пра яе пазнаюць іншыя, каб той паспеў заняць яго месца ў Саборы Святога Стэфана: ён заўсёды лічыў Альбрэхтсбергера прыроджаным арганістам і меркаваў, што пасада памагатага капельмайстра павінна быць яго^[142]. У той жа вечар да пасцелі хворага быў запрошаны святар царквы Святога Пятра.

Позна ўвечар паслалі за ўрачом^{[К 10]}; Клосэ распарадзіўся зрабіць халодны кампрэс на галаву паміраючага Моцарта, з-за чаго той знепрытомеў. З гэтага моманту Моцарт ляжаў пластом, бязладна трызнячы. Прыкладна апоўначы ён прыўзняўся на ложку і нерухома глядзеў у прастору, потым схіліўся да сцяны і прыснуў. Пасля поўначы, без пяці хвілін гадзіна, то бок ужо 5 снежня, наступіла смерць^[146].

Ужо ўначы ў доме Моцарта з’явіўся барон ван Світэн, і, спрабуючы суцешыць удаву, распарадзіўся, каб яна на некалькі дзён перасялілася да сяброў. Адначасна ён даў ёй настойлівую раду ўладкаваць пахаванне як мага прасцей: сапраўды, апошні абавязак памерламу аддалі па трэцім класе, які каштаваў 8 фларынаў 36 крэйцараў і яшчэ 3 фларына за катафалк. Неўзабаве пасля ван Світэна прыехаў граф Дэім і зняў з Моцарта пасмяротную маску. «Каб апрануць спадара», рана раніцай быў выкліканы Дайнер. Людзі з пахавальнага братэрства, пакрыўшы цела чорнай тканінай, на насілках перанеслі яго ў працоўны пакой і паставілі яго поруч з фартэпіяна. Цягам дня туды прыходзілі многія сябры Моцарта, якія жадалі выказаць спачуванні і яшчэ раз убачыць кампазітара^[146].

Палеміка вакол акалічнасцей смерці Моцарта не цішэе і дасёння, нягледзячы на тое, што з дня смерці кампазітара прайшло больш за 220 гадоў. З яго смерцю злучана велізарная колькасць версій і легендаў, сярод якіх асабліва вялікае шыранне, дзякуючы «маленькай трагедыі» А. С. Пушкіна, атрымала легенда пра атручванне Моцарта найвядомейшым у той час кампазітарам Антоніа Сальеры^[147]. Навукоўцы, якія вывучаюць смерць Моцарта, падзяліліся на два лагеры: прыхільнікаў гвалтоўнай і натуральнай смерці. Аднак абсалютная большасць навукоўцаў лічыць, што Моцарт памёр натуральным шляхам, а любыя версіі атручванняў, асабліва — версія атручвання Сальеры, недаказальныя ці проста хібныя^[148].

Пахаванні

Кенатаф Моцарта — найболей вядомае «пахаванне» могілкаў Святога Марка.

6 снежня 1791 года каля трох гадзін папаўдні цела Моцарта было прывезена да Сабора Святога Стэфана. Тут, у Крыжовай капэле, што прылягае да паўночнага боку сабора, адбылася сціплая рэлігійная цырымонія, на якой былі сябры Моцарта ван Світэн, Сальеры, Альбрэхтсбергер, Зюсмаер, Дайнер, Рознер, віяланчаліст Орслер і іншыя^[149]. Катафалк адправіўся на могілкі Святога Марка, у адпаведнасці з наказамі таго часу, пасля шасці гадзін вечара, то бок ужо ў цемры, без суправоднікаў^[150]. Дата пахавання Моцарта з’яўляецца спрэчнай: крыніцы паказваюць 6 снежня, калі труна з яго целам была адпраўлена на могілках, аднак рэгламент забараняў хаваць памерлых раней, чым пасля 48 гадзін пасля смерці^{[151][152][К 11]}.

Насуперак пашыранай думцы, Моцарт не быў пахаваны ў палатняным мяшку ў брацкай магіле разам з беднякамі, як гэта было паказана ў фільме «Амадэй». Яго пахаванні праходзілі па трэцім разрадзе, што агадвала пахаванне ў труне, але ў агульнай магіле разам з 5—6 іншымі трунамі^[154]. У пахаваннях Моцарта не было нічога незвычайнага для таго часу. Гэта не былі «пахаванні жабрака». Пахаванымі ў асобнай магіле з надмагіллем ці помнікам маглі быць толькі вельмі багатыя людзі і прадстаўнікі шляхты. Уражальныя (хоць і па другім разрадзе) пахаванні Бетховена ў 1827 годзе праходзілі ўжо ў іншай эпосе і, апроч таго, адлюстроўвалі рэзка ўзрослы сацыяльны статус музыкантаў.

Для венцаў смерць Моцарта прайшла практычна неўпрыкмет, аднак у Празе пры вялікім збегу народа (каля 4000 чалавек) у памяць пра Моцарта праз 9 дзён пасля яго смерці 120 музыкантаў выканалі з адмысловымі дадаткамі напісаны яшчэ ў 1776 годзе «Рэквіем» Антоніа Разеці^[155].

Дакладнае месца пахавання Моцарта дакладна невядома: у яго часы магілы заставаліся непазначанымі, надмагільныя камяні дазвалялася ставіць не на месцы самага пахавання, а ля сцяны могілкаў. Магілу Моцарта шмат гадоў запар наведвала жонка яго сябра Іагана Георга Альбрэхтсбергера, якая брала з сабой сына. Ён дакладна помніў месца пахавання кампазітара і, калі, па выпадку пяцідзесяцігоддзя з дня смерці Моцарта, сталі адшукваць яго пахаванне, смог яго паказаць. У 1859 годзе там збудавалі помнік па праекце фон Гасера — знакамітага Заплаканага Ангела. У сувязі са стагоддзем з дня смерці кампазітара помнік перанеслі ў «музычны куток» Цэнтральных могілак Вены, з-за чаго зноў паўстала небяспека страціць сапраўдную магілу. Тады нагляднік могілкаў Святога Марка Аляксандр Кругер з розных рэштак ранейшых надмагілляў збудаваў маленькі помнік. У наш час Заплаканы Анёл вернуты на сваё ранейшае месца^[156].