| Гістарычная дзяржава | |
| Джунгарскае ханства | |
|---|---|
| ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠭᠠᠷ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨᠲᠣ ᠣᠯᠣᠰ | |
 |
|
|
|
|
| Сталіца | |
| Мова(ы) | Айрацкая мова |
| Афіцыйная мова | Айрацкая мова |
| Рэлігія | Тэнгры, Шаманізм, будызм і Гэлуг |
| Насельніцтва | |
| Форма кіравання | манархія |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Джунга́рскае ханства (ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠭᠠᠷ ᠤᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨᠲᠣ ᠣᠯᠣᠰ, калм.: Зүн Һарин хаана улс, манг.: Зүүнгарын хаант улс, кіт.: 准噶尔汗国) — умоўная, агульна прынятая назва дзяржавы айратаў у Цэнтральнай Азіі (1640—1755 гг.).
Гісторыя
Айраты, якія склалі асноўную частку стваральнікаў Джунгарскай дзяржавы, паходзілі з мясцовасці вакол ракі Селенга. Пасля распаду агульнамангольскай дзяржавы ў XV ст. яны захапілі Турфан, мясцовасць на поўнач ад якога атрымала назву Джунгарыі ад наймення часткі айрацкіх плямёнаў, што традыцыйна складалі джэнгун, так званае «левае» або «ўсходняе» крыло манголаў. У 1640 г. на мяжы сучасных Сіньцзяна і Кыргызстана айраты правялі агульны сход. У ім прымалі ўдзел не толькі айраты Цэнтральнай Азіі, аднак і Расіі (гл. калмыкі). У выніку сходу быў прыняты кодэкс законаў Ікі Цааджын Бічык, падтрымана распаўсюджанне сярод айратаў тыбецкага будызму і новай формы пісьмовасці, распрацаванай будысцкім навукоўцам Зая-Пандытам. Адзіным правадыром айратаў быў прызнаны джунгар Эрдэн-Баатар-хунтайджы, які дагэтуль заваяваў землі ўздоўж ракі Ілі і атрымаў пачэсны тытул ад далай-ламы.
Нашчадкі Эрдэн-Баатар-хунтайджы рабілі паспяховыя паходы на краіны Сярэдняй Азіі, Паўночную Манголію, Тыбет і Кітай. У склад Джунгарскага ханства увайшлі землі поўначы Сіньцзяна, усходу Казахстана, большая частка Кыргызстана, Заходняй Манголіі. Пад кантролем джунгараў у розныя часы былі дзяржавы Паўднёвай Сібіры і на поўнач ад Тыбета. У выніку вайны 1740—1743 гг. айраты здолелі падначаліць значную частку казахскіх плямёнаў.
У 1749 г. паміж пераемнікамі апошняга вялікага тайджы Галдан-Цэрэна (1727—1745 гг.) пачаліся разлады. У 1753 г. Амурсанаа, адзін з правадыроў айратаў, перайшоў на бок маньчжураў, паколькі разлічваў атрымаць ад іх тытул валадара ўсіх айратаў. У 1755 г. цынскія войскі захапілі ў палон дзейснага тайджы, але не прызналі правоў Амурсанаа. Ён паўстаў супраць маньчжураў, але ў 1757 г. быў вымушаны з рэшткамі сваіх прыхільнікаў перайсці ў Расію, дзе і памёр.
Цынская армія разгарнула жорсткія рэпрэсіі, што прывялі да вынішчэння айратаў. Лічыцца, што да 1755 г. іх колькасць у Джунгарыі дасягала 600 тысяч чалавек. Да 1757 г. загінула ад 40 % да 80 % насельніцтва. Частка айратаў Джунгарыі далучылася да казахаў і кіргізаў або да расійскіх калмыкаў, сваіх бліжэйшых сваякоў. Джунгарскае ханства было далучана да імперыі Цын і перастала існаваць.
Дзяржава
Джунгарскае ханства было манархічнай дзяржавай, на чале якой стаялі правадыры-тайджы з роду Чарос. Іх уладу абмяжоўваў зарго, фактычна прадстаўнічы орган улады, у склад якога ўваходзілі чальцы розных племянных і родавых груп айратаў. Неайрацкае насельніцтва звычайна не прымала ўдзел у кіраванні дзяржавай.
У сталым выглядзе зарго быў адносна невялікім — каля 8 чалавек. Яны мелі тытул саёт. Падчас вайны або перагавораў зарго мог быць значна пашыраны. Ён абмярковаў з вышэйшым тайджы найбольш важныя дзяржаўныя пытанні, а таксама з’яўляўся вышэйшай судовай уладай. Суд адбываўся паводле агульнага кодэкса законаў Ікі Цааджын Бічык, прынятага ў 1640 г. Напісаная на белай тканіне копія заканадаўства захоўвалася ў юрце зарго. Насельніцтва, падначаленае будысцкім кляштарам, кіравалася судом лам. Тыбецкі далай-лама часцяком выступаў як пасрэднік паміж вярхоўным тайджы і іншымі племяннымі правадырамі. Зарго і самога вярхоўнага тайджы абслугоўваў штат пісараў і памагатых.
Адміністрацыйныя адзінкі ўключалі не тэрыторыі, якія маглі ў выніку ваенных падзей і перакачовак змяняцца, а групы насельніцтва. Ніжэйшай адміністрацыйнай адзінкай лічыўся хатон. Ён аб’ядноўваў сем’і аднаго рода і кіраваўся звычаёвым правам. Колькасць насельнікаў хатона ніяк не вызначалася, вагалася ад адной сям’і да некалькіх дзесяткаў. Хатоны аб’ядноўваліся ў аймак або аток. Групы аймакаў і атокаў складалі ўлус на чале з правадыром-тайджы, улада якога перадавалася па спадчыне. У першай палове XVIII ст. улус вярхоўнага тайджы налічваў прыкладна палову насельніцтва дзяржавы.
Грамадства
Насельніцтва Джунгарскага ханства не было сацыяльна роўным. Кіраўнікамі грамадства лічыліся племянныя правадыры тайджы, якія ўзначальвалі ўлусы і з’яўляліся прыватнымі ўласнікамі валоданняў нутуг, што ўключалі па́шы і іншыя тэрыторыі ўлуса. Улада тайджы перадавалася выключна па спадчыне, прычым вярхоўны тайджы з рода Чарос не меў права прэтэндаваць на ўлусы іншых правадыроў. Яго вяршэнства забяспечвалася выключна вялізарнымі памерамі асабістага ўлуса. Бліжэйшыя сваякі тайджы складалі групы «малых» валадароў хун-тайджы. На чале аймакаў стаялі прызначаныя зайсангі. Валоданні хун-тайджы і зайсангаў звычайна пераразмяркоўваліся пасля смерці чарговага тайджы.
Асобную групу насельніцтва, незалежнага ад свецкіх феадалаў, складала будысцкае духавенства. Яно аб’ядноўвалася ў абшчыны, цэнтрамі якіх былі кляштары. Кляштары валодалі асобнымі ўлусамі і пашамі, мелі прывілегіі карыстання землямі і рэсурсамі, што належалі свецкім асобам. Кола вышэйшых лам фарміравалася пераважна з малодшых сыноў тайджы і зайсангаў. Ніжэйшую іерархію складалі простыя і вандроўныя манахі.
Большасць жыхароў Джунгарскага ханства з’яўлялася абшчыннікамі арат. Сярод іх вылучаліся албату, залежныя ад свецкіх валадароў, і шабінар, прыпісаныя да будысцкіх кляштараў. Залежнасць арат значыла поўнае падпарадкаванне гаспадару ўлуса, магчымасць карыстацца яго судом і заступніцтвам, але таксама быць пакараным ці нават прададзеным іншаму тайджы або хун-тайджы. У законах ясна не абумоўліваліся абавязкі албату. Вядома, што яны пасвілі статкі валадара разам са сваімі, не мелі права самастойна пакідаць улус і з’яўляліся асноўнай сілай джунгарскага войска. Эканамічнае становішча шабінар звычайна было лепшым, чым албату.
У Джунгарскім ханстве існавала рабства, але колькасць рабоў была вельмі абмежаванай. Звычайна рабамі станавіліся ваеннапалонныя, якіх ахвотна адпускалі за выкуп.