Шумер і Вавілон

Шумера-акадская дзяржава Вавілон існавала з II тыс. да н.э. па 6 стагоддзе да н.э. (у апошнія дзесяцігоддзі ёю кіравалі халдзеі, а ў VI стагоддзі да н.э. краінай завалодала Персія).

Жрацы-вавіланяне пакінулі мноства астранамічных табліц. Яны ж вылучылі асноўныя сузор’і і Задыяк, увялі дзяленне поўнага вугла на 360°, развілі трыганаметрыю.

У II тыс. да н.э. у шумераў з’явіўся месячны каляндар, удасканалены ў I тыс. да н.э. Год складаўся з 12 сінадычных месяцаў — шэсць па 29 дзён і шэсць па 30 дзён, усяго 354 дні. Спачатку для ўзгаднення з сонечным годам (працягласць якога яны вызначылі ў ${\displaystyle 365{\frac {1}{4}}}$ дзён) рабілі ўстаўку 13-га месяца, але потым перасталі гэта рабіць.

Апрацаваўшы свае табліцы назіранняў, жрацы адкрылі многія законы руху планет, Месяца і Сонца, змаглі прадказваць зацьменні. У 450 годзе да н.э. вавіланяне ўжо ведалі «метонаў цыкл» (235 месяцаў з вялікай дакладнасцю супадаюць з 19 сонечнымі гадамі). Зрэшты, кітайцы адкрылі яго яшчэ раней.

Старажытны Егіпет

Старажытнаегіпецкі каляндар з грабніцы Сенмута

Дэндэрскі задыяк

Разлівы Ніла адбываюцца ў пачатку лета, і як раз на гэты час прыпадае першы ўзыход найярчэйшай зоркі неба — Сірыуса, які па-егіпецку называўся «Саціс». Да гэтага моманту Сірыўс не бачны. Напэўна, таму «сацічны» каляндар ужываўся ў Егіпце нараўне з грамадзянскім. Сацічны год — гэта перыяд паміж дзвюма геліякічнымі ўзыходамі Сірыуса, гэта значыць ён супадаў з Сідэрычны годам, а грамадзянскі год складаўся з 12 месяцаў па 30 дзён плюс пяць дадатковых сутак, усяго 365 дзён.

Тыдняў спачатку не было, месяц дзяліўся на 3 дэкады. Ужываўся ў Егіпце і месячны каляндар з метонавым цыклам, узгоднены з грамадзянскім. Пазней пад уплывам Вавілона з’явіўся сямідзённы тыдзень. Суткі дзяліліся на 24 гадзіны, якія спачатку былі няроўнымі (асобна для светлага і цёмнага часу сутак), але ў канцы IV стагоддзя да н.э. набылі сучасны выгляд. У Егіпце, у адрозненне ад Вавілона, выкарыстоўвалася дзесятковая сістэма, але ў сутках, акрамя 10 светлых гадзін, яны вылучалі яшчэ па гадзіне на пераходныя перыяды, таму і атрымалася 12 гадзін; тое ж для цёмнага часу сутак.

Ступень развіцця егіпецкай матэматыкі і астраноміі няясная. Дакументаў на гэтую тэму амаль няма, але эліны высока цанілі егіпецкіх астраномаў і вучыліся ў іх.

Астралогія з’явілася не ў Егіпце (па агульнаму меркаванню гісторыкаў, у Месапатаміі), але варажба па Месяцу і планетах выкарыстоўвалася там вельмі шырока.

Егіпецкая сістэма свету, па апісанню Геракліда Пантыйскага (IV стагоддзе да н.э.), была геацэнтрычнаю, але Меркурый і Венера абарачаюцца вакол Сонца (хоць разам з ім — і вакол Зямлі). Верхнія планеты (якія можна назіраць у процістаянні Сонцу) лічыліся ў Старажытным Егіпце ўвасабленнямі бога Хора, ніжнія ж планеты егіпцяне лічылі адною, не адрозніваючы іх. Егіпцяне дзялілі неба на сузор’і. Сведчаннем гэтага могуць служыць упамінанні ў тэкстах, а таксама малюнкі на столях храмаў і грабніц. Усяго сузор’яў у Старажытным Егіпце было вядома 45. Да прыкладу, упамінаецца сузор’е Мес (мабыць, Вялікая Мядзведзіца); сузор’е АН ў выглядзе фігуры з галавой сокала, якая пранізвае дзідай сузор’е Мес.

Старажытны Кітай

Старажытнакітайская зорная карта

Кітайскі атлас зорнага неба ў цыліндрычнай праекцыі, XI ст. Найстаражытнейшы вядомы друкаваны зорны атлас.

Сярод краін Усходняй Азіі найбольшае развіццё старажытная астраномія ў атрымала ў Кітаі. Ужо падчас легендарнай дынастыі Ся (канец III — пачатак II тыс. да н.э.) у Кітаі было дзве пасады прыдворных астраномаў. Паводле легенды, у 2137 г. да н.э. былі пакараны астраномы Хо і Хі, якія не здолелі прадказаць зацьменне. Шмат астранамічных звестак змяшчаецца ў помніку кітайскай літаратуры «Шы цзін» («Кніга песень») (~ VI стагоддзе да н.э.). Прыкладна ў гэты ж час кітайцы ўдакладнілі працягласць сонечнага года (365,25 дзён). Адпаведна нябесны круг дзялілі на 365,25 градусаў ці на 28 сузор’яў (па руху Месяца).

Абсерваторыі з’явіліся ў XII стагоддзі да н.э. Але значна раней кітайскія астролагі рупліва рэгістравалі ўсе незвычайныя падзеі на небе (зацьменні, каметы — «зоркі-венікі», метэорныя патокі, новыя зоркі). Першая запіс аб з’яўленні каметы адносіцца да 631 да н.э., аб месячным зацьменні — да 1137 г. да н.э., аб сонечным — да 1328 г. да н.э., першы метэорны паток апісаны ў 687 г. да н.э. Самае ранняе адназначна ідэнтыфікаванае паведамленне аб камеце Галея датуецца 240 г. да н.э. Магчыма, што камета, якая назіралася ў 466 г. да н.э., тоесная з каметаю Галея. Пачынаючы з 87 года да н.э. адзначаны ўсе наступныя з’яўленні. У 301 г. ўпершыню заўважаны плямы на Сонцы; пазней яны рэгістраваліся неаднаразова.

З іншых дасягненняў кітайскай астраноміі адзначым правільнае тлумачэнне прычыны сонечных і месячных зацьменняў, адкрыццё нераўнамернасці руху Месяца, вымярэнне сідэрычнага перыяду спачатку для Юпітэра (12 гадоў, дакладнае значэнне: 11,86), а з III стагоддзя да н.э. — і для ўсіх іншых планет, як сідэрычныя, так і сінадычныя, з добрай дакладнасцю.

Календароў у Кітаі было мноства. Да VI стагоддзя да н.э. быў адкрыты метонаў цыкл і ўмацаваўся месячна-сонечны каляндар. Пачатак года — дзень зімовага сонцастаяння, пачатак месяца — маладзік. Суткі дзяліліся на 12 гадзін (назвы якіх выкарыстоўваліся і як назвы месяцаў) або на 100 частак.

Каляндарныя рэформы ў Кітаі праводзіліся пастаянна. Гады аб’ядноўваліся ў 60-гадовы цыкл: кожны год прысвячаўся адной з 12 жывёл (Задыяка) і адной з 5 стыхій: вадзе, агню, металу, дрэву, зямлі. Кожнай стыхіі адпавядала адна з планет; мелася і шостая — першасная — стыхія «ці» (эфір). Пазней ці дзялілі на некалькі відаў: інь-ці і ян-ці, і іншыя, узгадняючы з вучэннем Лаа-Цзы (VI стагоддзе да н.э.).

Індыя

Старажытная Грэцыя

Імперыя інкаў

Цэнтральная Амерыка

Камень Сонца — сімвалічнае адлюстраванне календара ацтэкаў

Іншыя краіны

Ісламскія краіны

Еўропа

Ранняе Адраджэнне

Сістэма Каперніка

Вынаходніцтва тэлескопа

Законы Кеплера

Адкрыцці 17 стагоддзя