Вавілонскі кароль

Яшчэ пасля захопу Вавілона Кір прызначыў свайго сына Камбіза царом Вавілона. Каранаванне Камбіза праходзіла 4 нісана (1 красавіка) 538 да н.э. па традыцыйным старажытным рытуале, у свята «Новага года», з захаваннем усіх фармальнасцей (уладу Камбіз атрымліваў «з рук Мардука»). Пасля прызначэння Камбіза вавілонскім царом з’яўляюцца дакументы, датаваныя імем Камбіза і яго бацькі, часам разам, але гэта працягвалася толькі восем месяцаў; ужо ў снежні датыроўка ідзе па адным Кіры. Невядома, што заахвоціла Кіра прызначыць сына царом, да таго ж часовым; магчыма, што гэта было зроблена праз магчымую адлучку яго для новых войнаў. Ад 4-га года кіравання Кіра ў Вавілоне захаваўся дакумент, у якім Камбіз проста названы царэвічам і ўладальнікам капіталу, пакладзенага ў вавілонскі банк Эгібі; справы свае ён вёў праз даверанага, такім чынам, мог сам і не жыць у Вавілоне.

Уступленне на персідскі прастол

Паводле Герадота, адпраўляючыся ў свой фатальны паход, Кір II зрабіў суправіцелем Камбіза. Пасля пагібелі бацькі ў бітве з масагетамі ў ліпні 530 да н.э. Камбіз заняў персідскі прастол. Аднак пры яго ўступе на пасад у краіне пачаліся смуты. Асобныя краіны і народы, заваяваныя Кірам, але эканамічна вельмі мала звязаныя з Персіяй, не ўвайшлі яшчэ арганічна ў склад Персідскай дзяржавы. Яны памяталі аб сваёй былой незалежнасці і, натуральна, скарысталіся смерцю заваёўніка і паўсталі, каб вярнуць сабе сваю волю. Магчыма, што да гэтых паўстанняў быў датычны і другі сын Кіра, які ў Бехістунскім надпісы названы Бардыя, а ў працы Герадота — Смердысам^[4]. Калі верыць Ктэсію, ён быў прызначаны кіраўніком Бактрыі і суцэль мог абурыць усходнія народы супраць свайго брата. Па словах Ксенафонта, пасля згубы Кіра «неадкладна пачалася смута паміж яго дзецьмі, адклаліся гарады і народы, і ўсё схілілася да горшага».

Камбізу прыйшлося выдаткаваць шмат высілкаў, душачы паўстанні. Відавочна, для таго, каб умацаваць сваё становішча ў якасці поўнаўладнага цара Персідскай дзяржавы, Камбіз забіў свайго брата Бардыю, прычым, як гаворыцца ў Бехістунскім надпісы, «калі Камбуджыя Бардыю забіў, народу невядома было, што Бардыя забіты». Відаць, што смерць Бардыі, які карыстаўся папулярнасцю, засталася невядомай нават большасці набліжаных і родных цара. Герадот перадае, што Бардыяя (Смердыс) удзельнічаў у егіпецкім паходзе і быў выдалены з Егіпта ў Сузы па падазрэнні, а затым таемна забіты падасланым забойцам^[5], але Бехістунскі надпіс ясна кажа, што забойства адбылося яшчэ да егіпецкага паходу.

Характарыстыка Камбіза

Суд Камбіза. Давід Герард, 1498

Да ўступлення на прастол Камбіз, былы сведкам і ўдзельнікам заваёвы Азіі, падзення старажытных пасадаў, незвычайных пераваротаў, якія здзейсніліся дзякуючы персідскай зброі. Яму самому прыйшлося пасядзець на найстаражытным пасадзе сталіцы свету — Вавілона. Суцэль зразумела, што ён быў прасякнуты ўсведамленнем велічы Персіі і яе гаспадара; ён быў прыроджаным уладаром, у супрацьлегласць бацьку, які яшчэ памятаў традыцыйную патрыярхальнасць двару невялікае Персіды. Гэтая змена была, асабліва, прыкмечаная грэкамі і ўдала сфармуляваная Герадотам: «Камбіз глядзеў на іанійцаў і эалійцаў, як на рабоў, атрыманых па спадчыне». Але і самі персы адчулі розніцу, і той жа Герадот укладае ім у вусны найменне Камбіза «дэспатам» у супрацьлегласць Кіру, якога клікалі «бацькам».

Падрыхтоўка паходу

На паўднёвым усходзе Персідская імперыя межавала са Старажытным Егіптам, які заставаўся на той момант адзінай буйной старажытнай дзяржавай, якая працягвалі самастойнае існаванне і па-ранейшаму ўяўляла небяспеку дзякуючы сувязям з грэкамі і інтрыгам у Азіі. Менавіта яго і вырашыў захапіць Камбіз.

Падобна свайму бацьку, Камбіз імкнуўся выкарыстаць нараўне з ваеннымі і дыпламатычныя меры. Засяродзіўшы да вясны 525 да н.э. свае войскі ў Палесціне, Камбіз уступіў у дамову з арабскімі вандроўцамі, у руках якіх знаходзіліся шляхі, што вялі праз Сінайскую пустыню да межаў Егіпта. Дзякуючы гэтаму ён забяспечыў сваё войска запасамі пітное вады, якую дастаўлялі яму на вярблюдах. На моры персы не мелі свайго флоту, але максімальна выкарысталі фінікійскія караблі. Да таго ж Камбіз склаў саюз з тыранам вострава Самас Палікратам. Апошні паслаў у дапамогу Камбізу 40 караблёў. Праўда, гэтая эскадра не прыбыла да месца ваенных дзеянняў, бо Палікрат уключыў у яе асоб, якіх ён лічыў патрэбным прыбраць з астравы, і тыя вярнуліся з дарогі, каб зрынуць свайго тырана. Кіпрыёты таксама перайшлі на бок Камбіза і падтрымалі яго сваімі караблямі.

Грэчаскія найміты былі на абодвух баках. Правадыр жа грэкаў, што былі на егіпецкай службе, галікарнасец Фанес, які меў вялікі аўтарытэт сярод наймітаў і быў дасведчаным ва ўсіх справах у Егіпце, здрадзіў фараону Амасісу і збег да Камбізу, даставіўшы персам каштоўныя звесткі аб ваенных падрыхтоўках егіпцян. Яшчэ больш каштоўнай для персаў была незадаволенасць значнай колькасці егіпцян Амасісам; у ліку іх, мусіць, былі і прыхільнікі былога фараона Апрыя, і жрацы, і іншыя. Ктэсій прама кажа, што перамога Камбіза была абумоўлена здрадай вяльможы, еўнуха Камбафея, які жадаў атрымаць пасаду намесніка Егіпта і таму адкрыў Камбізу «масты і іншыя справы егіпцян». Акрамя таго, маюцца відавочныя намёкі на здраду камандуючага марскімі сіламі егіпцян Уджагарэсента ^[6]. У сваім надпісе апошні адкрыта выхваляе літасцямі персідскіх цароў, якія абсыпалі яго ўшанаваннямі і ўзнагародамі, што дае магчымасць меркаваць, што Уджагарэсент здаў персам егіпецкі флот без бою. Некаторыя гісторыкі прама атаясамляюць гэтага Уджагарэсента з Камбафеем, згаданым у Ктэсія. Становішча ўскладнілася яшчэ тым, што ў гэты час памёр энергічны Амасіс, пакінуўшы пасад свайму сыну Псаметыху III. За гэтай цяжкай, неспрыяльнай і злавеснай акалічнасцю рушыла ўслед рэдкая метэаралагічная з’яву ў Верхнім Егіпце — у Фівах выпаў дождж, што на забабонных егіпцянах не магло не вырабіць цяжкага ўражання. Аднак егіпецкія патрыёты вырашыліся адважна супраціўляцца.

Бітва каля Пелусія

Камбіз II бярэ ў палон фараона Псаметыха III. Персідская пячатка, 6 стагоддзе да н.э.

Мінуўшы Сінайскую пустыню па шляху, паказаным Фанесам, персы падышлі да мяжы Егіпта. У паходзе Камбіза суправаджалі былы лідыйскі кароль, састарэлы Крэз, якога грэчаскія гісторыкі паказваюць у выглядзе прымудронага жыццёвым досведам старца, і Сылясон, брат Палікрата Самоскага.

егіпецкае войска чакала персідскае каля Пелусію, крэпасці, якая бараніла подступы да Егіпта, і зваўся «пячаткай» Егіпта. Грэкі таксама клікалі яго «ключом Егіпта і для выхаду і для ўваходу». Тут у маі 525 да н.э. і адбылася рашучая бітва за Егіпет. У гневе на свайго былога камандзіра Фанеса грэчаскія найміты, якія засталіся вернымі фараону, закалолі перад войскам яго сыноў, якія знаходзіліся ў Егіпце, змяшалі іх кроў з віном і, выпіўшы гэту сумесь, кінуліся ў бой. Падчас кровапралітнай бітвы пала шмат ваяроў, як з егіпецкага, так і персідскага боку. Герадот, які наведаў поле бою прыкладна праз семдзясят гадоў, бачыў там мноства касцей забітых ваяроў, зваленых у асобныя кучы. На адным боку ляжалі косці персаў, як яны былі пахаваныя, а на іншым — егіпцян. Аднак, нягледзячы на адчай і разлютаванасць, егіпцяне былі пабіты і ў бязладзіцы збеглі да Мемфісу, дзе і замкнуліся. Паліен распавядае яшчэ аб аблозе Пелусію, якая зацягнулася з прычыны адчайнага супраціву егіпцян, якія запасліся мноствам прылад, што кідалі з прашчаў камяні, падпаленыя асмалкі і стрэлы. Прыводзіцца аповяд, быццам Камбіз авалодаў горадам, выставіўшы наперадзе войска егіпецкіх святых жывёл, што быццам бы прывяло да здачы гарнізону, які баяўся параніць катоў (багіня Баст), ібісаў (бог Тот) і сабак (бог Анубіс). Ва ўсякім разе, узяцце Пелусія як прыморскага памежнага пункту было неабходна; верагодна, аблога ішла і з сушы і з мора. Пад Пелусіем персы здолелі зламаць мужнасць егіпецкіх ваяроў і далей іх поспехі развіваліся ўжо бесперашкодна.

Захоп Мемфісу і паланенне Псаметыха III

Камбіз, паводле Герадота, не адразу рушыў на Мемфіс, а паслаў (відавочна, падчас аблогі Пелусію) папярэдне карабель з пасланцам, патрабуючы здачы гораду. Але егіпцяне напалі на карабель і патапілі яго, а ўвесь яго экіпаж выразалі, разам з царскім пасланцам. Тады Камбіз з’явіўся асабіста. Персы абсадзілі горад, і егіпцяне пасля доўгае аблогі змушаныя былі здацца (верагодна ў чэрвені 525 да н.э.). Псаметых III і ўся яго сям’я патрапілі ў палон. Дзве тысячы шляхетных эгіпэцкіх юнакоў, і ў іх ліку сын фараона, былі пакараныя смерцю ў якасці пакарання за забойства персідскага пасла, але самога Псаметыха Камбіз пашкадаваў, мабыць, арыентуючыся ў гэтым пытанні на палітыку свайго бацькі, які міласціва ставіўся да ўсіх захопленых у палон валадароў. Пасля ўзяцця Мемфіса астатні Егіпет, верагодна, быў скораны без вялікіх цяжкасцей. Да канца жніўня 525 да н.э. Камбіз афіцыйна быў абвешчаны фараонам Егіпта. Ён заснаваў новую, XXVII дынастыю. Датыроўка, аднак, ішла па гадах ад уступу Камбіза на персідскі пасад.

Асцерагаючыся персідскага нашэсця, добраахвотна здаліся персам некаторыя плямёны Паўночнай Афрыкі, якія жылі да захаду ад Егіпта. Так, па словах Герадота, «лёс Егіпта запалохаў лівійцаў, якія жылі па суседстве з Егіптам і здаліся персам бяз бою, самі наклалі на сябе даніну і паслалі падарункі Камбізу. Падобна да лівійцаў паступілі таксама перапуджаныя кірэняне і баркіяне». Камбіз міласціва прыняў дарункі лівійцаў, а да дарам грэкаў Кірэнаікі пагрэбаваў, бо, на яго погляд, ён быў нікчэмна малым — 500 мін (больш за 170 кг) срэбра. Камбіз, у сваю чаргу, аказаў афрыканскім грэкам увагу, адправіўшы на радзіму ўдаву Амасіса, кірэнянку Ладыку.

Палітыка Камбіза паводле егіпецкіх крыніц

егіпецкія імёны Камбіза	Герогліфы	Транскрыпцыя (вымаўленне)	Пераклад
Сапраўднае імя, ці Імя Са-Ра		k m b i ṯ t (Кембечэт)	Камбіз
Троннае імя, ці Імя Несут-Біці		ms ti rˁ (Анхкара)	Спадчыннік Ра
Горавае імя		sm3 ta.uy (Сематаўй)	Той, хто яднае абедзве землі (Егіпет)

Такія звесткі аб захопе Егіпта паведамілі класічныя грэчаскія пісьменнікі. Аднак з надпісу Уджагарэсента і іншых егіпецкіх афіцыйных крыніц вынікае, што Камбіз дзейнічаў не як заваёўнік, а паўтараў палітыку свайго бацькі Кіра пры заваяванні Вавілона. Гэта значыць, персідскі кароль надаў захопу Егіпта характар персанальнай уніі, каранаваўся ў Саісе паводле егіпецкіх звычаяў, прыняў тытул «кароль Егіпта, кароль краін», традыцыйныя тытулы фараонаў — «нашчадак (богаў) Ра, Асірыса», егіпецкае імя — Месут-Ра (літар. «Спараджэнне Ра»), і імкнуўся, каб усё было, «як рабілася спрадвеку». Камбіз працягваў палітыку фараонаў папярэдняе XXVI дынастыі і імкнуўся прыцягнуць на свой бок егіпцян. На рэльефах з Егіпта ён намаляваны ў егіпецкай адзежы. Ён удзельнічаў у рэлігійных цырымоніях у храме багіні Нейт у Саісе, прыносіў ахвяры егіпецкім багам і аказваў ім іншыя знакі ўвагі. Каб надаць захопу Егіпта законны характар, ствараліся легенды аб нараджэнні Камбіза ад шлюбу Кіра з егіпецкай царэўнай Нітэтыдай, дачкой фараона Апрыя. Па гэтай версіі персідскі царскі род быў не менш, калі не больш, законным у якасці фараонаў за апошніх саіскіх цароў. Такім чынам, Камбіз заваяваў Егіпет, як законны спадчыннік, вярнуўшы сваю вотчыну з рук узурпатара — Амасіса і яго сына Псаметыха III. Яшчэ Герадоту егіпцяне апавядалі гэту легенду.

Адразу пасля захопу Егіпта Камбіз загадаў усім сваім ваярам спыніць рабаванні, пакінуць храмавыя тэрыторыі і заплаціў за прычыненую свяцілішчам шкоду. Следуючы палітыцы Кіра, Камбіз падаў егіпцянам волю ў рэлігійным і прыватным жыцці. Егіпцяне, як і прадстаўнікі іншых народаў, працягвалі займаць свае пасады ў дзяржаўным апараце і перадавалі іх па спадчыне. Так, жрэц і военачальнік Уджагорэсент не толькі захаваў пры Камбізе ўсе дзяржаўныя пасады (акрамя начальніка флоту), якія ён займаў дагэтуль, але і атрымаў новыя. Ён таксама стаў дараднікам Камбіза, а пазней і Дарыя I у справах, якія датычылі кіравання краінай. Юрыдычныя і адміністрацыйныя дакументы часу Камбіза сведчаць аб тым, што першы час персідскага панавання не прынёс значнай шкоды эканамічнаму жыццю краіны.

Палітыка Камбіза паводле грэчаскіх аўтараў

Паміж тым, Герадот кажа, што Камбіз з’явіўся ў Саіс выключна, каб зняважыць мумію Амасіса. У сувязі з гэтым апісваюцца і іншыя зверствы Камбіза. Аповяды гэтыя, з аднаго боку, нагадваюць грэчаскія маралістычныя анекдоты аб тленнасці ўсяго зямнога і цвёрдасці ў перанясенні няшчасцяў, з іншага — егіпецкія раманы, што складваліся з нагоды гістарычных асоб і падзей; абразчыкам іх могуць служыць фрагменты копцкага палімпсесту раману аб Камбізе, у якім ён змешваецца з Навухаданосарам, а таксама, відаць, працяг гэтых фрагментаў у хроніцы Яна Нікіюскага. Пасля цэлы шэраг разбурэнняў і разграбленняў прыпісваўся Камбізу. Паводле Страбона ён спаліў і Серапеум і Мемфіс; паводле Плінія пашкадаваў Геліёпаль толькі з-за абеліскаў, якія ўразілі яго; паводле Дыядора разрабаваў Рамесеум і г. д.

На карысць Герадота можна прывесці гранітны саркафаг камандзіра стралкоў Яхмеса (Амасіса), сына «царскае жонкі» Нехт-Баст-эроў, такім чынам, аднаго з прадстаўнікоў царскага роду. На гэтым пышным саркафагу пашкоджаныя імёны і тытулы нябожчыка і яго маці, так што пакінутыя толькі імёны богаў — Баст і Ях (бог Месяцу), якіх не адважыліся крануць. Знішчэнне імя — найбольш жорсткае пасмяротнае пакаранне смерцю паводле егіпецкіх паданняў, і, вядома, першым чынам з’яўляецца здагадка, што яно здзейснена па загаду заваёўніка. Далей, у арамейскіх папірусах з іўдзейскай калоніі на Элефантыне гаворыцца (праўда, праз 118 гадоў пасля заваёвы) што, калі Камбіз заваяваў Егіпет, ён разбурыў «усе храмы егіпецкіх багоў», але не крануў іўдзейскага свяцілішчы, што існавала на Элефантыне. Нарэшце, і Уджагорэсент кажа аб «найвялікшым жаху, які здарыўся ва ўсёй краіне, падобнага якому не было». Такім чынам, сапраўды, ёсць падставы верыць, што праз некалькі месяцаў стаўленне Камбіза да Егіпта змянілася да горшага.