Бачны гадавы рух Сонца па нябеснай сферы (экліптыка, паказана чырвоным), нябесны экватар (паказаны блакітным) і задыякальная зона. Перасячэнні экліптыкі і нябеснага экватара — кропкі раўнадзенстваў.

Задыя́к (задыякальны круг, ад грэч. ζῷον — жывая істота). Першапачаткова слова Задыяк паходзіць ад лацінскага слова zōdiacus, якое ў сваю чаргу ад грэчаскага ζῳδιακὸς κύκλος (zōdiakos kyklos), што азначае «круг з жывёл», у аснове якога ляжыць ζῴδιον (zōdion), памяншальна форма ζῷον (zōon) «жывёла». Гэта звязана з тым, што палавіна знакаў у класічным грэчаскім Задыяку прадстаўлена ў выглядзе жывёл (акрамя міфалагічных істот).

• У астраноміі — пояс на нябеснай сферы ўздоўж экліптыкі, па якім праходзяць бачныя шляхі Сонца, Месяца і планет. Пры гэтым Сонца рухаецца практычна строга па экліптыцы, а астатнія свяцілы ў сваім руху па задыяку перыядычна ссоўваюцца на поўнач або на поўдзень ад экліптыкі ў залежнасці ад бягучага становішча вузлоў сваіх арбіт да максімальнай адлегласці, роўнай іх нахіленню. Экліптычнае наіхіленне арбіт Месяца і бачных планет не перавышае некалькіх градусаў, традыцыйна шырыня задыякальнага пояса лічыцца ўмоўна роўнай 9° у абодва бакі ад экліптыкі.
• У астралогіі — таксама паслядоўнасць участкаў, на якія дзеліцца гэты пояс. Найбольш вядомы задыяк, складзены з дванаццаці знакаў задыяка па 30°, які склаўся ў сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э. на Блізкім Усходзе. Назвы знакаў звязаныя з задыякальнымі сузор’ямі, якія ў тую эпоху ім адпавядалі, хоць у наступныя стагоддзі з прычыны прэцэсіі зоркі і сузор’і дрэйфавалі па прывязанай да экліптыкі сетцы знакаў, так што цяпер большасць астранамічных задыякальных сузор’яў праецыруецца на наступны знак задыяка.

Кропкі задыяка

Пачатковай кропкай задыякальнага круга прынята лічыць кропку вясенняга раўнадзенства — узыходны вузел экліптыкі, г.зн. пункт, у якім экліптыка перасякае нябесны экватар пры руху на поўнач. У астралогіі гэтая кропка з'яўляецца таксама пачаткам задыякальнага знака Авен, астралагічны знак Авена (♈︎) выкарыстоўваецца для абазначэння пункта вясенняга раўнадзенства і ў астраноміі. У цяперашнюю эпоху гэтая кропка экліптыкі размешчана ў астранамічным задыякальным сузор’і Рыбы.

Кропка вясенняга раўнадзенства разам з яшчэ трыма кропкамі ўтварае чатыры вуглавыя (ці кардынальныя) пункты задыяка. Да іх адносяцца кропка летняга сонцастаяння, кропка асенняга раўнадзенства і кропка зімняга сонцастаяння. У астраноміі яны таксама адпаведна абазначаюцца знакамі астралагічных знакаў Рака (♋︎), Шаляў (♎︎) і Казярога (♑︎), пачаткі якіх супадаюць з гэтымі кропкамі^[1]. Адпаведныя астранамічна падзеі — раўнадзенствы і сонцастаянні — адбываюцца ў тыя моманты, калі Сонца ў сваім руху праходзіць вуглавыя кропкі.

Яшчэ адзін сімвал знака задыяка, які атрымаў пашырэнне ў астраноміі, — гэта абазначэнне ўзыходнага і сыходнага вузлоў арбіт нябесных цел, для якіх выкарыстоўваецца альбо сімвал знака Льва (♌︎), адпаведна, у прамым і перавернутым выглядзе, альбо (часцей) вытворныя ад яго сімвалы ☊ і ☋^[2], якія ў астралогіі таксама абазначаюць планетныя вузлы (звычайна — месяцавыя, якія называюцца адпаведна Раху і Кету).

З задыякам звязаная задыякальная сістэма нябесных каардынат, разнавіднасць экліптычнай сістэмы, у якой становішча нябеснага цела прывязана да знакаў задыяка.

Трапічны і Сідэрычны Задыяк

Паколькі нябесныя каардынаты прывязаныя да кропкі вясенняга раўнадзенства, аказваецца, што з-за прэцэсіі зямной восі «нерухомыя зоркі» раўнамерна ссоўваюцца ў напрамку задыякальнага руху нябесных свяціл, праходзячы 1° за 71,6 года. Адпаведна дрэйфуюць і сузор’і, так што з цягам часу ад стварэння задыяка паняцці «задыякальнае сузор’е» і «знак задыяка» ўсё больш разыходзіліся. Зараз паняцце «сузор’е» лічыцца астранамічным, г.зн. абазначае ўчастак нябеснай сферы і зоркі на ім, а «знак задыяка» — астралагічным, якое абазначае пэўную дугу экліптыкі (і/або сектар нябеснай сферы, які праецыруецца на яе), такім чынам, у цяперашні час большасць астранамічных задыякальных сузор’яў праецыруецца на наступны знак задыяка. Напрыклад, сузор’е Авена поўнасцю аказваецца ў задыякальным сектары знака Цяльца.

Задыяк, пачатак якога адлічваецца ад пункта вясенняга раўнадзенства, называецца трапічным (г.зн. звязаным з сонцастаяннямі — ад стар.-грэч.: τροπικός (κύκλος) — паваротны круг), а задыяк, у якім каардынаты знакаў прыкладна адпавядаюць сваім задыякальным сузор’ям-правобразам, — сідэрычным (гэта значыць «зорным» — ад лац.: sidus — сузор’е, зорка, небасхіл). Сідэрычны задыяк часам ужываецца ў астралогіі, у прыватнасці, ён агульнапрыняты ў ведычнай астралагічнай школе. Стандартны сідэрычны задыяк, які выкарыстоўваецца ў Індыі, адрозніваецца ад трапічнага ў цяперашні час прыкладна на 24°, што кажа аб іх разыходжанні 17-18 стагоддзяў назад, гэта значыць у III стагоддзі, што прыкладна адпавядае часу распаўсюджвання эліністычнай астралогіі ў Індыі і станаўлення на яе аснове ўласнай школы.

Назвы знакаў задыяка звязаны з задыякальнымі сузор’ямі, якія ў эпоху стварэння задыяка ім адпавядалі. Назвы задыякальных сузор’яў, як і большасці ўжывальных да цяперашняга часу сузор’яў, паходзяць са старажытнагрэчаскай міфалогіі і шырока распаўсюдзіліся ў эпоху элінізму. Тым фактам, што большасць задыякальных сузор’яў адлюстроўваюць жывых істот, тлумачыцца і сам тэрмін «Задыяк» — гэта значыць «звярынец».

Неадназначнасць адпаведнасці знакаў задыяка і задыякальных сузор’яў праяўляецца, па меншай меры, у двух цікавых пабочных эфектах:

Гісторыя задыяка

Дэндэрскі Задыяк з 12-ю знакамі і 36-ю дэканамі

Вылучэнне задыяка як пояса нябеснай сферы, па якім праходзіць бачны шлях першапачаткова Месяца, а затым Сонца і планет, адбылося ў Вавілоне. Першае ўпамінанне аб выдзяленні задыякальнага пояса ў пісьмовых крыніцах Вавілона змяшчаецца ў серыі клінапісныя таблічак «Мул Апін» (MUL.APIN — сузор’е Плуга), датаваных пачаткам VII ст. да н. э.: у гэтых тэкстах пералічваюцца 18 сузор’яў на «шляху Месяца» і паказваецца, што Сонца і пяць планет перамяшчаюцца па гэтым жа шляху, а таксама вылучаецца група прыэкватарыяльных (і, адпаведна, блізкіх да экліптыкі) зорак. У VII—VI стст. да н. э. лік дзяленняў задыякальнай зоны быў падвоены, г.зн. Задыяк быў падзелены на 36 участкаў па 10°.

Дзяленне Задыяка на 12 частак адбылося, верагодна, у пачатку V стагоддзя да н. э., калі 10°-я ўчасткі былі згрупаваныя па тры — у гэты перыяд з'яўляюцца ўпамінанні задыякальных гараскопаў; у вавілонскіх астранамічных «дзённіках» 12 задыякальных сузор’яў згадваюцца з канца V — пачатку IV стст. да н. э. Дзяленне Задыяка на 18—36—12 участкаў было абумоўлена тым, што ў Вавілоне ўжывалася шасцідзесятковая сістэма злічэння, і круг дзяліўся на 360 вуглавых долей, што прыкладна адпавядае колькасці дзён у годзе.

Задыякальная вавілонская сістэма служыла таксама і сістэмай нябесных каардынат: экліптычныя даўготы свяціл адлічваліся ў граніцах задыякальнага ўчастка ад яго заходняй мяжы на ўсход.

Дэкадная сістэма з 10°-мі ўчасткамі была ўспрынята егіпецкай астраноміяй, прычым кожнаму ўчастку-дэкадзе былі пастаўлены ў адпаведнасць дэканальныя божаствы (у грэчаскім найменні — «дэканы»). У эліністычным Егіпце карысталіся камбінаванай сістэмай — прыкладам можа служыць так званы Дэндэрскі Задыяк — барэльеф, які размяшчаўся на столі аднаго з памяшканняў храма Хатхор у Дэндэры, дзе кожны з дванаццаці задыякальных участкаў падзелены на тры дэканы.

Грэчаская астраномія ўспрыняла задыякальную сістэму вавіланян у варыянце з падзелам на 12 сузор’яў. Сама назва «Задыяк» паходзіць ад грэч. ζῷον — «жывая істота». Першае ўпамінанне задыяка ў грэчаскіх крыніцах звязана з Еўдоксам Кнідскім — заснавальнікам старажытнагрэчаскай тэарэтычнай астраноміі, які жыў у сярэдзіне IV ст. да н. э.

У рымскі час у выніку кантактаў з Індыяй эліністычныя астранамічныя і астралагічныя сачыненні пранікаюць у Індыю; так, у II стагоддзі н. э. у Заходніх Кшатрапах у праўленне Рудракармана I Спхуджідхваджа пераклаў на санскрыт кампіляцыю эліністычных крыніц — Яванаджатаку, затым з'яўляюцца пераклад астралагічных работ Паўла Александрыйскага — Паўліса Сідханта і Ромака Сідханта (рымскі канон), у выніку ў Індыі была перанесена эліністычная задыякальная сістэма^[3].

У традыцыйнай кітайскай астраноміі задыякальны пояс дзеляць на чатыры часткі, кожная з якіх у сваю чаргу падзелена на сем невялікіх сузор’яў — «стаянак месяца». Такім чынам, за дзень Месяц праходзіць адну стаянку^[4].

Гл. таксама

• Задыякальнае святло
• Знакі задыяка
• Задыякальны каляндар
• Экліптыка
• Задыякальныя сузор’і
• Інварыянтная плоскасць

Зноскі

Літаратура

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Задыяк
• Зодиак // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Ван-дер-Варден Б. Л. Пробуждающаяся наука II. Рождение астрономии. М.: Наука, 1991.
• Нейгебауер О. Точные науки в древности. М.: Наука, 1968.
• Panchenko D. Who found the Zodiac? // Antike Naturwissenschaft und ihre Rezeption. — 1998. — Vol. 9. — P. 33-44.
• Гурштейн А. А. Минувшие цивилизации в зеркале Зодиака // Природа. 1991. № 10. С. 57—71.
• Гурштейн А. А. Реконструкция происхождения зодиакальных созвездий // На рубежах познания Вселенной (Историко-астрономическиеисследования). Вып. 23. М., 1992. С. 19—63;
• Гурштейн А. А. Археоастрономическое досье: когда родился Зодиак?, ж. «Земля и Вселенная» № 5,2011. с.48-61
• Gurshtein A.A. //On the Originof the Zodiacal Constellations // Vistas in Astronomy. 1993. V. 36. P. 171—190.
• Gurshtein A.A. The Zodiac and the Rootsof European Civilization. Стара Загора, сентябрь 1993 г.5. Доклад на Международной конференции по археоастрономии Оксфорд-4:
• Gurshtein, A.A. Did the Pre-Indo-Europeans Influence the Formation of the Western Zodiac? Journal of Indo-European Studies,, 2005: 33, 1/2: 103—150. 2005.

Спасылкі

• Куртик, Г. Е. О происхождении названий греческих зодиакальных созвездий, ВИЕТ. 2002. Т. 23. № 1. С. 76—106 Архівавана 23 лістапада 2014.
• Rogers, J. H. Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions. Journal of the British Astronomical Association, vol.108, no.1, p.9-28
• Rogers, J. H. Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions. Journal of the British Astronomical Association, vol.108, no.2, p.79-89
• «Трактат о знаках зодиака и созвездиях: уникальные перлы о преимуществах хронометрии» это рукопись, которая восходит к 1831 с акцентом на арабский, коптский и сирийский календари.
• Panchenko D. Who found the Zodiac? // Antike Naturwissenschaft und ihre Rezeption. — 1998. — Vol. 9. — P. 33-44.
• Brack-Bernsen L. The Path of the Moon, the Rising Points of the Sun, and the Oblique Great Circle on the Celestial Sphere // Centaurus. — 2003. — Vol. 45. — P. 16–31.