Чатырохбаковы кунтушовы пояс. Ліпкуў

Кунтушовы пояс[1] — пояс даўжынёй ад 3 да 4,5 м і шырынёй 40 см, які насіла пераважна шляхта ў Рэчы Паспалітай у складзе так званага кунтушовага строю. Элемент польскага нацыянальнага касцюма.

Яго тыповая форма ўсталявалася позна, ажно ў XVIII стагоддзі. У гэты час кунтушовы пояс дасягнуў апагею папулярнасці, хаця ўжо ў XVII стагоддзі ён быў важным кампанентам убрання шляхты ў Рэчы Паспалітай. У XVII стагоддзі яшчэ падпярэзваў жупан, а не кунтуш[2]. Паводле ідэі сарматызму, якая прызнае дасягненні старажытных іранскіх народаў далёкай спадчынай Рэчы Паспалітай, значная частка тагачаснага адзення была запазычана дзякуючы польскім армянам з культуры Усходу (Турцыі, Персія). Шляхціц абмотваў пояс вакол сябе некалькі разоў, майстэрскі складваючы канцы, каб пояс не мяўся, або завязваў у вузел збоку, радзей пасярэдзіне жывата[3].

Апісанне пояса

Паясы звычайна шылі шаўковымі[1], багата ўпрыгожвалі — у больш дарагія ўпляталі залатыя і сярэбраныя ніткі (залотныя тканіны). Іх ткалі багатымі каляровымі ўзорамі, ахвотна выкарыстоўваючы ўсходнія матывы, але таксама заходнія ці мясцовыя народныя матывы. Паясы ткалі на станку, выкарыстоўвалі дзве асновы і шмат уткоў. Гэта была так званая міжземнаморская тэхніка або taquetē façonné[4]. У залежнасці ад тэхналогіі былі аднабаковыя, двухбаковыя і чатырохбаковыя. Чатырохбаковыя палосы атрымліваліся такім чынам, што правы і левы бакі падзяляліся ўздоўж на дзве паловы, якія адрозніваліся колерам, а часам і малюнкам. Дзякуючы гэтаму адзін пояс, які складваўся ўздоўж папалам, мог выкарыстоўвацца ў чатырох варыянтах[4].

Памеры пояса ў сярэднім былі 3,5 — 4 м даўжыні і 0,35 — 0,40 м шырыні.

На плоскасці пояса змяшчалі ва прамавугольнай формы заканчэнні (галовы), кожны з якіх меў два сіметрычныя стылізаваныя матывы букета, вазона, праросшых парасткамі і кветкамі пнёў. Паміж галовамі пояса размяшчалася асноўная частка, якая складалася з папярочных арнаментаваных ці аднатонных палос («шлячкі»), запаўнялася сеткавым (матыў лускі) узорам, была без арнаментацыі. Уздоўж пояса ішоў вузкі бардзюр з раслінным (складзеным у паласу) арнаментам. Канцы завяршаліся ўзорыстай паласой, матывы якой звычайна паўтаралі арнаменты «шлячкоў»[1]. Паясы складваліся ўздоўж, з аднаго боку, больш дэкаратыўнага, насілі ў асаблівых выпадках, з другога, больш сціплага, штодзённа[1]. Нярэдка да пояса падвешвалі шабельныя пражкі.

Гісторыя

Радзіма шаўковых тканых паясоў — Персія, Індыя і Турцыя[1]. У першых дзвюх краінах у XV стагоддзі імі падпяразвалі доўгія кафтаны. У Індыі пояс быў абавязковым элементам прыдворнага ўбору. У Турцыі ў XVI стагоддзі яны таксама сталі папулярнымі, у Бурсе былі створаны мануфактуры па вырабе паясоў[4]. Першапачаткова кунтушовыя паясы завозіліся ў Польшчу з-за мяжы, першыя мануфактуры ў Рэчы Паспалітай (так званыя персіярні), якія выраблялі паясы, былі створаны ў XVII стагоддзі. Першыя паясы былі завезены ў Польшчу ў канцы XVI стагоддзя армянскімі купцамі, якія прывозілі іх з Персіі і Індыі. Пасля 1722 года армяне пачалі адкрываць у Канстанцінопалі фабрыкі па вытворчасці паясоў, галоўным чынам для патрэб польскага рынку, дзе ўсё часцей насілі нацыянальны касцюм, важным элементам якога быў пояс. З 1740 гадах яны перанеслі свае майстэрні яшчэ бліжэй — на ўсходнія землі Рэчы Паспалітай. Персіярні ў Польшчы часта падтрымлівалі польскія магнаты[4]. Першыя такія фабрыкі былі створаны ў Станіславове і Бродах[5]. Слуцк быў вядомым вытворчым цэнтрам, і часам кунтушовыя паясы называюць слуцкімі, хаця вядомай была і мануфактура ў Кабыльцы. Акрамя слуцкіх і кабылецкіх, папулярнымі былі і ліпкаўскія паясы.

Персіярня ў Слуцку

Слуцкі пояс

Персіярняй у Слуцку ў 1758—1776 гадах кіраваў польскі армянін Ян Маджарскі, а потым кіраўніцтва перахапіў яго сын Лявон і ўзначальваў вытворчасць да 1807 года. На польскія землі Яна Маджарскага прывёз Міхал Казімір Радзівіл, званы «Рыбанька», які ў 1743 годзе заснаваў у сваім маёнтку ў Нясвіжы персіярню. Паясы з гэтай майстэрні не захаваліся. Маджарскі, верагодна, у 1767 годзе, пасля смерці Радзівіла, пераехаў у Слуцк. Тут са згоды Караля Станіслава Радзівіла, вядомага як «Пане Каханку», сына Міхала, ён заснаваў новую персіярню[4].

Слуцкія паясы цанілі і шукалі. Тут упершыню пачалі вырабляць чатырохліцавыя паясы. Разнастайнай была аздоба слуцкіх паясоў. Галоўкі пояса ўпрыгожвалі матывы квітнеючых кустоў, часам акружаных медальёнам са звілістай стужкі або вырастаючых з насыпу зямлі кветак, узоры кветкавых букетаў у вазах, якія стаяць на прамавугольных асновах, матывы зрэзаных ствалоў, з якіх вырастаюць галінкі кветак. Яны па-ранейшаму ўпрыгожваліся матывамі лускі карпа, папярочнымі палосамі, што чаргуюцца з кветкавымі жгуцікамі, пазней таксама геаметрычнымі матывамі, радзей выкарыстоўваліся буйныя кропкі, якія называліся шэляжкамі. Краі паясоў упрыгожвалі таксама вусікі кветак. Слуцкія паясы заўсёды падпісваліся ў вуглах галоў[4].

Персіярня ў Кабылцы

Пояс з мануфактуры ў Кабылцы

Персіярня ў Кабылцы была заснавана да 1778 года. У 1781 годзе яе арандавалі ў Аляксандра Унруга тры партнёры: Шчэпан Фільжан, Францішак Селіманд і Ян Крысціян Блюм. Кампанія прывезла ткацкія майстэрні з закрытай мануфактуры ў Гродне. Праз тры гады кампанія распалася, Фільжан расплаціўся з партнёрамі і сам кіраваў бізнесам да сваёй трагічнай смерці ў 1794 годзе. Кабыльскія паясы вызначаліся арыгінальным дызайнам, высокім мастацкім і тэхнічным узроўнем. Матывы на гэтых паясах — рознакаляровыя букеты кветак, абапал якіх — папугаі, гербы на фоне паноплій, галінак. Дэкаратыўныя кампазіцыі былі больш свабоднымі. Кабыльскія паясы пазначаліся ткацкімі меткамі на бачных месцах, часцей за ўсё на галовах[4].

Іншыя персіярні

Вядомыя персідскія майстэрні існавалі таксама ў Гродне, Сакалове, Кракаве, Корцы, Гданьску і з 1771 года ў Пшэварску, дзе шаўковая мануфактура была заснавана Соф'яй Любамірскай[6]. Адам Патоцкі разам з сынамі (у т. л. Оскарам) спрыяў развіццю ткацкага рамяства ў Бучачы, куды прывёз ткачоў у сярэдзіне ХІХ ст. На мануфактурах званых персіярнямі рабілі паясы ў тэхніцы taquetē façonné[7]. Вырабляліся таксама бучацкія макаты, тканіны з лёну, бавоўны, шоўку, матэрыялы для жупанаў. Першапачаткова бучацкія габелены ўпрыгожвалі геаметрычнымі ўзорамі, падобнымі на ўсходнія габелены армянскіх ткачых, прывезеных Оскарам. Пазней з’явіліся стылізаваныя раслінныя матывы, якія нагадвалі ўзоры, вядомыя з кунтушовых паясоў[8]. Вырабы былі прадстаўлены на Галіцкай краёвай выстаўцы ў Львове (1894). У пачатку ХХ стагоддзя мануфактурай кіраваў Артур Патоцкі (1843—1917), сын Адама. Вырабы мануфактуры падпісваліся — меткі з вышытым гербам Патоцкіх Пілявай і назвай мануфактуры «Buczacz». Пад кіраўніцтвам Артура побач з гербам з’явіліся ініцыялы «A.P.». Студыя ў Бучачы працавала да 1939 года.

Калекцыяніраванне

Арнат XVII стагоддзя з чырвонага аксаміту, пастрыжанага на залатой аснове. Калона зроблена з кунтушовага пояса, які нагадвае турэцкую тканіну, з украпваннем срэбра. Галуны з рыпсу, апрацаванага залатой ніткай.

Да нашага часу па розных прычынах захавалася мала паясоў. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай на расійскай частцы беларуска-польскіх зямель нашэнне кунтушовага строю было забаронена. Многія паясы былі знішчаны, бо з непатрэбных паясоў вырывалі і пераплаўлялі залатыя і сярэбраныя ніткі. Частку паясоў перадавалі ў царкву, з іх шылі арнаты або поясам упрыгожвалі пярэднюю частку ўбору. Некаторыя, сшытыя ў некалькіх экзэмплярах, выкарыстоўваліся для пакрыцця стала, ложка або ў якасці габеленаў. Часам імі афармлялі сцены як фон для халоднай зброі і гаржэтаў. У другой палове ХІХ стагоддзя ўзрасла цікавасць да кунтушовых паясоў, сталі з’яўляцца іх калекцыі. Прыкладам можа служыць калекцыя Патоцкіх з Кшэшавіц, графа Часноўскага (у 1933 годзе граф перадаў яе Нацыянальнаму музею ў Варшаве), калекцыя Радзівілаў у Нясвіжы. У цяперашні час найбольшыя калекцыі паясоў знаходзяцца ў філіялах Нацыянальнага музея ў многіх гарадах Польшчы, у калекцыях Каралеўскага замка на Вавелі, Цэнтральнага музея ткацтва ў Лодзі і Дыяцэзіяльнага музея ў Плоцку[9].

Пояс многа казаў пра свайго ўладальніка. Ён вызначаў не толькі сацыяльнае і матэрыяльнае становішча шляхціца (найпрыгажэйшыя паясы мелі больш высокую цану), але нават канфесію. Колер пояса і яго вузел, а таксама ўзор неслі дадатковую інфармацыю. І таму залаты пояс насілі ў мірны час, а барвовы быў у сіле падчас войнаў.

Зноскі

  1. 1 2 3 4 5 Лазука 2015, с. 142-143.
  2. ↑ red.Kubalska-Sulkiewicz Krystyna, Bielska-Łach Monika, Manteuffel-Szarota Anna, Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych , Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007
  3. ↑ Sztuka świata 2013, s. 130, t. 18.
  4. 1 2 3 4 5 6 7 Chruszczyńska & Orlińska-Mianowska 2009.
  5. ↑ Sztuka świata 2013.
  6. ↑ Janusz Motyka: Przeworsk i okoliczne gminy. Przewodnik. Rzeszów: Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2010. ISBN 978-83-61746-40-9.
  7. ↑ Tkanina o podwójnej osnowie i wielu układach wątkowych; wzorzysta; z wzorami wprowadzonymi za pomocą techniki lansowania i broszowania, sploty zarówno w tle tkaniny, jak i we wzorach są w porządku prostym, taftowym, obie strony tkaniny mają tę samą liczbę przeplotów w tłach i we wzorach, J. Chruszczyńska, Pasy kontuszowe, s. 13
  8. ↑ Sztuka świata. T. 18. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4
  9. ↑ Chruszczyńska & Orlińska-Mianowska 2009, s. 238-256.

Літаратура

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.