Дуньхуан кіт.: 敦煌 Краіна  Кітай Каардынаты 40°08′28″ пн. ш. 94°39′50″ у. д. Плошча 26 718,15 км² Вышыня цэнтра 1 142 ± 1 м Насельніцтва 185 231 чал. (2020) Часавы пояс UTC+8 Тэлефонны код 937 Паштовыя індэксы 736200 Аўтамабільны код 甘F Афіцыйны сайт dunhuang.gov.cn Дуньхуан на карце Кітая

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дуньхуан (кіт. спр. 敦煌, піньінь Dūnhuáng — «сардэчны, бліскучы»; уйг. دۈنخۇئاڭ, Дхунхуаң) — аазіс і гарадскі павет у гарадской акрузе Цзюцюань кітайскай правінцыі Ганьсу, у старажытнасці служыў варотамі ў Кітай на Вялікім шаўковым шляху. Улады гарадскога павета размяшчаюцца ў пасёлку Шачжоў.

Рэшткі вартавой вежы эпохі імперыі Хань

Дэвы (істоты, якія насяляюць нябесныя царствы, але пазбаўленыя магчымасці перарадзіцца ў зямным абліччы). Роспіс пячоры 272, выкананы ў часы дзяржавы Паўночная Лян (397 г.—439 г).

Буда ў асяроддзі бадхісатваў і лятучых апсар. Дуньхуан, роспіс пячоры № 428, перыяд Паўночнай Чжоў (557—581 г.)

Два Авалакітэшвары. Танка, знойдзеная ў Дуньхуане. Перыяд імперыі Тан, сярэдзіна IX стагоддзя н. э. Брытанскі музей, Лондан.

Тантрычны сюжэт (яб-юм) з дуньхуанской пячоры № 465. Перыяд мангольскай імперыі Юань (XIII ст.).

Даоскі манах Ван Юаньлу, які адкрыў пячору рукапісаў.

Гісторыя

Сучасны горад Дуньхуан быў заснаваны толькі ў 1725 годзе непадалёк ад тых месцаў, дзе знаходзіўся Дуньхуан стары. Абодва яны размяшчаюцца ў аазісе, акружаным пусткамі, які спрадвеку быў скрыжаваннем гандлёвых шляхоў і месцам адпачынку гандлёвых караванаў (старажытныя знаходкі кітайскага шоўка ў Бактрыі адносяцца прыблізна да 1500 года да н. э.). Гісторыя старажытнага Дуньхуана непарыўна звязана з будыйскім пячорным манастыром Цяньфадун (паколькі караванны гандаль у той час быў справай вельмі небяспечнай, паўстала неабходнасць у святыні, у якую можна было звярнуцца з маленнем аб абароне да вышэйшых сіл). Аднак паселішча ў гэтых месцах паўстала яшчэ да прыходу будызму ў Кітай. Яно з’явілася як кітайскі ваенны фарпост на мяжы з сярэднеазіяцкімі дзяржавамі, адносіны з якімі існавалі з глыбокай старажытнасці, паколькі абумоўліваліся ўзаемавыгадным гандлем

У 174 годзе да н. э. гэтыя месцы захапілі сюнну, і валодалі імі датуль, пакуль тэрыторыяй не зацікавіўся Ханьскі Кітай. У 139 годзе да н. э. кітайскі імператар У-дзі паслаў на захад місію на чале з Чжан Цянем, каб заручыцца падтрымкай заходніх народаў у барацьбе з сюнну. У выніку Чжан Цянь правёў 10 гадоў у палоне ў сюнну, і вярнуўся ў Кітай толькі ў 126 годзе да н. э. з данясеннем аб новых краінах — Бактрыі, Персіі і Фергане. Кітайцам патрэбен быў бяспечны гандлёвы шлях у гэтыя краіны, таму ў 121 годзе да н. э. яны выгналі плямёны сюнну і сталі ўладкоўваць фарпост, абнесены ахоўнымі сценамі. Па ўсёй верагоднасці, гэты першы фарпост і спарадзіў назву «Дуньхуан» («бліскучы»), паколькі агні вартавой вышкі ў ночы здалёк былі бачныя караванам.

Фарпост пачаў паўнавартасна функцыянаваць толькі ў 111 годзе да н.э., а ў 88 годзе да н. э. была афіцыйна створана Дуньхуанская акруга, у якую ўвайшло 6 паветаў: Дуньхуан, Мін’ань, Сяагу, Юаньцюань, Гуанчжы і Лунлэ. Згодна з ханьскімі дакументамі агульная колькасць насельніцтва створанай акругі складала ўсяго 38 335 чалавек (11 200 двароў).

У 220 годзе імперыя Хань у Кітаі пала, пасля чаго ў раёне Дуньхуана сталі ўзнікаць розныя дробныя самастойныя княствы. У 336 годзе Дуньхуан увайшоў ва ўладанні дзяржавы Ранняя Лян, і акруга Дуньхуан была ператворана ў вобласць Шачжоу (沙州). Гэта быў час ўзмоцненага пранікнення і распаўсюджвання ў Кітаі будызму. У 366 манах Юэцзунь выдзеўб у дуньхуанскай гары першую пячору для медытацый. За ім рушыў услед манах Фалян, які выдзеўб другую. Так быў пакладзены пачатак знакамітаму храму «Цяньфадун» (Пячора тысячы будаў). У 376 Раннюю Лян заваявала Ранняя Цынь, і для ўзмацнення фарпоста ў 385 годзе ў Дуньхуан былі пераселены больш за тысячу сем’яў з паўднёвага Кітая. Годам пазней праз Дуньхуан ў Кітай з Кучы прыехаў знакаміты будыйскі манах Кумараджыва, які быў сустрэты з вялікай пашанай; тым часам Ранняя Цынь пачала развальвацца, і гэтыя месцы апынуліся ў складзе дзяржавы Позняя Лян. 14 гадоў пазней, у 400 годзе, у Дуньхуане спыніўся і правёў цэлы месяц вядомы манах Фасянь, перш чым адправіцца ў доўгае паломніцтва па Індыі ў пошуках будыйскіх тэкстаў.

У 400 годзе Дуньхуан стаў сталіцай дзяржавы Заходняя Лян, якая ў 421 годзе была захоплена дзяржавай Паўночная Лян, У 439 годзе Паўночная Лян была заваявана імперыяй Паўночная Вэй, якая здолела аб’яднаць землі ўсяго Паўночнага Кітая. Пры гэтых імперыях працягнулася будаўніцтва храмавых пячор. Асабліва прыхільнай будыйскай мудрасці была імперыя Паўночная Вэй, адзін з кіраўнікоў якой — Юань Тайжун ў 530—534 гг. аддаў распараджэнне аб стварэнні новага скрыпторыя для капіявання будыйскіх тэкстаў і аб будаўніцтве новай храмавай пячоры (сёння яна фігуруе як пячора № 285).

У 535 годзе Дуньхуан стаў належаць дзяржаве Заходняя Вэй, і за невялікі перыяд яго валадарства ў горным манастыры было выдзеўбана яшчэ 12 пячор для будыйскай літургіі і медытацый. З 557 па 581 год Дуньхуан знаходзіўся ў складзе дзяржавы Паўночная Чжоу, кіраўнікі якога спачатку будавалі і ўпрыгожвалі пячоры, але ў далейшым абвясцілі ганенні на будыстаў і разбурылі два дуньхуанскіх манастыры (Цяньфадун пры гэтым моцна не пацярпеў). У 581 годзе дзяржава Паўночная Чжоу была разгромлена Вэнь-дзі, кіраўніком імперыі Суй, і Дуньхуан трапіў пад юрысдыкцыю новай кітайскай дзяржавы. Да 589 года Вэнь-дзі захапіў увесь Кітай, аб’яднаўшы краіну пасля доўгай раздробненасці. Ён клапаціўся аб умацаванні імперыі і адным з важных складнікаў цвёрдасці асноў лічыў ўзмацненне веры. Так у 601 годзе ён паслаў будыйскіх манахаў у трыццаць кітайскіх акругаў з дарамі ў выглядзе пахошчаў і святых рэліквій, адным з адрасатаў быў Дуньхуан. У 609 годзе Вэнь-дзі адправіўся ў падарожжа па заходніх землях сваёй імперыі, і Дуньхуан тут адыграў важную ролю, так як праз яго на аўдыенцыю да імператара прыбылі пасланцы 27-мі цэнтральна-азіяцкіх княстваў. Дуньхуан стаў для Кітая важнымі варотамі, праз якія ў краіну паступалі не толькі розныя «экзатычныя» тавары, але і іншаземная культура, часткай якой былі розныя рэлігіі. Гэтым шляхам у Кітай прыйшлі будызм, маніхейства і нестарыянства.

У 618 годзе ў Кітаі ўсталявалася імперыя Тан, падчас кіравання якой кітайскія культура і мастацтва дасягнулі найвышэйшага росквіту. Дуньхуан стаў часткай Танскай імперыі ў 619 годзе, і за час існавання гэтай дзяржавы ў горным храме было створана і ўпрыгожана больш за сотню будыйскіх пячор. У 642 годзе была завершана першая танская пячора, пабудаваная па ўказанні сямейства Цуй (№ 220). За ёй рушылі ўслед іншыя, як правіла, упрыгожаныя жывапісам і скульптурай. Сярод кіраўнікоў дбайнай будысткай была знакамітая імператрыца У Цзэцянь, якая ўзурпавала ўладу ў танскім Кітаі; па яе загаду ў Дуньхуане была пабудавана вялікая пячора, якую ўпрыгожвала каласальная статуя Буды вышынёй 33 метра.

Да VIII стагоддзя Дуньхуан стаў квітнеючым будыйскім цэнтрам. У 758 годзе насельніцтва павета складала 16 250 чалавек пры ліку двароў 4 265. Будыйская абшчына горада (сангха) разраслася да прыкладна 1400 чалавек і складала каля 5 % ад складу насельніцтва, а ў астатнім Кітаі будыйскія манахі складалі 1 % насельніцтва. Гэта дазволіла некаторым сучасным даследчыкам назваць Дуньхуан «будыйскай сталіцай таго часу». Падобна таму, як гэта было ў астатнім Кітаі, будыстамі ў першую чаргу станавіліся прадстаўнікі заможнай і ўплывовай верхавіны грамадства. Многія з іх цікавіліся не толькі рэлігійна-культавым, але і філасофскім бокам вучэнні. Па меры ўсё большага распаўсюджвання будызму ў шырокіх пластах насельніцтва, важную ролю сталі гуляць мірскія аб’яднання «шэ», якія засноўваліся пры будыйскіх кляштарах (колькасць манастыроў у Дуньхуане ў танскі час вагалася ад 16 да 18). Гэтыя аб’яднанні бралі на сябе абавязак па падтрыманні функцыянавання будыйскіх манастыроў, абавязваючыся рабіць ахвяраванні, забяспечваць пахаванне згодна абраду, падтрымліваць чысціню манастыроў, рамантаваць і г. д., паколькі ўсё гэта лічылася справай у вышэйшай меры богаўгоднай. Праўда, імкненне кіраўніцтва сангхі акружыць сябе «арміяй» падначаленых свецкіх, выклікала непакой у кіраўнікоў Кітая (напрыклад, у 674 годзе выйшаў указ аб забароне часткі падобных аб’яднанняў).

Тым часам у Гімалаях набрала сілу тыбецкая дзяржава, і ў 760 годзе яе армія рушыла па гандлёвых шляхах на поўнач. У 781 годзе тыбетцы захапілі Дуньхуан і кіравалі ім да 848 года. Іх амаль 70-гадовае валадарства адзначылася будаўніцтвам больш чым пяцідзесяці будыйскіх пячор у храме Цяньфадун. У 848 годзе мясцовы генерал Чжан Ічаа выгнаў тыбетцаў. Ён выказаў падпарадкаванне Кітаю, аднак кіраваў Дуньхуанам практычна аўтаномна. Такое становішча працягвалася да 920 года, і за гэты час у храме Цяньфадун дадалося больш за семдзесят пячор.

У 907 годзе пала імперыя Тан, і поўнач Кітая быў хутка захоплены прадстаўнікамі кіданьскай імперыі Ляа, аднак весткі аб гэтых пераменах некалькі гадоў не даходзілі да Дуньхуана. Толькі ў 910 годзе мясцовы кіраўнік Чжан Хуайфэн даведаўся аб тым, што адбылося, і паспяшаўся заснаваць сваё мясцовае княства, у якое ўвайшоў Дуньхуан і наваколлі. У 920 годзе кіраўніком княства стаў Цаа Іцзінь, сямейства якога аўтаномна правіла Дуньхуанам больш за стагоддзе. Гэта адбывалася таму, што калі 960 годзе ў Кітаі усталявалася новая ўсекітайская Імперыя Сун, межы новай кітайскай дзяржавы апынуліся далёка ад Дуньхуана. За час валадарства клана Цаа было пабудавана 26 новых пячор і каля трохсот адноўлена, а адзін з прадстаўнікоў клана — Цао Юаньчжун ў 966 годзе аднавіў велізарную статую Буды ў пячоры (№ 96).

У 1006 годзе ісламскія арміі, прасунуўшыся далёка на ўсход, разграмілі Хатан — будыйская дзяржава, якая была саюзнікам дуньхуанскага княства. У сувязі з мусульманскай пагрозай у 1010 годзе мноства манускрыптаў было схавана і пазначана ў адной з пячор (№ 17). У 1038 годзе з’явілася тангуцкая дзяржава Заходняе Ся, якое, падобна Тыбету, вызнавала тантрычны будызм. У 1072 годзе яна ўсталявала кантроль над Дуньхуанам, які да гэтага некаторы час уваходзіў у склад уйгурскага ідыкуцтва, і працягнула будаўніцтва пячор, якія афармляліся ўжо ў тантрычным духу. Уладаранне Заходняй Ся працягвалася да таго часу, пакуль не набралі сілу манголы. У 1227 годзе яны разбілі войскі Заходняй Ся, пасля чаго захапілі і разбурылі Дуньхуан. На працягу наступных 130 гадоў у храме Цяньфадун было пабудавана ўсяго некалькі пячор у тантрычным стылі.

У 1279 годзе ў Кітаі канчаткова зацвердзілася мангольская імперыя Юань, хан Хубілай, які прыняў тыбецкі будызм і разумеў важную ролю гандлю, аднавіў Дуньхуан (1280 год). Нягледзячы на гэта, горад так і не акрыяў; сваё значэнне як важны пункт у гандлі з заходнімі краінамі ён усё больш губляў, паколькі манголы мелі свой уласны трансазіяцкі шлях у Еўропу — праз поўдзень Сібіры і паўднёварускія стэпы, і калі на кітайскіх землях утварылася імперыя Мін (1368), Вялікі шаўковы шляхШ быў афіцыйна зачынены, паколькі гандаль стаў ажыццяўляцца пераважна марскім шляхам. Пасля гэтага Дуньхуан, а ўслед за ім і іншыя аазісы, размешчаныя ўздоўж Вялікага шаўковага шляху, прыйшлі ў заняпад. У 1404 годзе Кітай трымаў там толькі адзін ваенны гарнізон для аховы заходніх рубяжоў — ачжоўскі каравул. Па меры паслаблення мінскага Кітая Дуньхуан зноў апынуўся ў руках Тыбету (1516). Усе гэтыя гады горад паступова выміраў.

У 1644 годзе ў Кітаі ўсталявалася новая імперыя — Цын, якая распаўсюдзіла сваю ўладу і на раён Дуньхуана. У 1725 годзе зноў быў створаны Шачжоўскі каравул, які выбудаваў свае будынкі на ўсход ад руін старога горада. У 1760 годзе Шачжоўскі каравул быў ператвораны ў павет Дуньхуан (敦煌县). Аднак святыя будыйскія месцы ўсё больш прыходзілі ў запусценне. У 1820 годзе туды прыехаў знакаміты кітайскі навуковец, спецыяліст па гістарычнай геаграфіі Сюй Сун. На ўсталяванай стэле ён пакінуў важныя звесткі пра дэталі заснавання горада і яго гісторыі. У 1831 годзе кітайскі навуковец-чыноўнік Сюй Найгу напісаў паэму «Ода пячорах тысячы Буды», а ў 1879 годзе ў Дуньхуан прыехала першая Еўрапейская экспедыцыя з Аўстра-Венгерскай імперыі.

Далейшая гісторыя Дуньхуана ў асноўным звязана з вывучэннем яго багатай літаратурнай і мастацкай спадчыны. У 1900 годзе даоскі манах манах Ван Юаньлу знайшоў у пячоры № 17 схованку з манускрыптамі (пячора атрымала назву «Пячоры рукапісаў»). У 1907 годзе Аўрэль Стэйн падчас свайго другога падарожжа ў Цэнтральную Азію прыбыў у Дуньхуан і выкупіў у Ван Юаньлу 24 скрынкі з дакументамі і 5 каробак з жывапісам на шоўку, якія адправіў у Брытанскі музей. У 1908 годзе туды прыбыў французскі сінолаг Поль Пеліа, і пасля прагляду пакінутых дакументаў, частку з іх адправіў у Нацыянальную бібліятэку Францыі у Парыжы. У 1909 годзе кітайскія ўлады спахапіліся, і ўсе астатнія дакументы вывезлі на захоўванне ў Пекін, змясціўшы іх у Міністэрстве адукацыі, аднак у 1910 годзе частка з іх была скрадзена прама з Міністэрства. Але ў наступным годзе ў Кітаі адбылася рэвалюцыя, крадзеж так і не быў расследаваны. У 1911 годзе была арганізавана экспедыцыя ў Дуньхуан японскім арыстакратам Атані, у выніку чаго Японія набыла некалькі соцень манускрыптаў. У 1914 годзе Аўрэль Стэйн здзейсніў яшчэ адну экспедыцыю, падчас якой выкупіў у Дуньхуане 600 манускрыптаў. У 1914—1915 гадах у Дуньхуане працавала руская экспедыцыя пад кіраўніцтвам прафесара Ольдэнбурга. У выніку ў Расію з Дуньхуана прыбылі розныя артэфакты, знятыя са сцен роспісу, манускрыпты і жывапіс на шоўку.

Крыху пазней, у канцы грамадзянскай вайны ў Расіі, у раёне Магаа ў 1920—1921 гадах апынуліся рэшткі Белай гвардыі у колькасці прыкладна 900 чалавек, якія выкарыстоўвалі храмавыя пячоры ў якасці жылля: пра гэты перыяд нагадваюць счарнелыя ад кухоннага чаду статуі і захаваліся роспісы на сценах. У 1939 годзе ў Дуньхуане стаяла армія Гаміньдана, у выніку чаго ў храме Цяньфадун было пашкоджана мноства роспісаў і статуй.

У 1949 годзе быў утвораны спецыяльны раён Цзюцюань (酒泉专区), і павет Дуньхуан увайшоў у яго склад. У 1955 годзе спецыяльны раён Цзюцюань і спецыяльны раён Увэй былі аб’яднаны ў спецыяльны раён Чжан’е (张掖专区), але ў 1961 годзе спецыяльны раён Цзюцюань быў адноўлены. У 1970 годзе спецыяльны раён Цзюцюань быў перайменаваны ў Акругу Цзюцюань (ЦЗ). У 1988 годзе павет Дуньхуан быў ператвораны ў гарадскі павет.

Пастановай Дзяржсавета КНР ад 18 чэрвеня 2002 года былі расфармаваныя акруга Цзюцюань і гарадскі павет Цзюцюань, і ўтворана гарадская акруга Цзюцюань.

Дуньхуан

Адміністрацыйны падзел

Гарадскі павет дзеліцца на 9 пасёлкаў.

Эканоміка

Дуньхуан славіцца вырошчваннем чырвоных фінікаў і дынь^[1]. У ваколіцах горада пабудавана некалькі буйных сонечных электрастанцый^[2].

Транспарт

Дуньхуан размешчаны на трасе Гадаа 215 непадалёк ад возера Юэяцюань.

У 2012 годзе было пачата будаўніцтва электрыфікаванай чыгункі, якая злучыць з горадам Галмуд.

Культурная спадчына

Пячорны храм Цяньфадун у раёне Дуньхуана. На здымку бачны дзевяціярусны павільён, пабудаваны вакол 33-метровай статуі Буды для яе абароны і агляду.

З 1940-х гадоў пачалося бурнае вывучэнне спадчыны Дуньхуана. У 1941—1943 гадах знакаміты кітайскі мастак і каліграф Чжан Дацянь правёў у Дуньхуане два з паловай гады. Для таго каб зрабіць копіі сцянных роспісаў храма і перанумараваць усе пячоры, ён запрасіў у памочнікі тыбецкіх манахаў з Цынхая.

У 1942 годзе там ужо працавала археалагічная брыгада з кітайскага цэнтральнага інстытута даследаванняў, а само месца работ наведаў Чан Кайшы. У 1943 годзе Чжан Дацянь зладзіў выстаўку копій роспісаў Дуньхуана, якая мела шырокі рэзананс.

У 1944 годзе быў заснаваны Інстытут даследаванняў Дуньхуана. У 1946 годзе адбылася першая навуковая Дуньхуанская канферэнцыя, а ў Ланьчжоў прайшла першая выстаўка дуньхуанскага мастацтва. У тым жа годзе ў Дуньхуан прыехаў вучоны Дуань Вэньцзе, які пражыў там 15 гадоў, вывучаючы культурную спадчыну, вынікам чаго былі яго фундаментальныя працы па гісторыі і мастацтву Дуньхуана. У 1947 годзе прайшла другая Дуньхуанская канферэнцыя, а пасля ўсталявання камуністычнай улады ў Кітаі (1949 г.) быў заснаваны «Інстытут даследавання культурных старажытнасцяў Дуньхуана» (1951).

У 1961 Дуньхуану быў нададзены статус «кітайскай культурнай скарбніцы нацыянальнага значэння». У 1987 годзе была заснавана «Інстытут даследавання культурных старажытнасцяў Дуньхуана», а ЮНЕСКА унесла Магаа ў ахоўны спіс Сусветнай культурнай спадчыны. У 1993 годзе ў Дуньхуане прайшла Міжнародная канферэнцыя, прысвечаная захаванню пячор Магаа і іншых старажытных месцаў уздоўж Вялікага шаўковага шляху. У 2000 годзе прайшла Міжнародная канферэнцыя ў гонар стагоддзя з дня адкрыцця «Пячоры рукапісаў».

Славутасці

На тэрыторыі гарадскога павета знаходзіцца помнік Сусветнай спадчыны — раннебудыйскі пячорны манастыр Цяньфадун. У пячорах Магаа, якія знаходзяцца там, у пачатку XX стагоддзя была выяўленая бібліятэка, што змяшчае рукапісы 406—995 гадоў. Яе адкрыццё прынесла гораду сусветную славу.

Пясчаныя выдмы пустыні Такла-Макан выкарыстоўваюцца для спуску на спецыяльнай дошцы (сэндбордынг — пустынны аналаг снаўбордынгу).

Зноскі

Літаратура

• Чугуевский Л. И. «Мирские объединения шэ при буддийских монастырях в Дуньхуане» в сб. «Буддизм, государство и общество в странах Центральной и Восточной Азии в Средние века», М. 1982, стр. 63-97
• Скарпари М. Древний Китай, Китайская цивилизация от неолита до эпохи Тан. М. 2003, стр. 262—269
• Духовная культура Китая. Энциклопедия. т.6, М. 2010, стр. 575—579
• R. Whitfield, S. Whitfield, N. Agnew, Cave Temples of Dunhuang. Art and History on the Silk Road, The British Library, 2000, pp. 10-49
• Китайские документы из Дуньхуана. Вып. I. Факсимиле. Изд. текстов, пер. с кит., исслед. и прил. Л. И. Чугуевского, М. 1981
• Китайские рукописи из Дуньхуана. Памятники буддийской литературы. Изд. текстов и предисловие Л. Н. Меньшикова. М.1963
• Чугуевский Л. И. Хозяйственные документы буддийских монастырей в Дуньхуане. Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. VIII годичная научная сессия ЛО ИВАН, Л. 1972.
• Шайк, Сэм ван. Тибетский дзэн. Открывая утерянную традицию. Истории, рассказанные манускриптами Дуньхуана / Пер. с англ. А. Г. Ливанского, под общ. ред. Б. К. Двинянинова. СПб.: Издательство «Академия исследований культуры», 2021.
• Agnew N., Conservation of Ancient Sites on the Silk Road. LA, Getty Conservation Institute, 1997
• Dunhuang Art, Through the Eyes of Duan Wenjie, Abhinav Publications, 1994
• Grousset R., Chinese art and Culture, NY, Orion Press 1959
• Mair, Victor H., Tun-huang Popular Narratives, Cambridge University Press, 1983
• Seckel, D., Buddhist Art of East Asia. Bellingham, Western Washington University, 1989
• Stein, M., Aurel, Ruins of Desert Cathay, 2 vols., 1912; rpt. NY, Dover Publications, 1987
• Waley, A., trans., Ballads and Stories from Tun-huang: An Anthology. NY, Macmillan Company, 1960
• Warner, L., The Long Old Road in China, NY, Doubleday, Page &Co., 1926
• Whitfield, R., Dunhuang: Caves of the Singing Sands, 2 vols., London, Textile and art Publications, 1995
• Whitfield, R., Farrer, A., Caves of the Thousand Buddhas: Chinese Art from the Silk Rute, London, British Museum, 1990
• Whitfield, S., Life Along the Silk Road, Berkley, University of California Press, 2000
• Whitfield, S., ed., Dunhuang Manuscript Forgeries. London, The British Library, 1999
• Whitfield, S. and Wood, F., eds., Dunhuang and Turfan: Contents and Conservation of Ancient Documents from Central Asia. London, The British Library, 1997
• Wriggins, S.H., Xuanzang: A Buddhist Pilgrim on the Silk Road. Boulder, Colo. Westview Press, 1996

Спасылкі

• Международный Дуньхуанский проект (IDP)