Аргументы прэзідэнта Ельцына

У сваім тэлевізійным звароце да грамадзян Расіі 21 верасня 1993 года Барыс Ельцын так аргументаваў падпісанне ўказа № 1400^[26]:

Ужо больш за год робяцца спробы знайсці кампраміс з дэпутацкім корпусам, з Вярхоўным Саветам. Расіяне добра ведаюць, колькі крокаў насустрач рабілася з майго боку на апошніх з’ездах і паміж імі. (…) Апошнія дні канчаткова разбурылі надзеі на аднаўленне якога-небудзь канструктыўнага супрацоўніцтва. Большасць Вярхоўнага Савета ідзе на прамое патаптанне волі расійскага народа. Праводзіцца курс на паслабленне і ліквідацыю Прэзідэнта, дэзарганізацыю працы цяперашняга ўрада, за апошнія месяцы падрыхтаваны і прыняты дзясяткі новых антынародных рашэнняў. (…) Многія з іх мэтанакіравана спланаваныя на пагаршэнне сітуацыі ў Расіі. Найбольш абуральнай з’яўляецца так званая эканамічная палітыка Вярхоўнага Савета, яго рашэнні па бюджэце, прыватызацыі, многія іншыя пагаршаюць крызіс, наносяць вялікую шкоду краіне. Усе намаганні ўрада хоць неяк палегчыць эканамічную сітуацыю натыкаюцца на глухую сцяну неразумення. Не набярэцца і некалькіх дзён, калі Савет Міністраў не тузалі, не выкручвалі рукі. І гэта ва ўмовах вельмі вострага эканамічнага крызісу. Вярхоўны Савет перастаў лічыцца з указамі прэзідэнта, з яго папраўкамі да законапраектаў, нават з канстытуцыйным правам вета.

Канстытуцыйная рэформа практычна згорнутая… Працэс стварэння прававой дзяржавы ў Расіі, па сутнасці справы, дэзарганізаваны. Наадварот, ідзе свядомае размыванне і без таго слабай прававой базы маладой расійскай дзяржавы. Заканатворчая праца стала прыладай палітычнай барацьбы. Законы, у якіх востра мае патрэбу Расія, не прымаюцца гадамі. (…)

Ужо даўно большасць пасяджэнняў Вярхоўнага Савета праходзіць з парушэннем элементарных працэдур і рэгламенту… Ідуць чысткі камітэтаў і камісій. З Вярхоўнага Савета, яго Прэзідыума бязлітасна выганяюцца ўсе, хто не праяўляе асабістай адданасці свайму кіраўніку. (…) Усё гэта горкія сведчанні таго, што Вярхоўны Савет як дзяржаўны інстытут знаходзіцца цяпер у стане палітычнага раскладання. (…) Улада ў расійскім Вярхоўным Савеце захоплена групай асоб, якія ператварылі яго ў штаб непрымірымай апазіцыі.

(…) Адзіным спосабам пераадолення паралічу дзяржаўнай улады ў Расійскай Федэрацыі з’яўляецца яе карэннае абнаўленне на аснове прынцыпаў народаўладдзя і канстытуцыйнасці. Дзеючая Канстытуцыя не дазваляе гэта зрабіць. Дзеючая Канстытуцыя не прадугледжвае таксама працэдуры прыняцця новай канстытуцыі, у якой быў бы прадугледжаны годны выхад з крызісу дзяржаўнасці. Будучы гарантам бяспекі нашай дзяржавы, я абавязаны прапанаваць выхад з гэтага тупіка, абавязаны разарваць гэты пагібельны заганны круг.

21 верасня

Кіраўніцтва Вярхоўнага савета атрымала інфармацыю са сваіх крыніц аб тым, што аб 18-й гадзіне планіруецца выступ Барыса Ельцына па тэлебачанні, у якім ён заявіць аб роспуску Вярхоўнага савета. Для абмеркавання гэтага пытання ў 14:00 у Доме Саветаў адбылося надзвычайнае пасяджэнне кіраўніцтва Вярхоўнага савета. На 17:30 было прызначана пасяджэнне прэзідыума ВС Расіі, а супрацоўнікам буфетаў аддадзена распараджэнне працягваць працу сёння «да ўпора», у Белы дом дастаўлены канапы і пасцельная бялізна^[54].

У 17:30 на экстранным пасяджэнні прэзідыума ВС Расіі старшыня ВС Расіі Руслан Хасбулатаў заявіў, што ў краіне склалася крытычная сітуацыя, і папярэдзіў народных дэпутатаў і выбаршчыкаў аб тым, што «магчымыя любыя падзеі». Ён заклікаў усіх парламентарыяў быць у бліжэйшы час напагатове, звязацца са сваімі выбаршчыкамі і ў выпадку неабходнасці «стаць на шляху антыканстытуцыйнага перавароту»^[54].

Народныя дэпутаты — прыхільнікі прэзідэнта («кааліцыі рэформ») правялі прэс-канферэнцыю, на якой паведамілі пра намер у бліжэйшы час паставіць на галасаванне пытанне аб адстаўцы Руслана Хасбулатава з пасады старшыні Вярхоўнага савета^[54].

Прыкладна а 19:30 першы намеснік Старшыні Савета Міністраў Ягор Гайдар правёў нараду з членамі Урада, на якой быў распрацаваны план першачарговых дзеянняў па рэалізацыі Указа № 1400. План быў у цэлым ухвалены Старшынёй Савета Міністраў В. С. Чарнамырдзіным^[52].

У 19:55 старшыня Вярхоўнага Савета Руслан Хасбулатаў атрымаў запячатаны канверт са шрыфтам «Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі». У ім ён паведамляе ў тым, што з 21 верасня «спыняецца дзейнасць Вярхоўнага савета і З’езда народных дэпутатаў, што Прэзідэнт падпісаў Указ аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе»^[48][52].

21 верасня ў 20:00 прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Б. М. Ельцын выступіў па тэлебачанні са зваротам, паведаміўшы, што выдаў указ № 1400 «Аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе ў Расійскай Федэрацыі», якім прадпісваў З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнаму савету Расійскай Федэрацыі спыніць сваю дзейнасць. Адначасова ў Доме Саветаў былі адключаныя сувязь, электрычнасць, водазабеспячэнне і каналізацыя, сілы МУС пачалі ачапленне Дома Саветаў Расіі. Вярхоўны савет і яго прыхільнікі абвясцілі аб здзяйсненні Ельцыным дзяржаўнага перавароту^[54]. У краіне ўтварылася фактычнае двоеўладдзе^[55].

У 20:15 Прэзідыум Вярхоўнага савета Расійскай Федэрацыі прыняў пастанову № 5779-1 «Аб неадкладным спыненні паўнамоцтваў Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Б. М. Ельцына», у якой на падставе артыкулаў 121.6 і 121.11 канстытуцыі было канстатавана спыненне паўнамоцтваў прэзідэнта Ельцына з моманту падпісання Указа № 1400 і пераход іх да віцэ-прэзідэнта Руцкога. Таксама Прэзідыум прызначыў на 22 верасня скліканне экстраннай сесіі Вярхоўнага савета з парадкам дня «Аб дзяржаўным перавароце ў Расійскай Федэрацыі».

Было прынята рашэнне аб арганізацыі абароны Дома Саветаў і стварэнні Штаба абароны, а таксама Зварот Прэзідыума Вярхоўнага савета Расійскай Федэрацыі да народных дэпутатаў, вайскоўцаў Расійскай Арміі, супрацоўнікаў Міністэрства бяспекі і Міністэрства ўнутраных спраў, усіх грамадзян Расіі з заклікам спыніць дзяржаўны пераварот.

У 20:45 да будынка Вярхоўнага савета — Белага дома — пачалі прыходзіць грамадзяне. Вакол стыхійна ўтварыўся бестэрміновы мітынг. Сярод удзельнікаў мітынгу было шмат асоб з розных арганізацый і грамадскіх аб’яднанняў.

Каля 21 гадзіны Адміністрацыйны савет УДТРК па ініцыятыве генеральнага дырэктара кампаніі Анатоля Лысенкі прыняў заяву аб безумоўнай падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына^[52].

Каля 22 гадзіны супрацоўнікамі міліцыі быў ачэплены будынак мэрыі Масквы, разгорнута радыёстанцыя і заблакіраваны гараж Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі. У Парламенцкім цэнтры на Цвятным бульвары былі адключаныя тэлефоны, а сам будынак блакіраваны звонку супрацоўнікамі АМАПу^[52].

Людзі, якія сабраліся каля будынка Вярхоўнага Савета Расіі, па прыкладзе падзей 19-21 жніўня 1991 года, пачалі ўзводзіць вакол будынка барыкады^[52].

22 верасня

Апоўначы адкрылася VII (экстранная) сесія Вярхоўнага савета, якая цягнулася з перапынкамі^[56] да 19 гадзін^[52].

У 00:17^[56] Вярхоўны Савет, на падставе заключэння Канстытуцыйнага суда^[48], прыняў пастанову аб спыненні паўнамоцтваў прэзідэнта Ельцына з 20 гадзін 00 хвілін 21 верасня 1993 года пасля падпісання ўказа № 1400^[57], і аб пераходзе іх да віцэ-прэзідэнта Руцкога^[58].

У 00:25 Руцкой прыступіў да выканання абавязкаў прэзідэнта Расіі^[59] і адмяніў антыканстытуцыйны ўказ адлучанага прэзідэнта Ельцына^[60].

Паводле прадстаўлення в. а. прэзідэнта Аляксандра Руцкога^[52] Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб міністры бяспекі Расійскай Федэрацыі», у якім даў згоду на вызваленне першага намесніка міністра бяспецы Мікалая Галушкі ад часовага выканання абавязкаў міністра і на прызначэнне міністрам бяспекі Віктара Бараннікава^[61], а таксама пастанову «Аб міністры абароны Расійскай Федэрацыі», у якім пагадзіўся з вызваленнем ад гэтай пасады Паўла Грачова і прызначэннем на яе Уладзіслава Ачалава^[62]. Руцкой выдаў указ аб вызваленні ад пасады міністра ўнутраных спраў Віктара Ерына і прызначэнні в. а. міністра Андрэя Дунаева^[63], папярэдніка Ерына на пасадзе кіраўніка МУС у 1991—1992 гадах.

Вярхоўным Саветам быў прыняты і адразу падпісаны Руцкім закон Расійскай Федэрацыі «Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Крымінальны Кодэкс РСФСР», які прадугледжваў крымінальную адказнасць за дзеянні, накіраваныя на гвалтоўнае змяненне канстытуцыйнага ладу Расійскай Федэрацыі, а таксама на перашкаджэнне дзейнасці законных органаў дзяржаўнай улады^[64].

У 10-й гадзіне раніцы ля Дома Саветаў Расійскай Федэрацыі знаходзілася да 1500 чалавек, а да канца дня іх колькасць павялічылася да некалькіх тысяч. У гэты ж час адбылося экстраннае пасяджэнне ўрада Масквы пад старшынствам мэра Масквы Юрыя Лужкова, на якім была прынята заява аб падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына^[52].

У 10 гадзін пачалося экстраннае пасяджэнне XVII сесіі Массавета. Дзеянні Барыса Ельцына былі расцэненыя як антыканстытуцыйныя, а Указ № 1400 — як такі, што не мае юрыдычнай сілы і не падлягае выкананню^[52].

Сабраная Булгакам калегія Міністэрства сувязі прыняла рашэнне аб адключэнні аўтаматычнай тэлефоннай сувязі АТС-205 горада Масквы, якая абслугоўвае Дом Саветаў. Адключаныя былі ў будынку парламента і іншыя віды сувязей^[52].

Пасля адключэння сувязі ўпаўнаважанымі народнымі дэпутатамі Расійскай Федэрацыі неаднаразова прадпрымаліся спробы дамагчыся яе аднаўлення шляхам перамоў з кіраўніцтвам Міністэрства сувязі^[52].

Каля 14-й гадзіны на плошчы перад Домам Саветаў з боку сквера ім. Паўліка Марозава па ўказанні Руцкога пачалася запіс у добраахвотніцкі «полк»^[52].

У мэтах процідзеяння рэалізацыі Указа № 1400^[52] Руцкой падпісаў указ аб вызваленні Сяргея Філатава ад пасады кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта і прызначэнні на гэтую пасаду кіраўніка свайго сакратарыята Валерыя Краснова^[65], а таксама падпісаў указы аб уступленні ў выкананне абавязкаў Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Узброенымі Сіламі Расійскай Федэрацыі^[66] і аб ліквідацыі Галоўнага ўпраўлення аховы Расійскай Федэрацыі^[67]. Усе гэтыя рашэнні рэалізаваныя не былі.

Старшыня Канстытуцыйнага Суда Валерый Зоркін выступіў з ініцыятывай аб правядзенні адначасовых датэрміновых выбараў новага вышэйшага органа дзяржаўнай улады і Прэзідэнта ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і законамі Расійскай Федэрацыі^[52].

23 верасня

У 10 гадзін 33 хвіліны працягнулася пасяджэнне VII (экстраннай) сесіі Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі з парадкам дня аб першачарговых дзеяннях па пераадоленні дзяржаўнага перавароту. Генеральны пракурор Расійскай Федэрацыі Валянцін Сцепанкоў заявіў, што выступае катэгарычна супраць узбуджэння крымінальнай справы ў дачыненні да Ельцына, заклікаючы абодва бакі вырашыць канфлікт палітычным шляхам^[52].

З прычыны такой пазіцыі генеральнай пракуратуры і ў мэтах процідзеяння рэалізацыі Указа № 1400, Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб спецыяльным пракуроры Расійскай Федэрацыі па расследаванні абставінаў дзяржаўнага перавароту»^[68].

Ельцын падпісаў указ^[69], які абяцаў дэпутатам матэрыяльныя льготы і буйное аднаразовае ўзнагароджанне (многімі дэпутатамі гэта было ўспрынята як спроба «подкупу»^[70]).

Згодна з лістом міністра абароны Ачалава, для ўзбраення дадатковых падраздзяленняў, якія ствараюцца з мэтай нясення ахоўнай службы ўнутры будынка і падначаленых на пачатковым этапе міністру абароны, са складаў Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета было выдадзена 74 аўтамата АКС-74У, 7 пісталетаў, 9600 патронаў да АКС-74У^[71] і 112 патронаў да пісталетаў. Месцы для захоўвання зброі ва ўстаноўленым парадку арганізаваны не былі. Зброя захоўвалася пад аховай у зброевых скрынях, у пад’ездах і на паверхах Дома Саветаў, што было выклікана ўмовамі надзвычайнай абстаноўкі^[52].

Пасля 15 гадзін міністр паліўна-энергетычных рэсурсаў Расійскай Федэрацыі Ю. К. Шафранік па тэлефоне паведаміў віцэ-прэзідэнту акцыянернага таварыства «Мосэнерга» І. Т. Гарунову аб прынятым рашэнні спыніць забеспячэнне Дома Саветаў цяплом і электраэнергіяй. Да 19 гадзін былі адключаныя тры кабельныя лініі з чатырох наяўных^[52].

Паміж 20 і 21 гадзінамі невядомыя здзейснілі спробу напасці на будынак аб’яднанага камандавання Узброеных Сіл СНД на Ленінградскім праспекце, 37. Ім удалося часткова раззброіць ахову, але тая адкрыла агонь, і тыя, хто нападаў, зніклі з месца здарэння. У выніку страляніны загінулі два чалавекі — міліцыянер і мірная жыхарка, якая назірала за здарэннем з акна^[72].

У 22 гадзіны адкрыўся Х пазачарговы (надзвычайны) З’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі^[73][74] з парадкам дня «Аб палітычным становішчы ў Расійскай Федэрацыі ў сувязі са здзейсненым дзяржаўным пераваротам»^[48].

24 верасня

Каля 5 гадзін намеснік міністра абароны Канстанцін Кобец прад’явіў з’езду ўльтыматум з патрабаваннямі здаць усю наяўную ў Доме Саветаў зброю, неадкладна распусціць З’езд і ачысціць будынак парламента ад усіх асоб, якія знаходзіліся там. На выкананне ўльтыматуму былі дадзены адны суткі. Было заяўлена, што ў выпадку невыканання названых патрабаванняў Ельцын і Грачоў аддадуць загад аб штурме Белага дома^[52].

У мэтах ліквідацыі Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета Ельцын падпісаў распараджэнне № 651-РП аб перадачы названага Дэпартамента ў Міністэрства ўнутраных спраў, у якім, у прыватнасці, Ерыну было загадана арганізаваць ахову Дома Саветаў і іншых аб’ектаў, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні Вярхоўнага Савета. Віктару Ерыну і Паўлу Грачову было загадана неадкладна прыняць меры па канфіскацыі агнястрэльнай зброі ў асоб, якія прымалі ўдзел у ахове Дома Саветаў^[52].

У той жа дзень З’езд зацвердзіў прыняты Вярхоўным саветам у першым чытанні^[75] закон «Аб парадку прыняцця Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі»^[76], артыкул 7 якога, сярод іншага, сцвярджаў, што «наўмыснае парушэнне службовай асобай Расійскай Федэрацыі, <…> устаноўленага гэтым законам парадку прыняцця Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі, прыняцце або падпісанне ім дакумента, які цалкам або часткова замяняе Канстытуцыю (Асноўны Закон) Расійскай Федэрацыі — Расіі, часовае прыпыненне дзеяння асобных артыкулаў Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Расійскай Федэрацыі — Расіі з парушэннем парадку, устаноўленага Канстытуцыяй, з’яўляюцца дзяржаўнымі злачынствамі, накіраванымі супраць бяспекі, непахіснасці асноў канстытуцыйнага ладу, адзінства і цэласнасці Расійскай Федэрацыі…» без тэрмінаў даўнасці^[76].

Колькасць тых, хто прыйшоў выказаць падтрымку пазіцыі Вярхоўнага Савета і З’езда народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі, павялічылася. На працягу дня каля будынка парламента ішоў фактычна бесперапынны мітынг, які перарываўся трансляцыямі з пасяджэнняў З’езда. Для прадухілення магчымага штурму сотні людзей сталі заставацца ля Дома Саветаў да раніцы, начуючы пад адкрытым небам або ў асобных палатках. Заявы Крамля, што штурму не будзе, успрымаліся як сведчанне зваротнага^[52].

У гэтых умовах, не цалкам давяраючы кіраўніцтву Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета^[52], в. а. Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Аляксандр Руцкой выдаў указ № 17, у якім загадваў міністру абароны Уладзіславу Ачалаву сфармаваць да 10 гадзін 25 верасня ў Доме Саветаў мотастралковы полк з ліку рэзервістаў горада Масквы, з задачай «супрацьстаяць любым спробам прымянення сілы супраць народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі, а таксама канстытуцыйных органаў улады Расійскай Федэрацыі — З’езда і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі». Кіраўніку Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета А. В. Боўту было паказана вылучыць аўтаматычную стралковую зброю згодна са штатным раскладам мотастралковага палка^[77].

Руцкім быў выдадзены таксама ўказ № 14, у якім прадпісвалася стварыць тры пазаштатныя часовыя падраздзяленні колькасцю 100 чалавек кожнае і ўкамплектаваць гэтыя падраздзяленні на кантрактнай аснове. Членам названых падраздзяленняў было дазволена нашэнне штатнай зброі^[78].

Каля 18-й гадзіны^[52] з’езд па прапанове рэгіёнаў^[79] і старшыні Канстытуцыйнага суда Валерыя Зоркіна прыняў пастанову «Аб датэрміновых выбарах народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі і Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі», у якім пастанавіў, у прыватнасці, правесці названыя выбары не пазней за сакавік 1994 года пры ўмове нармальнай канстытуцыйнай дзейнасці органаў прадстаўнічай, выканаўчай і судовай улады, а таксама забеспячэння плюралізму меркаванняў у сродках масавай інфармацыі^[80].

Нібыта для таго, каб засцерагчы масквічоў ад «узброеных баевікоў, засеўшых у парламенце»^[81], доступ у Дом Саветаў быў цалкам блакіраваны, і дэпутаты ўжо не маглі трапіць унутр. Яны збіраліся ў будынках маскоўскіх райсаветаў. Дом Саветаў акружаны шчыльным кругам палівачных машын, загародай са спіралі Бруна і часцямі ўнутраных войскаў і АМАПу, якія мелі на ўзбраенні, акрамя бронекамізэлек, дубінак і касак, таксама аўтаматы, спецсродкі «Чаромха», БТРы і вадамётныя ўстаноўкі.

У 22-й гадзіне па распараджэнні міністра паліўна-энергетычных рэсурсаў Расійскай Федэрацыі Юрыя Шафраніка было зроблена поўнае адключэнне Дома Саветаў ад цяпла і электраэнергіі^[52].

Руцкой адмяняе ўказ Ельцына ад 6 чэрвеня 1992 пра ўскладанне абавязкаў мэра Масквы на Юрыя Лужкова і прызначае кіраўніком адміністрацыі Масквы Сяргея Іўчанкава^[82][83]. Лужкоў не падпарадкаваўся гэтаму рашэнню.

25 верасня

Каля 07:00 падыходы да Дома Саветаў былі блакаваныя вайскоўцамі ОМСДОН, якія атрымалі загад «выпускаць людзей і нікога не пускаць, за выключэннем народных дэпутатаў». Вайскоўцы мелі каскі, бронекамізэлькі і гумовыя палкі. Некаторыя супрацоўнікі міліцыі былі ўзброены аўтаматамі^[52].

Каля 16-й гадзіны ля Дома Саветаў было праведзена пастраенне «мотастралковага палка»^[52].

Каля 23-й гадзіны ў Белы дом паступіла інфармацыя аб падрыхтоўцы штурму ў ноч на 26 верасня^[52].

26 верасня

Каля 2-й гадзіны ўсе, хто знаходзіўся ў Доме Саветаў, былі паднятыя па трывозе. Пачалася раздача процівагазаў. Народныя дэпутаты сабраліся ў вялікай зале і адкрылі пасяджэнне, якое доўжылася да 5 гадзін. Увесь гэты час ля будынка парламента знаходзілася каля 2000 чалавек^[52].

З санкцыі Ельцына былы народны дэпутат Сяргей Сцяпашын сустрэўся з Аляксандрам Руцкім і ад імя Барыса Ельцына прапанаваў яму пакінуць Белы дом і зрабіць усё магчымае для самароспуску Вярхоўнага савета і З’езда народных дэпутатаў, абяцаючы за гэта прабачэнне і падзяку з боку Ельцына. Гэтыя прапановы прынятыя не былі^[52].

Матывуючы свае дзеянні пагрозай некантралюемага распаўсюджвання зброі з Дома Саветаў, вызвалены Руцкім ад пасады^[84] начальніка ГУУС Масквы генерал-маёр Уладзімір Панкратаў загадаў узмацніць ачапленне вакол будынка парламента, для чаго да нясення службы ў ачапленні было прыцягнута дадаткова ў дзённы час 500 вайскоўцаў в/ч 3111, у начны час — 300 вайскоўцаў гэтай жа вайсковай часці^[52].

Да 18-й гадзіны кварталы, прылеглыя да Дома Саветаў, былі ачэпленыя ўзмоцненымі нарадамі міліцыі, АМАП і ваеннаслужачых ОМСДОН. Жыхароў дамоў, якія трапілі ў зону ачаплення, прапускалі толькі пры прад’яўленні пашпарта^[52].

Каля 22-й гадзіны Старшыня Савета Міністраў Віктар Чарнамырдзін прапанаваў намесніку Старшыні Вярхоўнага савета Юрыю Вароніну пачаць перамовы. Варонін высунуў у якасці папярэдняй умовы аднаўленне падачы ў Дом Саветаў вады і электраэнергіі^[52].

Каля 23-й гадзіны пачала паступаць інфармацыя аб прызначаным на 04:00 27 верасня штурме Дома саветаў^[52].

27 верасня

Каля 3 гадзін была адноўлена работа з’езда^[52].

Прэс-цэнтр ГУУС Масквы распаўсюдзіў паведамленне, што ў «мэтах бяспекі грамадзян» «праваахоўнымі органамі разглядаюцца меры па спыненні доступу да Белага Дома»^[52].

Кіраўніцтвам ГУУС Масквы быў прыняты План аператыўных мерапрыемстваў, які прадугледжваў, у прыватнасці, поўнае спыненне доступу людзей да Дома Саветаў^[52].

Намеснік кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Вячаслаў Волкаў заявіў на прэс-канферэнцыі, што «былы Вярхоўны Савет адназначна разбураны». Ім была таксама распаўсюджана інфармацыя, якая не адпавядала рэчаіснасці, што «ноччу 27 верасня было раздадзена яшчэ 600 ствалоў зброі»^[52].

Памочнік прэзідэнта Юрый Батурын заявіў у інтэрв’ю ІТАР-ТАСС, што прапанаваны старшынёй Канстытуцыйнага Суда Зоркіным «нулявы варыянт» «абсалютна непрымальны»^[52].

28 верасня

Да 6 гадзін Дом Саветаў быў цалкам блакаваны дадатковымі сіламі міліцыі і ўнутраных войскаў з ОМСДОН. Вайскоўцы і супрацоўнікі міліцыі мелі бронекамізэлькі, каскі, шчыты і дубінкі. Некаторыя падраздзяленні ўнутраных войскаў былі ўзброеныя аўтаматычнай стралковай зброяй^[52].

Паводле рашэння аператыўнага штаба ГУУС Масквы, прылеглыя да будынка Вярхоўнага Савета вуліцы былі перакрытыя загародамі з пастаўленых адна за адной ушчыльную палівачных машын і калючага дроту АСКЛ. Пры гэтым драцяная загарода была звернута не да будынка парламента, для замінання прарыву адтуль «незаконных узброеных фармаванняў», а ў бок горада — супраць маніфестантаў. Перад загародай размяшчаўся ланцужок ачаплення з двух шэрагаў супрацоўнікаў міліцыі і вайскоўцаў унутраных войскаў. На вуліцы Дружыннікаўскай за перасоўнымі загародамі і кардонам супрацоўнікаў міліцыі былі размешчаны 3 вадамётныя ўстаноўкі, накіраваныя ў бок горада^[52].

Пропуск людзей і транспарту на ачэпленую тэрыторыю быў спынены^[52].

З 8 гадзін раніцы каля ачаплення пачалі збірацца грамадзяне, якія выступалі ў падтрымку Вярхоўнага Савета. Іх колькасць паступова павялічвалася. Узнікалі стыхійныя мітынгі^[52].

Да заканчэння працоўнага дня, у сувязі з прыбыццём вялікай колькасці людзей, абстаноўка ў зоне колца ачаплення абвастрылася. На 18-ю гадзіну быў прызначаны мітынг каля станцыі метро «Барыкадная». Да гэтага часу людзі, якія прыйшлі на мітынг, сабраліся каля ачаплення на скрыжаванні вуліц Замарэнава і Дружыннікаўскай. Народны дэпутат Расіі Віктар Аксючыц у мегафон звярнуўся да супрацоўнікаў міліцыі з просьбай прапусціць праз ачапленне прадукты, прывезеныя для тых, хто знаходзіўся ў Доме Саветаў. У гэты момант з аператыўнага штаба ГУУС паступіла каманда пачаць адцясненне маніфестантаў^[52].

Пакуль ішло выцясненне маніфестантаў, прыхільнікі руху «Працоўная Расія» арганізавалі ўзвядзенне барыкады на вуліцы Барыкаднай^[52].

У 18:45 у раёне Канюшкоўского завулка група да тысячы чалавек спрабавала прарваць ачапленне, але была рассеяная супрацоўнікамі міліцыі^[85]. Каля 19:00, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», група з прыкладна 3000 прыхільнікаў Вярхоўнага Савета, узброеных каламі, дубінамі і заточкамі, распачала атаку на супрацоўнікаў міліцыі каля станцыі метро «Барыкадная»^[85].

Каля 21:30 ля ачаплення ў раёне вуліцы Дружыннікаўскай сабралася каля 2000 маніфестантаў. Паводле сведчанняў відавочцаў, маніфестанты не прадпрымалі гвалтоўных дзеянняў. Некаторыя з тых, хто сабраўся, саромілі супрацоўнікаў міліцыі, заклікалі не выконваць злачынныя загады, патрабавалі прапусціць іх да будынка парламента^[52].

Пры разгоне маніфестантаў пацярпелі некалькі грамадзянскіх асоб. Падчас дэмантажу барыкады смяротную траўму атрымаў супрацоўнік ДАІ Уладзімір Раштук^[52].

Да 23-й гадзіны рух аўтатранспарту быў адноўлены, але маніфестанты не разыходзіліся. Некалькі сотняў маніфестантаў заставаліся перад уваходам на станцыю метро «Барыкадная»^[52].

Каля паўночы міліцыянерам удалося адцясніць абаронцаў Дома Саветаў у вестыбюль станцыі метро, дзе на эскалатары адбылася масавая бойка, у выніку якой пацярпелі людзі, якія не мелі дачынення да апісваных падзей^[85].

29 верасня

Каля 10-й гадзіны некалькі сотняў маніфестантаў на чале з былым народным дэпутатам СССР Віктарам Алкснісам правялі мітынг і паспрабавалі прайсці да будынка Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, але былі рассеяныя супрацоўнікамі міліцыі, якія актыўна прымянялі спецсродкі^[52].

Каля 12-й гадзіны ля кінатэатра «Барыкады» сабраўся мітынг. Некаторыя маніфестанты паспрабавалі ўзвесці барыкаду, але зноў былі жорстка разагнаныя з прымяненнем спецсродкаў^[52].

Паводле вынікаў праверкі Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, праведзенай па ўказанні міністра бяспекі Віктара Бараннікава і в. а. міністра ўнутраных спраў Андрэя Дунаева, на ўліку Дэпартамента знаходзіліся 272 аўтаматы АКС-74У калібра 5,45 мм, 38 аўтаматаў АКМС калібра 7,62 мм, 1400 пісталетаў Макарава і 100 аўтаматычных пісталетаў Сцечкіна^[52].

Днём сітуацыя на вуліцах Масквы заставалася спакойнай, але да вечара зноў абвастрылася. Журналісты адзначаюць, што сітуацыя на вуліцах Масквы паходзіць на надзвычайнае становішча: цэнтр горада закрыты для доступу грамадзян, на вуліцах праверкі дакументаў і ператрусы, у будынках органаў дзяржаўнай улады адмененыя часовыя пропускі^[85].

Паводле даведкі Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай Федэрацыі за 29 верасня 1993 года, у гэты дзень былі затрыманы 106 маніфестантаў, 6 грамадзянскіх асоб звярнуліся за дапамогай у медыцынскія ўстановы горада^[52].

Да 19:00, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», на плошчах Паўстання і Беларускага вакзала з’явіліся групы прыхільнікаў Вярхоўнага савета агульнай колькасцю больш за 400 чалавек.

Да вечара сітуацыя пачынае выходзіць з-пад кантролю: прыхільнікі Вярхоўнага Савета, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», пачалі ўзводзіць барыкады практычна ва ўсім цэнтры Масквы і нават пераварочваць тралейбусы^[85].

29 верасня журналісты аўтарскай праграмы Аляксандра Паліткоўскага «Палітбюро» ўзялі эксклюзіўнае інтэрв’ю ў супрацоўніка аднаго з падраздзяленняў спецыяльнага прызначэння, які схаваў свой твар. Дадзены супрацоўнік заявіў, што праходзіць нарада сілавых міністэрстваў пад кіраўніцтвам першага намесніка міністра ўнутраных спраў Міхаіла Ягорава, дзе распрацоўваецца плана захопу Белага дома. Да штурму будуць прыцягнуты «крапавыя берэты», а таксама «Вымпел» і «Альфа». Як заяўляў Ягораў, яны чакаюць стрэл з боку абаронцаў Белага дома^[86].

30 верасня

У 00 гадзін 50 хвілін па радыё з будынка мэрыі Масквы, са спасылкай на АМАП, была распаўсюджаная інфармацыя, што ў гэты дзень планіруецца ўзброены напад абаронцаў Вярхоўнага Савета на гарадскія аб’екты, які будзе праходзіць пад прыкрыццём грамадзянскіх асоб, у сувязі з чым да Дома Саветаў падцягваецца бронетэхніка^[52].

Да раніцы ў раён Дома Саветаў былі вылучаны 12 БТРаў ОМСДОН^[52].

У сувязі з гэтымі дзеяннямі в. а. прэзідэнта Руцкой выдаў распараджэнне № 10 «Аб перадыслакацыі войскаў з мэтай стварэння ўмоў для пераадолення наступстваў дзяржаўнага перавароту», у якім загадаў камандзіру 39 мотастралковай дывізіі генерал-маёру Фралову да 1-3 кастрычніка 1993 года вылучыць да Дома Саветаў два мотастралковыя палкі^[52].

У Доме Саветаў стаў больш жорсткім прапускны рэжым, узятыя пад ахову ўваходы на паверхі і ў калідоры^[52].

З 9 гадзін са станцыі метро «Барыкадная» пачалі прыбываць маніфестанты, якія па адным або групамі да 50-100 чалавек сталі накіроўвацца да ачаплення вакол Дома Саветаў Расійскай Федэрацыі. Праводзіліся масавыя затрыманні грамадзян. Пры гэтым некаторыя супрацоўнікі міліцыі здзяйснялі супрацьпраўныя, крымінальна каральныя дзеянні, ахвярамі якіх станавіліся не толькі маніфестанты, але і грамадзяне, якія толькі назіралі за падзеямі^[52].

Па звестках Часовага аператыўнага штаба Массавета, былі затрыманыя і збітыя 6 дэпутатаў Массавета — Шалыгін Г. Ф., Філімонаў М. Б., Кузняцоў В. І., Калбанаў С. Г., Бабулін А. В. і Ікешчэлі В. А., збіты дэпутат Варонежскага гарадскога Савета народных дэпутатаў Таўшчэеў В. Т.^[52].

Трое ўзброеных аўтаматамі Калашнікава паплечнікаў нацыяналістычнай арганізацыі РНА без тлумачэння прычын выправадзілі за тэрыторыю Дома Саветаў палітолага Сяргея Кургіняна^[4]. Сам Кургінян заявіў аб гэтым інцыдэнце наступнае: «нейкія маладыя людзі са свастыкай вывелі мяне [з Белага дома] 30 верасня, накіраваўшы аўтаматы»… «Бачачы, як маладыя людзі свабодна праходзяць праз міліцэйскія кардоны, закрытыя для іншых, уключаючы лекараў, бачачы, як пазіруюць яны перад „дэмакратычнымі камерамі“ ў выглядзе навучальнага дапаможніка па „рускаму фашызму“, я, натуральна, мяркую, што ў гэтым выдварэнні не абышлося без спадароў „дэмакратаў“»^[87].

На Лубянскай плошчы прайшоў несанкцыянаваны мітынг прыхільнікаў Вярхоўнага савета^[88].

1 кастрычніка

У ноч з 30 верасня на 1 кастрычніка 1993 года ў гасцініцы «Мір», у адпаведнасці з раней дасягнутай дамоўленасцю са Старшынёй Савета Міністраў Віктарам Чарнамырдзіным, адбыліся перамовы паміж паўнамоцнымі прадстаўнікамі З’езду народных дэпутатаў і Барыса Ельцына^[89].

У выніку перамоў каля 4 гадзін 1 кастрычніка 1993 г быў падпісаны пратакол № 1, які прадугледжваў збор і складаванне няштатнай зброі, якая знаходзілася ў Доме Саветаў, пад аховай сумесных кантрольных груп, а таксама скарачэнне сіл і сродкаў вонкавай аховы будынка парламента. У адказ бок Ельцына згаджаўся неадкладна ўключыць электраэнергію і цеплазабеспячэнне, а таксама неабходную колькасць гарадскіх тэлефонаў для аператыўнай сувязі. Пасля рэалізацыі першага этапу бакі павінны былі прыступіць да адначасовага вываду з Дома Саветаў усіх ахоўных фарміраванняў і зняцці вонкавай аховы ГУУС, а таксама нарэшце вырашыць пытанне вывазу няштатнай зброі з будынка парламента. Другі этап прадугледжваў «узгадненне і выкананне прававых і палітычных гарантый»^[52].

Паводле ўспамінаў вядучага спецыяліста Камітэта па прамысловасці і энергетыцы Вярхоўнага савета Ларысы Яфімавай, пасля перамоў у Доме Саветаў уключылі электрычнасць і ацяпленне^[90].

Каля 6-й гадзіны ў Белым доме адбылося пасяджэнне Ваеннага савета абароны Дома Саветаў, на якім былі абмеркаваны вынікі перамоў. Падпісанне Пратакола № 1 было расцэнена як памылковы крок і перавышэнне Абдулаціпавым і Сакаловым сваіх паўнамоцтваў. Было прапанавана да 8 гадзіны 1 кастрычніка 1993 года дэнансаваць пратакол № 1, да 10 гадзін таго ж дня — кіраўніцтву Вярхоўнага Савета правесці прэс-канферэнцыю аб памылковай пазіцыі, занятай дэлегацыяй З’езду на перамовах^[52].

З 6 гадзін 20 хвілін у Дом Саветаў пачала паступаць інфармацыя аб вылучэнні да будынка парламента 4 калон бронетэхнікі ОМСДОН, а таксама пра загад унутраным войскам адразу пасля здачы арыштаваць 164 чалавекі, у лік якіх уваходзіла ўсё кіраўніцтва, найбольш актыўныя народныя дэпутаты і камандзіры атрадаў народнага апалчэння^[52].

Пасля дэнансацыі дэпутатамі Пратакола № 1, паслабленні, зробленыя выканаўчай уладай у дачыненні да асоб, якія знаходзіліся ў Доме Саветаў, былі адменены: узмацніўся прапускны рэжым, было зноў адключана электрычнасць у будынку^[17].

У 10:30 пачаліся перамовы старшыняў палат Вярхоўнага савета з мэрам Масквы, першым намеснікам старшыні Савета Міністраў і кіраўніком Адміністрацыі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ў Свята-Данілавым манастыры пры пасярэдніцтве патрыярха Алексія II^[89], на якіх бакі выпрацавалі папярэднія ўмовы ліквідацыі супрацьстаяння^[91]. Пасля Руслан Хасбулатаў назваў гэтыя перамовы «шырмай», «глупствам» і «дзіцячымі гульнямі»^[92].

Фонд «Грамадская думка» апублікаваў вынікі апытання: 50 % рэспандэнтаў падтрымліваюць «разгон прэзідэнтам парламента і з’езду»^[92][93].

Начальнік маскоўскага ГУУС Уладзімір Панкратаў заявіў, што ў Белым доме знаходзіцца каля 1600 аўтаматаў, больш за 2000 пісталетаў, 18 кулямётаў, 10 снайперскіх вінтовак і 12 гранатамётаў плюс незаконна было пранесена каля 300 аўтаматаў, 20 кулямётаў, некалькі гранатамётаў і ПЗРК «Стынгер»^[92]. Пасля штурму, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», у Доме Саветаў былі выяўлены 182 пісталеты Макарава, 12 вінтовак, 3 пісталеты-кулямёты Сцечкіна, 9 сігнальных рэвальвераў, 3 аўтаматы Калашнікава і 278 газавых пісталетаў^[94]. Аднак, паводле акту «Прыёму і здачы пад ахову будынка былога Дома Саветаў» ад 10 кастрычніка 1993 года, у Белым доме былі выяўлены 163 аўтаматы, 5 ручных кулямётаў, 2 снайперскія вінтоўкі, 1 гранатамёт, 420 пісталетаў, 248 газавых пісталетаў, 12 мін-пастак, 1 выбуховая прылада, 23 адзінкі іншай зброі; самі абаронцы будынка парламента заяўлялі, што са склада дэпартамента аховы ВС ім было выдадзена 74 аўтаматы і 5 ручных кулямётаў^[95].

Каля 17 гадзін ачапленне ля Дома Саветаў было ўзмоцнена 2 БМП ОМСДОН^[52].

Каля 18 гадзін ачапленне каля будынка Вярхоўнага Савета было ўзмоцнена яшчэ 6 БТРами ОМСДОН^[52].

2 кастрычніка

Аб 10-й гадзіне ўдзельнікі перамоў у Свята-Данілавым манастыры падпісалі праграму мер па нармалізацыі становішча вакол будынка Вярхоўнага Савета, якая прадугледжвае ўзаемнае прадастаўленне інфармацыі аб планаванні дзеянняў і складзе ўзброеных сіл і іх узбраенняў у кожнага з бакоў з магчымасцю ўзаемнай праверкі, распрацоўку сумеснага графіка скарачэння ўзбраення з кантролем бакоў за яго выкананнем, адначасовую ліквідацыю бакамі загарод вакол Дома Саветаў, арганізацыю сумеснай аховы месцаў захоўвання зброі, а таксама ўстанаўленне рэжыму пропуску грамадзян на тэрыторыю Дома Саветаў^[52].

Руцкой выдаў указ «Аб Прэзідыуме Савета Міністраў — Урада Расійскай Федэрацыі», у якім за падтрымку антыканстытуцыйных дзеянняў Барыса Ельцына вызваліў ад займаных пасадаў старшыні Савета Міністраў Віктара Чарнамырдзіна і членаў прэзідыума Савета Міністраў: першых намеснікаў старшыні Савета Міністраў Ягора Гайдара, Уладзіміра Шумейку і Алега Саскаўца; сакратара Савета бяспекі Алега Лобава, намеснікаў старшыні Савета Міністраў Сяргея Шахрая, Аляксандра Завяруху, Аляксандра Шохіна і Юрыя Ярава; старшыні Цэнтральнага банка Віктара Герашчанку, кіраўніка апарата Савета Міністраў Уладзіміра Квасова, міністра замежных спраў Андрэя Козырава, міністра фінансаў Барыса Фёдарава, старшыні Дзяржкаммаёмасці Анатоля Чубайса^[52][96]. Але Чарнамырдзін і названыя члены ўрада не падпарадкаваліся гэтаму рашэнню.

З 11 гадзін 30 хвілін на Садовым кальцы ў раёне станцыі метро «Смаленская» і будынка Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі для ўдзелу ў мітынгу ў падтрымку Вярхоўнага Савета пачалі збірацца маніфестанты^[52].

Мітынг пачаўся каля 13 гадзін у скверы насупраць будынка МЗС. Колькасць удзельнікаў не перавышала 2000 чалавек. Удзельнікі мітынгу не рабілі нейкіх гвалтоўных дзеянняў. Сярод іх знаходзіліся жанчыны, пажылыя людзі і нават дзеці^[52].

Супрацоўнікі міліцыі, якія прыбылі да месца правядзення мітынгу, паўтараючы тактыку папярэдніх дзён — жорстка збіваючы людзей дубінкамі і рассякаючы натоўп на невялікія групы — паспрабавалі запхнуць яго маніфестантаў у метро «Смаленская» і бліжэйшыя вуліцы і завулкі^[52].

Празмерна жорсткія, у тым ліку супрацьпраўныя дзеянні некаторых супрацоўнікаў міліцыі выклікалі супраціў з боку найбольш рашуча настроеных маніфестантаў. Каля 500 чалавек, захапіўшы на бліжэйшых вуліцах і завулках камяні, бутэлькі, палкі і фрагменты металічных канструкцый не толькі здолелі абараніцца ад АМАПаўцаў, але і прымусілі апошніх на час адступіць. Скарыстаўшыся перадышкаю, узбуджаныя сутыкненнем маніфестанты перакрылі рух па Садовым кольцы і пачалі ўзводзіць барыкаду, выкарыстоўваючы для гэтага элементы агароджы, будаўнічыя лясы, апорныя вузлы ад трыбуны, пабудаванай для святкавання 500-годдзя Арбата, і іншыя падручныя матэрыялы. Каб зрабіць барыкаду непраходнай, маніфестанты запалілі выкарыстаныя для яе ўзвядзення старыя шыны ад аўтамабіляў і дошкі^[52].

Спробы АМАПаўцаў у пешым страі захапіць барыкаду былі адбітыя камянямі і бутэлькамі з бензінам. Маніфестантамі была ўзведзены дадатковыя барыкады, якія прыкрывалі флангі і тыл першай^[52]. Каля 14 гадзін супраць абаронцаў барыкады былі ўжытыя ў якасці вадамётаў дзве лафетныя ўстаноўкі з пажарных машын, але беспаспяхова, паколькі камяні хутка заганялі вадамётнікаў у люк^[52]. Не дало рэзультатаў і выкарыстанне супраць маніфестантаў газавых гранат з «чаромхай»^[52]. У 15 гадзін кіраўніцтва ГУУС Масквы было вымушана пайсці на перамовы з абаронцамі барыкады. Была дасягнутая дамоўленасць, што да 23 гадзіны маніфестанты самі разыдуцца. Пры гэтым супрацоўнікі міліцыі не будуць іх пераследаваць^[52].

Каля 21 гадзіны абаронцы барыкад арганізаванай калонай, якую ўзначальваў народны дэпутат Расійскай Федэрацыі Ілля Канстанцінаў, пакінулі месца супрацьстаяння і затым спакойна разышліся^[52].

3 кастрычніка

З раніцы ў розных месцах Садовага кальца і ля Кіеўскага вакзала пачалі збірацца маніфестанты, якія выступалі ў падтрымку Вярхоўнага Савета. У адпаведнасці з зацверджаным планам арганізацыйных мерапрыемстваў супрацоўнікі міліцыі, прымяняючы спецсродкі, разганялі гэтыя групы, не даючы людзям збірацца ў вялікія масы. У выніку ў некаторых месцах адбыліся сутыкненні. Так, у 12 гадзін 50 хвілін на Смаленскай плошчы каля 100 маніфестантаў, у адказ на спробу супрацоўнікаў міліцыі рассеяць іх, па прыкладзе папярэдняга дня, перакрылі рух транспарту па Садовым кольцы і пачалі ўзводзіць барыкаду, кідаючы ў супрацоўнікаў міліцыі камяні і бутэлькі. Пераўзыходным сілам міліцыі ўдалося «зачысціць» плошчу^[52].

А 12-й гадзіне на Кастрычніцкай плошчы для правядзення абвешчанага напярэдадні агульнамаскоўскага мітынгу ў падтрымку Вярхоўнага Савета пачалі збірацца грамадзяне і актывісты апазіцыйных партый і рухаў. Мітынг быў арганізаваны «Фронтам Нацыянальнага Выратавання». Актывісты «ФНВ» папярэджвалі запрошаных імі на мітынг аб неабходнасці быць пільнымі, не паддавацца на правакацыі і пазбягаць гвалтоўных, супрацьпраўных дзеянняў, інфармавалі, што правядзенне мітынгу санкцыянавана. У той жа час Віктар Анпілаў і некаторыя яго прыхільнікі прынялі рашэнне правесці пасля мітынгу шэсце да будынка Вярхоўнага Савета Расіі. Аб гэтых планах імі не былі пастаўлены ў вядомасць асноўныя арганізатары мітынгу — актывісты «Фронту Нацыянальнага Выратавання», а таксама народны дэпутат Расіі Ілля Канстанцінаў, які павінен быў узначаліць мітынг^[52].

Да поўдня ў Маскоўскім гарадскім штабе народных дружын (вуліца Цвярская, 8) сталі збірацца добраахвотнікі з ліку абаронцаў Белага дома ў жніўні 1991 года. Былі ўтвораны медыцынская дружына і кругласутачны донарскі пункт. Усяго сабралася каля дзвюх тысяч чалавек^[97].

Аб 14:00 адбыўся дазволены Массаветам мітынг у падтрымку Вярхоўнага Савета на Кастрычніцкай плошчы. Калі сабралася некалькі тысяч чалавек, паступіла інфармацыя, што ў апошні момант правядзенне мітынгу на Кастрычніцкай плошчы забаронена мэрыяй Масквы. АМАП распачаў спробу заблакіраваць плошчу. З’явіліся заклікі перанесці мітынг на іншае месца.

Да пачатку мітынгу на плошчы сабралася каля 2000 чалавек. Людзі, якія сабраліся, не выконвалі патрабаванні супрацоўнікаў міліцыі разысціся. Гэтыя патрабаванні ўспрымаліся людзьмі як незаконныя, што абвастрыла сітуацыю. Колькасць маніфестантаў хутка павялічвалася. Шмат людзей адышлі на Ленінскі праспект і ў напрамку да Крымскага мосту^[52].

Скарыстаўшыся сітуацыяй, Анпілаў і некаторыя яго прыхільнікі сталі заклікаць прысутных ісці да Дома Саветаў. Частка маніфестантаў стала рухацца да Крымскага мосту, паступова захапляючы за сабой астатніх. Народны дэпутат Расійскай Федэрацыі Канстанцінаў і актывісты «Фронту Нацыянальнага Выратавання» спрабавалі спыніць людзей, але не змаглі авалодаць сітуацыяй^[52].

Падчас прарыву на Крымскі мост і ў раёне Смаленскай плошчы супраць маніфестантаў прымяняліся карабіны для стральбы гранатамі са слёзатачывым газам^[52].

Паводле даведкі ДУК ВВ МУС за 3 кастрычніка 1993 года, у 14:35 старэйшым аператыўным начальнікам (начальнікам ГУУС Масквы Панкратавым) прынята рашэнне накіраваць на Зубаўскую плошчу рэзерв з 350 салдат унутраных войскаў, які ў 14:50 прыбыў на Зубаўскую плошчу і выставіў вайсковы ланцуг, які пратрымаўся 5-7 хвілін, пасля чаго быў скамечаны. З 12 аўтамашын 10 былі захоплены. Асабісты склад адцеснены натоўпам па Садовым кольцы^[20][98].

Каля 15:10, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», Барыс Ельцын на верталёце прыляцеў у Крэмль з загараднай рэзідэнцыі^[91][99]. Паводле сцвярджэння Аляксандра Каржакова, гэта адбылося пазней — каля 18:00^[53].

Каля 15:20 авангард калоны прыхільнікаў Вярхоўнага Савета па вуліцы Новы Арбат ад Садовага кальца падышоў да будынка мэрыі. Пачалося сутыкненне, у ходзе якога маніфестанты змялі і часткова рассеялі ачапленне. Дэманстранты сталі расцягваць устаноўленыя з боку мэрыі загароды з калючага дроту АСКЛ і пастаўленых у лінію палівальных аўтамашын^[52].

Па загадзе свайго кіраўніцтва супрацоўнікі міліцыі і АМАП адкрылі па дэманстрантах бязладны агонь з пісталетаў і аўтаматаў. Стралялі таксама з карабінаў для стральбы гранатамі са слёзатачывым газам. Над галовамі дэманстрантаў была праведзена чарга з буйнакалібернага кулямёта БТРа, які стаяў ля мэрыі. Сярод дэманстрантаў, якія падвергліся абстрэлу, пачалася паніка^[52].

Два супрацоўнікі міліцыі былі забітыя каля будынка мэрыі выпадковымі, на думку камісіі Дзярждумы, стрэламі сваіх таварышаў па службе^[52].

Нягледзячы на прымяненне супрацоўнікамі міліцыі агнястрэльнай зброі, спыніць прасоўванне дэманстрантаў не ўдалося^[52].

Частка супрацоўнікаў міліцыі і вайскоўцаў унутраных войскаў адступіла да будынку пасольства ЗША ў Вялікім Дзевяцінскім завулку. Маса дэманстрантаў, колькасць якіх павялічвалася, накіравалася да Дома Саветаў^[52].

На стральбу ў раёне мэрыі з будынка Вярхоўнага Савета стыхійна, без загаду кінулася група сяброў РНА колькасцю каля 15 чалавек, узброеных аўтаматамі АКС-74У. Праз лічаныя хвіліны да іх далучыліся 3 чалавекі з аховы намесніка міністра абароны Альберта Макашова^[100], што таксама без загаду пабеглі на стрэлы, і лідар РНА Аляксандр Баркашоў. Яны таксама былі ўзброены аўтаматамі АКС-74У. Адначасова на пандус мэрыі сталі падымацца некаторыя дэманстранты. Супрацоўнікамі міліцыі быў адкрыты агонь з аўтаматычнай зброі, які выклікаў у адказ стрэлы з боку «баркашоўцаў», а затым членаў аховы генерал-палкоўніка Макашова. Бяззбройныя дэманстранты рассеяліся. Супрацоўнікі міліцыі і вайскоўцы ўнутраных войскаў, якія знаходзіліся на пандусе, праз цэнтральны ўваход сышлі ў будынак мэрыі^[52].

Пасля спынення агню ў будынак мэрыі праз цэнтральны ўваход уварваліся дэманстранты. Прыхільнікамі Вярхоўнага Савета былі зробленыя няўдалыя спробы захапіць БТРы ўнутраных войскаў, якія стаялі ля мэрыі^[52].

Адразу пасля ўзяцця мэрыі прыхільнікі Вярхоўнага Савета занялі гасцініцу «Мір», якая знаходзілася побач. Там размяшчаўся аператыўны штаб ГУУС Масквы^[98].

У 15:45 ля 14 пад’езда Дома Саветаў пачаўся мітынг, на якім Аляксандр Руцкой заклікаў народ штурмаваць мэрыю і тэлецэнтр у Астанкіна^[91].

Руцкой спусціўся з балкона Дома Саветаў і сказаў Макашову, што Астанкіна штурмаваць не трэба^[101][102], а толькі трэба запатрабаваць прадастаўленне эфіру^[52].

Руцкой, пасля прыняцця рашэння накіраваць людзей да «Астанкіна», заўважае: «Вядома, гэта была памылка. Я не хацеў крыві. Але нервы-то ў камяку»^[103].

Каля 16-й гадзіны Павел Грачоў з’вязаўся па тэлефоне з камандзірам мотастралковай Таманскай дывізіі генерал-маёрам Валерыем Яўневічам і паведаміў яму, што ў Маскве беспарадкі, міліцыя не спраўляецца, таму што ўзброеныя групы блукаюць горадам, нібыта пачасціліся спробы пранікнуць у Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі, якое ахоўваюць бяззбройныя салдаты-вартавыя, і загадаў быць у гатоўнасці на аўтамабілях або на БТРах вылучыць частку дывізіі да Міністэрства абароны і ўзяць яго пад ахову^[52].

У 16:00 Б. М. Ельцын падпісаў указ^[104] аб увядзенні надзвычайнага становішча ў Маскве, у якім, у прыватнасці, Савету Міністраў — Ураду Расійскай Федэрацыі, Міністэрству ўнутраных спраў, Міністэрству бяспекі, Міністэрству абароны, ураду Масквы прадпісвалася прымаць меры, неабходныя для забеспячэння рэжыму надзвычайнага становішча і з гэтай мэтай дазвалялася ўсталёўваць меры, прадугледжаныя артыкуламі 22, 23, 24 Закона Расійскай Федэрацыі «Аб надзвычайным становішчы». Міністэрству замежных спраў Расійскай Федэрацыі прадпісвалася інфарміраваць іншыя дзяржавы і Генеральнага сакратара Арганізацыі Аб’яднаных Нацый аб тым, што Расійская Федэрацыя ў адпаведнасці з п. 1 арт. 4 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах выкарыстоўвае права адступлення ад абавязацельстваў па Пакту ў такой ступені, у якой патрабуецца вастрынёй абстаноўкі. Указ уступіў у сілу з моманту падпісання. Па цэнтральным тэлебачанні ён быў абвешчаны толькі ў 18 гадзін^[52].

Паводле ўспамінаў Руслана Хасбулатава ў распараджэнне абаронцаў Дома Саветаў патрапілі 10-15 ваенных грузавікоў і аўтобусаў, кінутых унутранымі войскамі з ключамі ў замках запальвання, і 4 БТР, якія стаялі ў ачапленні^[105].

Дэманстранты, узначаленыя Анпілавым і Макашовым, рушылі ў бок тэлецэнтра ў Астанкіна. Па звестках былога кіраўніка следчай групы Леаніда Прошкіна^[106], на чале калоны ехаў Альберт Макашоў на аўтамабілі «УАЗ» унутраных войскаў, яго целаахоўнікі і так званая баявая група «Поўнач», на аўтамабілі ехалі лідары вулічнай апазіцыі Віктар Анпілаў і Ілля Канстанцінаў.

Пасля пачатку руху маніфестантаў да тэлецэнтра «Астанкіна»^[52] Руцкой прызначыў міністрам унутраных спраў Васіля Трушына^[107], які раней займаў гэтую пасаду ў 1989—1990 гадах^[99]. Андрэй Дунаеў прызначаны міністрам па асаблівых даручэннях^[108][109].

Каля 16 гадзін 5 хвілін камандуючы ўнутранымі войскамі генерал-палкоўнік Анатоль Кулікоў па радыё загадаў камандзіру 6-га ГСМ «Віцязь» падпалкоўніку Сяргею Лысюку ехаць да тэлецэнтра Астанкіна для ўзмацнення яго аховы^[52].

У 16 гадзін 30 хвілін па загадзе камандуючага ўнутранымі войскамі Анатоля Кулікова ў Астанкіна прыбылі 84 ваеннаслужачыя ўнутраных войскаў в/ч 3641 (Софрынская брыгада ўнутраных войскаў), якія мелі толькі бронекамізэлькі, каскі і гумавыя дубінкі^[52].

Першыя машыны з прыхільнікамі Вярхоўнага Савета, у тым ліку з намеснікам міністра абароны Альбертам Макашовым і падначаленымі яму ўзброенымі людзьмі, прыбылі да будынка АСК-1 амаль адначасова з атрадам «Віцязь». Вароты вонкавай агароджы будынка былі зачыненыя. Макашоў у мегафон запатрабаваў ад аховы АСК-1 адкрыць вароты. Не дачакаўшыся адказу, кіроўца «УАЗа» Марозаў бамперам парваў ланцуг, які злучаў створкі брамы, і заехаў на тэрыторыю тэлецэнтра^[52][110].

Прыхільнікі Вярхоўнага Савета, якія прыбылі ў «Астанкіна», запатрабавалі прадастаўленне ім прамога эфіру. 16 чалавек з іх знаходзіліся ў падпарадкаванні Макашова і былі ўзброены аўтаматамі са скарочаным ствалом АКС-74У. У дэманстранта Мікалая Абраменкова быў ручны супрацьтанкавы гранатамёт РПГ-7, узяты пасля прарыву блакады Дома Саветаў у невядомага палкоўніка міліцыі, які вылез з ім з міліцэйскага аўтобуса. Ні сам Абраменка, ні хто-небудзь іншы з падначаленых Макашова не ўмеў абыходзіцца з гэтым гранатамётам^[52]. Адначасова з дэманстрантамі прыбылі БТРы дывізіі Дзяржынскага для абароны тэлецэнтра. Супрацоўнікі аховы тэлецэнтра адказалі, што не могуць зрабіць гэтага без указання, а для гэтага ім неабходна звязацца са сваім кіраўніцтвам. Пасля гэтага яны сышлі і больш не вярталіся. Дарэмна прачакаўшы ў 17-м пад’ездзе хвілін 20-30, Макашоў са сваімі ахоўнікамі выйшлі на вуліцу. Затым ён паспрабаваў уступіць у перамовы з вайскоўцамі на БТРах, што стаялі каля будынка АСК-1 з боку Астанкінскага стаўка, але безвынікова^[52].

Да 18:00 у цэнтры Масквы прыхільнікамі Ельцына былі пабудаваны 25 барыкад, у асноўным вакол мэрыі, Цэнтральнага тэлеграфа, па вуліцы Цвярской^[97].

Пакуль зацягваліся перамовы, да 18 гадзін у тэлецэнтр прыбылі 31 супрацоўнік АМАПа Маскоўскага УУС на чыгуначным транспарце з 27 аўтаматамі і 3 пісталетамі, на чале з падпалкоўнікам Сталяровым^[52].

У 18 гадзін 30 хвілін у тэлецэнтр прыбылі 111 ваеннаслужачых Софрынскай брыгады ўнутраных войскаў (в/ч 3641) на чале з камандзірам брыгады палкоўнікам Васільевым. З імі прыехаў намеснік камандуючага ўнутранымі войскамі па кадрах генерал-маёр Павел Галубец, які па распараджэнні камандуючага ўнутранымі войскамі прыняў на сябе агульнае камандаванне сіламі, якія кантраліравалі тэлецэнтр^[52].

Аб 19:00 будынак тэлецэнтра ахоўвалі каля 480 супрацоўнікаў міліцыі і ўнутраных войскаў, якія прадстаўлялі розныя падраздзяленні — ад добра экіпіраваных рознымі відамі ўзбраенняў атрада спецназа «Віцязь» і АМАП да салдат адной з вайсковых часцей унутраных войскаў, якія не мелі ніякай зброі, акрамя гумавых палак^[106]. Яны былі ўзброены 320 аўтаматамі, кулямётамі і снайперскімі вінтоўкамі, 130 пісталетамі, 12 гранатамётамі, у тым ліку — адным ручным процітанкавым гранатамётам РПГ-7. Да стралковай зброі мелася дастатковая колькасць боепрыпасаў. Тэлецэнтр ахоўвалі 6 БТРаў. У вайскоўцаў і супрацоўнікаў міліцыі меліся штатныя сродкі сувязі, індывідуальнай абароны, а таксама спецсродкі^[52].

Мітынгоўцы на працягу двух з паловай гадзін праводзілі стыхійны мітынг каля тэлецэнтра, патрабуючы даць ім прамы эфір^[19]. Сярод іх былі людзі ў камуфляжнай вопратцы з аўтаматычнай зброяй у руках, падобныя на баевікоў.

Паплечнікі Макашова па ўласнай ініцыятыве распачалі спробу пранікнуць у будынак АСК-3, пратараніўшы шкляныя дзверы^[52] адным з пакінутых войскамі грузавікоў^[111]: грузавіком яны таранілі дзверы будынка на вуліцы Акадэміка Каралёва, 19, у якім размешчаныя студыйныя апаратныя праграмы «Час» першага канала тэлебачання^[112]. Грузавік выціснуў толькі вонкавыя дзверы ў тэлецэнтр. Прапаноўвалася расхінуць і адлеглыя ад іх на метр унутраныя дзверы, ахвяраваўшы дахам кабіны грузавіка, якая ўжо пачала захрасаць пад навісаючай паўсферай брыля пад’езда. У выніку ўнутраныя дзверы тэлецэнтра засталіся зачыненымі, з іх толькі вылецела шкло^[110].

Макашоў, скарыстаўшыся сітуацыяй, падышоў да пабітых дзвярэй у будынак, паклаў свой аўтамат на зямлю і ў мегафон прапанаваў выйсці для перамоў камандзіру ваеннаслужачых, даўшы 2 хвіліны на выкананне свайго патрабавання. Тыя, хто знаходзіліся ў будынку, адказалі яму, што пайшлі за камандзірам. Пачуўшы, што ў тых, хто знаходзіліся перад уваходам у тэлецэнтр, ёсць гранатамёт, Макашоў папярэдзіў ваеннаслужачых, што ў выпадку адкрыцця імі агню яны будуць падаўлены з гранатамёта. Адначасова ён загадаў сваёй ахове адцясніць у бок мітынгоўцаў, журналістаў і цікаўных. Яго распараджэнне было выканана^[52].

У гэты час гранатамёт РПГ-7 В-1 і адна граната да яго знаходзіліся ў дэманстранта Мікалая Абраменкава. Пачуўшы каманду Макашова, Абраменкаў узяў гранатамёт на плячо і прысеў на адно калена. З’яўляючыся грамадзянскім чалавекам, які ніколі не служыў у войску, ён не мог зарадзіць гранату. З натоўпу яму пачалі крычаць, што трэба зняць каўпачок гранаты, а таксама даваць іншыя парады^[52].

Участковы з Санкт-Пецярбурга, прыхільнік Вярхоўнага Савета^[111] Міхаіл Смірноў, пасля кароткай спрэчкі, узяў у Абраменкава гранатамёт і адну гранату да яго^[52], а затым дэманстратыўна зрабіў перад уваходам у будынак тэлецэнтра маніпуляцыі, якія імітавалі падрыхтоўку да прыцэльнай стральбы з гранатамёта^[111]. Здзейсніўшы маніпуляцыі з гранатамётам, ён аж да пачатку абстрэлу працягваў знаходзіцца перад уваходам у будынак тэлецэнтра^[52].

Макашоў і тры чалавекі з яго аховы праз^[52] правае ад галоўнага ўваходу^[110] разбітае акно ўвайшлі ў будынак тэлецэнтра. Ахова заняла пазіцыю пад лесвіцай, а сам ён зрабіў некалькі крокаў унутр будынка. Абаронцы Макашова заўважылі «зайчык» ад лазернага прыцэла на шчацы. Яўген Штукатураў, баючыся за яго жыццё, вывеў яго з будынка. За імі выйшлі двое іншых членаў аховы^[52].

Праз некалькі хвілін пасля таго, як Макашоў пакінуў пляцоўку перад уваходам у АСК-3, стрэлам з унутранага балкона 1-га паверха названага будынка^[111] праз разбітае акно^[52] быў паранены адзін з членаў аховы Макашова Мікалай Красцінін^[52], апрануты ў грамадзянскую вопратку^[110]. Затым, калі параненага Красцініна даняслі да машыны хуткай дапамогі, пачуліся два ці тры амаль адначасовыя выбухі ля залы на месцы дзвярэй (асколкамі былі параненыя дэманстранты, якія стаялі побач), і адначасова ўнутры будынка сярод байцоў «Віцязя» адбыўся выбух неўсталяванага выбуховага прыстасавання, ад якога загінуў радавы спецназа М. Ю. Сітнікаў^[52][111].

Паводле версіі прыхільнікаў Ельцына (у тым ліку камандзіра «Віцязя» С. Лысюка^[28]), падтрыманай пераважнай большасцю СМІ, гэта быў стрэл з гранатамёта РПГ-7 В-1 з боку дэманстрантаў^[113]. Граната трапіла ў сцяну ззаду радавога, і ён быў паранены асколкамі ў патыліцу. Паводле версіі следчай групы, стрэл з адзінага гранатамёта, які быў у дэманстрантаў, не рабіўся. Следства палічыла даказаным, што на месцы гібелі радавога выбуху баявой часткі гранаты не было, бо разрыў тандэмнага кумулятыўнага зарада процітанкавага гранатамёта РПГ-7 не мог не пакінуць слядоў на сцяне. Сляды выкарыстанага выбуховага рэчыва знойдзеныя не былі. У сувязі з гэтым экспертамі і следчымі выказвалася здагадка, што падарваны быў адзін з не пакідаючых слядоў спецсродкаў, якія былі ў распараджэнні «Віцязя», альбо выпадкова, альбо наўмысна, з мэтай мабілізаваць байцоў на адкрыццё агню па натоўпе^[111]. У 2005 годзе ў праграме «Чыстасардэчнае прызнанне» тэлеканала НТВ быў паказаны відэазапіс, з якого вынікае, што выбух ля ўваходу АСК-3 адбыўся пасля таго, як быў зроблены стрэл з гранатамёта з будынка насупраць — АСК-1^[114] (куды прыхільнікі Вярхоўнага Савета не пранікалі)^[115].

У 19:12, пасля выбуху, спецназ і БТРы пачалі весці агонь з аўтаматычнай зброі па натоўпу, які сабраўся ля тэлецэнтра, што прывяло да гібелі па меншай меры 46 чалавек^[116], сярод якіх было некалькі журналістаў. Сярод першых загінуў аператар германскай тэлекампаніі ARD Роры Пек, які здымаў каля ўваходу ў тэлецэнтр^[117].

У 19:20 генерал А. Макашоў запатрабаваў ад вайскоўцаў, якія знаходзіліся ў будынку «Астанкіна», скласці зброю на працягу трох хвілін^[99]. Будынак на той момант, паводле інфармацыі газеты, ахоўвалі каля 1200 вайскоўцаў, 6 БТР, 105 байцоў атрада спецназа «Віцязь» і 110 супрацоўнікаў упраўлення аховы. Па заканчэнні тэрміну ўльтыматуму «баевікі Макашова», па версіі газеты «Коммерсант», выкладзенай у рэпартажы ў 1993 годзе, «пачалі штурм». Прыхільнікі Вярхоўнага Савета, паводле інфармацыі выдання, абстралялі будынак з гранатамёта, адтуль быў адкрыты агонь у адказ^[91].

Вонкавыя відэафайлы
	Завяршэнне трансляцыі — 3 кастрычніка 1993.

У 19:26 дыктар «Астанкіна» Леў Віктараў абвясціў аб спыненні праграмы, спаслаўшыся на тое, што першы паверх тэлецэнтра захоплены^[91][99]. Тэлерадыёвяшчанне ўсіх тэлекампаній з Астанкіна было спынена, у эфіры застаўся толькі тэлеканал дзяржаўнага Расійскага тэлебачання, чыя эфірная студыя размяшчалася на 5-й вуліцы Ямскога поля.

У 20:10, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», атака прыхільнікаў Вярхоўнага савета на тэлецэнтр у Астанкіна спынілася^[91][118].

У 20:00 каля будынка мэрыі на Цвярской пачаўся арганізаваны мітынг, у якім удзельнічалі, паводле ацэнак начальніка гарадскога штаба народных дружын, каля 50 тысяч чалавек. Да гэтага часу былі сфармаваныя 59 народных дружын і атрадаў агульнай колькасцю 16 000 чалавек, падрыхтаваны рэзерв з 20 000 добраахвотнікаў. Дружыны і атрады баранілі комплекс будынкаў урада Масквы (Цвярская, 13), будынак мэрыі Масквы, комплекс рэдакцыі газеты «Вести», тэхнічнага цэнтра «Астанкіна», радыёцэнтр на Пятніцкай, былі ўладкованыя барыкады і выстаўлены пікеты на Васільеўскім спуску, за Цэнтральным тэлеграфам, на вуліцах Нікіцкай, Станкевіча і некаторых іншых. Кінастудыя «Масфільм» была гатова прадаставіць штабу абароны мэрыі больш за 100 адзінак бронетэхнікі, якая выкарыстоўвалася для здымак, а кампанія «Автолайна» 9 БРДМ^[97].

Каля 21:00 будынак Вярхоўнага Савета быў адключаны ад электрычнай сеткі, згасла святло^[90].

У 21:30 з балкона мэрыі выступіў Канстанцін Баравой, які запатрабаваў раздаць зброю прыхільнікам Ельцына. У гарадскім штабе народных дружын пачалося фарміраванне атрада з вайскоўцаў, усяго набралася каля двух з паловай тысяч афіцэраў і прапаршчыкаў запасу^[97].

А 22:00 Ягор Гайдар па тэлебачанні звярнуўся да прыхільнікаў Ельцына з просьбай збірацца ля будынка Массавета^[119], узятага пад кантроль Міністэрствам бяспекі. З тых, хто сабраўся, адбіралі людзей з баявым досведам і фарміравалі атрады для захопу і аховы аб’ектаў (маскоўскіх райсаветаў). Выкарыстоўваліся атрады і з грамадзянскіх асоб, у тым ліку, жанчын. Былі збудаваныя барыкады на Цвярской вуліцы і на вуліцах і завулках, якія прымыкаюць да Цвярской. Каля Массавета праходзіў мітынг. Гайдар атрымаў у старшыні Дзяржкамітэта па надзвычайных сітуацыях С. К. Шайгу гарантыю, што ў выпадку неабходнасці будзе раздадзена зброя дэманстрантам-прыхільнікам Ельцына. На думку Ягора Гайдара, толькі пасля гэтага — каля 2 гадзін раніцы 4 кастрычніка ваенныя сталі выконваць загады Ельцына і войскі рушылі ў Маскву^[120].

У 23:00 Альберт Макашоў аддаў загад прыхільнікам Вярхоўнага савета адступаць з Астанкіна да Дома Саветаў^[91].

Позна ўвечары ў бок Масквы рухалася калона Таманскай дывізіі, але яна была спынена на паўдарозе. Іншая калона бронетэхнікі, якая выйшла з месца сваёй дыслакацыі на паўднёвай ускраіне сталіцы, таксама была спыненая. Прычынай таму, на думку Аляксандра Каржакова, была страта Міністэрствам абароны кіравання сваімі войскамі^[53].

Указам Руцкога кіраўніком адміністрацыі Масквы быў прызначаны старшыня Краснапрэсненскага раённага Савета народных дэпутатаў Аляксандр Красноў^[121][122].

Паводле звестак Генпракуратуры, 3-4 кастрычніка ў раёне тэлецэнтра былі забіты ці памёрлі ад атрыманых ран не менш 46 чалавек. Цялесныя пашкоджанні рознай ступені цяжару атрымалі не менш 124 чалавек^[111].

4 кастрычніка

Каля 12 гадзін ночы ў Дом Саветаў па ўласнай ініцыятыве прыбылі 18 ваеннаслужачых 326-га асобнага навучальнага зенітна-ракетнага палка войскаў супрацьпаветранай абароны на чале з камандзірам палка палкоўнікам Барадзіным. Яны былі ўзброены 17 аўтаматамі і 1 пісталетам ПСМ, узятымі ў палку. Кіраўніцтвам абароны Дома Саветаў была пастаўлена задача ахоўваць 20 і 8 пад’езды, прыняць удзел у забеспячэнні прапускнога рэжыму праз названыя пад’езды^[52].

У гэты ж час начальнік Службы бяспекі Прэзідэнта Расіі Аляксандр Каржакоў выклікаў свайго намесніка па баявой падрыхтоўцы капітана першага рангу Генадзя Захарава, паведаміў аб прынятым Ельцыным вырашэнні сілай «ачысціць» будынак Вярхоўнага Савета і загадаў яму паехаць да Паўла Грачова з мэтай падрыхтоўкі прыезду Ельцына ў Міністэрства абароны Расіі для выпрацоўкі плана канкрэтных дзеянняў. Захараў выказаў Каржакову свае меркаванні пра магчымыя варыянты сілавой «ачысткі» Дома Саветаў, прапанаваўшы выкарыстоўваць для гэтай мэты спецпадраздзяленні «Альфа» і «Вымпел», якія ў ходзе аперацыі, каб пазбегнуць страт сярод асабістага складу, павінны былі быць дастаўленыя на бронетэхніцы непасрэдна да пад’ездаў па перыметры Дома Саветаў. Для дэмаралізацыі было прапанавана папярэдне зрабіць некалькі стрэлаў з танкаў па верхніх паверхах будынка. Гэта план быў ухвалены Каржаковым^[52].

Паміж 3 і 4 гадзінамі раніцы 4 кастрычніка Барыс Ельцын прыняў рашэнне аб штурме Дома Саветаў: на начным пасяджэнні ў будынку Генштаба Міністэрства абароны быў выслуханы план Генадзя Захарава, ён яго ўхваліў і аддаў загад аб выкарыстанні танкаў і бронетэхнікі, прызначыўшы пачатак аперацыі на 7-ю гадзіну раніцы. Павел Грачоў запатрабаваў ад Ельцына пацвердзіць загад аб штурме Дома Саветаў у пісьмовым выглядзе^{[53][120][123]}.

Каля 4 гадзіны раніцы ў Крамлі Ельцын падпісаў пісьмовы загад аб прыцягненні войскаў Міністэрства абароны, падрыхтаваны памочнікам прэзідэнта Віктарам Ілюшыным. Загад быў неадкладна накіраваны фельд’егерскай поштай Грачова. На падставе гэтага загаду Грачоў аддаў загад № 081 ад 4 кастрычніка 1993 года, якім камандаванне воінскімі часцямі і іншымі падраздзяленнямі пры забеспячэнні рэжыму надзвычайнага становішча ў Маскве і аднаўленні правапарадку было ўскладзена на намесніка міністра абароны Расійскай Федэрацыі генерал-палкоўніка Георгія Кандрацьева. Яму ж было загадана да 9 гадзін 4 кастрычніка 1993 года распрацаваць план аперацыі і паставіць баявыя задачы воінскім часцям і іншым падраздзяленням, якія прыцягваліся для яе правядзення^[52].

Існуюць некалькі аўдыёзапісаў радыёперамоў у раёне Дома Саветаў, якія вяліся ў ноч на 4 кастрычніка. Асноўнае змесціва аўдыёзапісаў — радыёперамовы, якія вялі паміж сабой супрацоўнікі міліцыі і іншыя ананімныя ўдзельнікі ўзброенага супрацьстаяння, якія аказаліся па розныя бакі канфлікту, дзе яны абменьваюцца кароткімі агрэсіўнымі рэплікамі ў адрас адзін аднаго, выкарыстоўваючы пагрозы і ненарматыўную лексіку^[120][124].

У ноч на 4 кастрычніка, паводле інфармацыі выдання «За волю», у Маскоўскай вобласці афіцэр адной з вайсковых часцей Ігар Астапенка самавольна ўзяў зброю і ў кампаніі некалькіх марскіх пяхотнікаў адправіўся ў Маскву, каб прыняць удзел у падзеях на баку Вярхоўнага савета. Аднак на 30 кіламетры Шчолкаўскай шашы ён быў забіты ў перастрэлцы з супрацоўнікамі АМАП^[125].

Па ўказанні П. С. Грачова ў Маскву прыбылі танкі Таманскай дывізіі. Раніцай у раёне стадыёна «Красная Прэсня» з-за няўзгодненасці дзеянняў адбыліся ўзброеныя сутычкі паміж «таманцамі» і БТРамі «дзяржынцаў», паміж «дзяржынцамі» і ўзброенымі людзьмі з «Саюзу ветэранаў Афганістана», якія таксама прымалі ўдзел у канфлікце на баку Ельцына. Былі загінулыя і параненыя, як сярод салдат, так і сярод выпадковых мінакоў.

Асобы, што прымалі ўдзел у гэтых сутыкненнях, былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі, некаторым прысвоена званне «Герой Расійскай Федэрацыі»^[126][127].

У штурме Белага дома прынялі ўдзел каля 1700 чалавек, 10 танкаў і 20 бронетранспарцёраў: кантынгент давялося набіраць са складу пяці дывізій, каля паловы ўсяго кантынгенту афіцэры або малодшыя камандзіры, а танкавыя экіпажы набралі амаль цалкам з афіцэраў^[128].

У 04:20 пачалося перасоўванне войскаў у бок Дома Саветаў^[91].

У 05:00 Ельцын выдаў Указ № 1578 «Аб неадкладных мерах па забеспячэнні рэжыму надзвычайнага становішча ў Маскве»^[129][130].

У 06:50 каля будынку Дома Саветаў гучаць стрэлы. Туды сцягнутыя салдаты і афіцэры, якія прадстаўлялі розныя роды войскаў і сілавых структур, верных Ельцыну: Таманскай дывізіі, 119-га парашутна-дэсантнага палка, Кантэміраўскай дывізіі, дывізіі ўнутраных войскаў ім. Дзяржынскага, Смаленскага АМАП, Тульскай дывізіі ПДВ^[91].

У 07:00 на балконе гасцініцы «Украіна», насупраць Дома Саветаў, загінуў ад кулі капітан міліцыі Аляксандр Рубан, 23 гадоў, супрацоўнік Уладзімірскай спецшколы міліцыі. Рубан здымаў на плёнку дзеянні міліцыі па блакіраванні будынка^[131].

У 07:25, па версіі газеты «Коммерсант», разбурыўшы барыкады, на плошчу Свабоднай Расіі заехалі 5 БМП^[91][99].

У 08:00 БМП і БТР вядуць прыцэльны агонь па вокнах будынка Дома Саветаў^[91].

У 09:00 абаронцы Дома Саветаў страляюць па надыходзячым войскам. Бронетэхніка вядзе агонь з буйнакаліберных кулямётаў і гармат па будынку Вярхоўнага Савета, на 12 і 13 паверхах якога пачынаецца пажар^[91][99].

У 09:20 размешчаныя на Калінінскім (Новаарбацкім) мосце танкі пачалі абстрэл верхніх паверхаў будынка Вярхоўнага Савета. Усяго ў абстрэле бралі ўдзел шэсць танкаў Т-80, якія выпусцілі 12 снарадаў^[132].

Да 11:05 на вуліцы Новы Арбат на супрацьлеглым баку ад будынка мэрыі і Смаленскай набярэжнай сабраўся натоўп разявак, якія прыйшлі паглядзець на штурм Дома Саветаў, якіх міліцыя беспаспяхова спрабавала ўгаварыць разысціся^[133].

У 11:25 каля Дома саветаў аднавілася інтэнсіўная артылерыйская стральба. Да гэтай гадзіны ў Маскве, паводле звестак Галоўнага медыцынскага кіравання, гарадскія бальніцы ўжо аказалі дапамогу 192 пацярпелым, 158 чалавек шпіталізаваныя, 18 — памерлі^[133].

У 13:00 абаронцы Вярхоўнага Савета, якія знаходзіліся ў будынку мэрыі, пачалі прадпрымаць спробы прарвацца адтуль да Белага дома. Плошча Свабоднай Расіі да гэтага часу была зацягнута дымам: гарэлі некаторыя паверхі будынка парламента, падпаленыя яго прыхільнікамі аўтапакрышкі, дошкі на былых барыкадах і палівальныя машыны, якія стаялі на мосце і былі падпаленыя агнём БМП^[99].

У 14:30 абаронцы парламента пачалі пакідаць падпалены будынак, здаючы зброю. Затрыманых пасадзілі ў аўтобусы і аўтамабілі для суправаджэння зняволеных і перавезлі на стадыён «Лужнікі» і спарткомплекс «Дружба», дзе пакінулі пад узмоцненай аховай падраздзяленняў АМАП. Аднак зацішша доўжылася нядоўга^[99].

У 15:00 атрадам спецыяльнага прызначэння «Альфа» і «Вымпел» было загадана ўзяць Белы дом штурмам. Камандзіры абедзвюх спецгруп перад тым, як выканаць загад, паспрабавалі дамовіцца з кіраўнікамі Вярхоўнага Савета аб мірнай здачы. «Альфа», паабяцаўшы абаронцам Дома Саветаў бяспеку, здолела да 17:00 угаварыць іх здацца. Спецпадраздзяленне «Вымпел», чыё кіраўніцтва адмовілася выконваць загад аб штурме, пасля было перададзена з МБ у склад МУС^[134], што прывяло да масавага сыходу ў адстаўку яго байцоў.

Пасля 17:00, па дамоўленасці з кіраўніцтвам краіны, пачаўся масавы выхад з Вярхоўнага Савета ў суправаджэнні байцоў групы «А». Белы дом пакінулі каля 700 чалавек, якія ішлі, трымаючы рукі за галовамі паміж двума радамі салдат і садзіліся ў падагнаныя з боку Краснапрэсненскай набярэжнай аўтобусы^[91]. Некаторых з іх паварочвалі ў «фільтрацыйны пункт», размешчаны ў адным з навакольных скляпоў, дзе яны знаходзіліся пад наглядам АМАП^[90].

У 17:30 Аляксандр Руцкой, Альберт Макашоў і Руслан Хасбулатаў запатрабавалі, каб паслы заходнееўрапейскіх краін забяспечылі ім гарантыю бяспекі^[99], і каля 18:00 яны былі арыштаваныя^[91], пасля чаго на аўтобусе ў суправаджэнні дэсантнікаў і афіцэраў службы бяспекі прэзідэнта Расіі дастаўлены ў следчы ізалятар у Лефортава^[53].

Кіраўнікі абароны Белага дома, некаторыя ўдзельнікі, а таксама мноства асоб, якія не ўдзельнічалі ў супрацьстаянні, былі арыштаваныя і, паводле звестак праваабаронцаў^[135], падвергнуты збіццю і знявазе. Збіццю таксама былі падвергнуты дэпутаты^{[136][137][138]}.

Паводле сцвярджэння газеты «Коммерсант», адразу пасля здачы Дома Саветаў групы яго абаронцаў сталі спрабаваць прабіцца праз кардоны міліцыі і ўнутраных войскаў з цэнтра да ўскраін горада. Адна з такіх груп распачала спробу прарыву ў раёне станцыі метро «Вуліца 1905 года». Як сцвярджае «Коммерсант», абаронцамі Белага дома быў адкрыты аўтаматны агонь па будынку выдавецка-паліграфічнага комплексу «Маскоўская праўда». Праз некаторы час байцы АМАП, прабраўшыся пад агнём у будынак, паставілі на даху кулямёт і адкрылі агонь у адказ на паражэнне. Каля 18:00 атака была адбітая, і бой перамясціўся ў бок Звенігародскай шашы і Ваганькаўскіх могілак, дзе перастрэлка працягнулася. Неўзабаве баевікі былі вымушаныя адступіць, кінуўшы забітых і параненых^[139].

За дзень, паводле афіцыйных звестак, былі забітыя 74 чалавекі, 26 з іх — вайскоўцы і работнікі МУС Расіі, параненыя 172. У выніку пажару практычна цалкам знішчаны паверхі будынка з 12-га па 20-ы, разбурана каля 30 % агульнай плошчы Дома Саветаў^[91].

5 кастрычніка

У ноч на 5 кастрычніка будынак ІТАР-ТАСС на Цвярскім бульвары падвергнуўся нападу ўзброеных некалькіх груп. Паводле сцвярджэння газеты «Коммерсант», гэтыя групы складаліся з прыхільнікаў Вярхоўнага Савета. Бой з ахоўнікамі і ўзводам АМАПа скончыўся тым, што амапаўцы адціснулі баевікоў^[139]. Затым па ахове адкрылі агонь два снайперы. Яшчэ праз некалькі хвілін перад будынкам з’явіліся два чалавекі з аўтаматамі. У адказ на папераджальны вокрык АМАПаўцаў яны адкрылі агонь. У выніку гэтай перастрэлкі адзін з тых, хто нападаў, быў забіты, іншага пачалі пераследваць. У 01:30 паранены быў адпраўлены ў гарадскую ваенную пракуратуру, а забіты — у морг. Як высветлілася пазней, абодва тых, хто нападаў, аказаліся афіцэрамі Таманскай дывізіі^[139][140]. Паранены снайпер (яго звалі Міхаілам Мянчынавым) пры апытанні ў момант затрымання растлумачыў, што іх група — 15 чалавек і ўзвод дэсантнікаў размяшчаюцца ў будынку Генштаба УС. Камандуе імі камендант будынка — маёр і яны атрымалі заданне дэстабілізаваць абстаноўку ў цэнтральнай частцы горада, для чаго і зладзілі перастрэлку^[141].

Каля 00:40 у раёне Бакунінскай вуліцы з машыны быў абстраляны мінак, а праз гадзіну на станцыі Бірулёва-Таварная невядомы з аўтамата абстраляў некалькіх чалавек. Каля 02:00 з гранатамёта быў падпалены БТР, які стаяў ля Белага дома. У ім зажыва згарэў камандзір машыны^[139].

Па звестках Бюро судова-медыцынскай экспертызы Камітэта аховы здароўя Масквы, у ноч з 4 на 5 кастрычніка ў розных раёнах сталіцы за непадпарадкаванне патрулям былі забітыя 6 чалавек^[52].

У 23:00 у міліцыю паступіла інфармацыя аб стральбе з аўтаматычнай зброі ў раёне Алтуф’еўскай шашы. У ходзе гэтай перастрэлкі былі забітыя двое і параненыя некалькі чалавек^[139].

Па звестках пракуратуры горада Масквы, у перыяд з 3 па 5 кастрычніка 1993 года супрацоўнікамі міліцыі былі затрыманы больш за 6000 чалавек, з іх амаль палова без афармлення дакументаў^[19].

Ва ўмовах перавароту Канстытуцыйны Суд выступіў з заявай аб складанні з сябе функцыі праверкі канстытуцыйнасці нарматыўных актаў і міжнародных дагавораў Расійскай Федэрацыі^[52].

Пасля завяршэння падзей указам Барыса Ельцына 7 кастрычніка быў абвешчаны Днём жалобы^[142].