Грамадства спажывання (англ.: consumer society) — метафара, якая абазначае сукупнасць грамадскіх дачыненняў, што склаліся на аснове прынцыпу індывідуальнага спажывання. Грамадству спажывання ўласцівае масавае спажыванне матэрыяльных выгодаў і ўтварэнне адпаведнай сістэмы каштоўнасцей і ўсталёвак. Павелічэнне колькасці людзей, якія падтрымліваюць каштоўнасці грамадства спажывання, з’яўляецца адной з рысаў сучаснага чалавецтва.
Мяркуецца, што гэты паняцце з’явіўся ва ўжытку на Захадзе да 1920 года[1] або пасля Другой сусветнай вайны.[2] Паняцце «спажывецтва» (анг. consumerism) прыйшоў ва ўжытак паралельна з ім.
Вывучэннем і крытыкай грамадства спажывання, у т. л. да з’яўлення самога панятку, займалася вялікая колькасць мысляроў і навукоўцаў. Сярод іх Торстэйн Веблен, Карл Менгер, Венс Пекард, Жан Бадрыяр (у т. л. ў творы «Грамадства спажывання: міфы і пабудовы» 1970 г.), Эрых Фром, Джон Гэлбрэйт.
З матэрыялістычнага гледзішча грамадства спажывання з’яўляецца ў выніку пашырэння капіталістычных стасункаў, якое суправаджаецца бурным эканамічным і тэхналагічным развіццём. Лічыцца, што капіталізм выклікае такія сацыяльныя змены, як рост прыбыткаў насельніцтва, які істотна змяняе структуру спажывання; зніжэнне працягласці працоўнага дня і павелічэнне вольнага часу; нарэшце, размыванне класавай структуры і індывідуалізацыя спажывання.
З ідэалістычнага гледзішча грамадства спажывання з’яўляецца эканамічнай праекцыяй палітычнай ідэі ўсеагульнай роўнасці. Сама ж ідэя роўнасці, як лічыцца, вынікае са старэння і заняпаду цывілізацыі і згубы ёй якіх-небудзь мараў і мэтаў высокага парадку. Паколькі ў адсутнасць супольных мэтаў натуральная еднасць грамадства немагчымая, то для захавання цэласнасці апошняга пачынаюць ужывацца палітычныя тэхналогіі, найперш прапаганда роўнасці і індывідуалізму.
У спажыванні, якое выходзіць за межы барацьбы за фізічнае існаванне, у рознай ступені ўдзельнічае пераважная большасць насельніцтва. За апошнія 40 год XX ст. асабістыя расходы на тавары і паслугі ва ўсім свеце павялічыліся больш як у чатыры разы ― з 4,8 млрд долараў у 1960 годзе да 20 млрд у 2000 годзе.
Рысы грамадства спажывання
Гандаль і сфера абслугоўвання, фінансы
.jpg.webp)
Вядучую ролю пачынаюць граць буйныя гандлёвыя цэнтры і супермаркеты, а роля дробных крамаў значна змяншаецца. Шырока распаўсюджваецца «шопінг», які становіцца папулярнай формай баўлення часу і самамэтай — калі тавары набываюцца не ў сувязі з практычнай неабходнасцю, а ў нейкай ступені для маральнага задавальнення, «пакупка дзеля пакупкі».
З’яўляецца развітая сістэма крэдытавання, банкаўскія карткі, карткі сталых пакупнікоў і г. д. Усё гэта паскарае працэс прымання рашэння пры пакупках. Сістэма крэдытавання ператвараецца ў аснову кіравання грамадствам, калі дабрабыт засноўваецца на рэчах, набытых у крэдыт, і залежыць ад стабільнага заробку. Апроч сваіх крэдытаў спажывец аплочвае частку крэдытаў вытворцаў і рэалізатараў, закладзеную ў цэны. Згодна з даследаваннямі, праведзенымі супрацоўнікамі сістэмы банкаў JAK (Швецыя), у Германіі да 1993 года сярэдні «крэдытны» складнік ад агульнага кошту тавараў і паслуг дасягнуў 50 %. У 2000 годзе 80 % насельніцтва, набываючы тавары, у выніку выплочвалі за «крэдытны» складнік больш за 50 % ад сумы. Для 10 % гэтая нагрузка склала крыху менш за 50 % і толькі для астатніх 10 % пакупнікоў дадатковыя накруткі былі менш за 30 % ад канчатковага кошту пакупкі.
Істотна змяняецца структура цэнаў на тавары і паслугі. Найчасцей яна ўключае сімвалічную цану за гандлёвую марку («брэнд»), калі тавары вядомых фірм могуць каштаваць у разы даражэй за аналагі, якія нічым ад іх не адрозніваюцца.
Становіцца модна быць знешне маладым і здаровым, асабліва сярод эліты. З’яўляецца так званая «індустрыя прыгажосці». Шырока распаўсюджваюцца працэдуры амаладжэння і пластычныя аперацыі. Фізкультура і спорт праходзяць працэс камерцыялізацыі. Прафесійныя спартыўныя клубы робяцца вытворцамі відовішчаў і пакупнікамі спартсменаў. Доступ да заняткаў фізкультурай робіцца рыначнай паслугай.
Вытворчасць
Калі пры капіталізме як такім мэтай прадпрыемстваў з’яўляецца атрыманне фінансавага прыбытку і гэтай мэце падпарадкоўваецца ўсё астатняе, то для грамадства спажывання гэта праяўляецца ў скрайніх формах.
Напрыклад, вытворца не зацікаўлены ў тым, каб прадаваць дасканалыя і надзейныя тавары, якія могуць служыць доўгія гады. Чым хутчэй састарэе пакупка — як фізічна, так і маральна — тым хутчэй будзе куплены новы аналагічны тавар. Адпаведна, вытворца больш зацікаўлены ў пастаяннай рэкламе і павярхоўных, знешніх зменах у сваёй прадукцыі, чым у яе сапраўдным удасканаленні. Попыт можа стварацца штучна: распрацоўваецца тавар, які не з’яўляецца сапраўды патрэбным для людзей, але сродкамі рэкламы навязваецца яго збыт. Гэтак «прапанова нараджае попыт», а не наадварот.
Змяншаецца матывацыя для тых, хто хацеў бы ствараць складаныя навукаёмкія вырабы, напрыклад, для патрэбаў касмічных даследаванняў, навукі або войска: складанае і спецыялізаванае вырабляецца доўга і ў невялікай колькасці асобнікаў і не прадаецца з вялікай нацэнкай. У той час як на буйнасерыйных простых вырабах з нізкім сабекоштам зарабіць можна хутка і шмат. Такім чынам грамадства схільнае не падтрымліваць высокі ўзровень навукі і тэхнікі па-за вобласцю спажывецкіх тавараў.
Развітыя грамадствы спажывання завозяць танную працоўную сілу і карыстаюцца сыравінай і таннымі таварамі краін трэцяга свету. Пераносячы ў іх прамысловыя магутнасці, развітыя краіны выкарыстоўваюць трэці свет як калоніі і пляцоўкі для размяшчэння экалагічна небяспечных вытворчасцей, чым выклікаюць пэўнае незадавальненне ў тамтэйшых элітаў, але і адначасова спрыяюць прамысловаму развіццю.
З паскарэннем тэмпаў вытворчасці і хуткім маральным і фізічным старэннем рэчаў адбываецца хуткае накопліванне вялікай колькасці смецця, якое не паспявае перапрацоўвацца натуральным чынам. Выкарыстоўваецца ўсё большая колькасць прыродных рэсурсаў, шмат з якіх з’яўляецца неаднаўляльнымі.
Масавая камунікацыя
Рэвалюцыя ў сферы камунікацый (распаўсюджанне інтэрнэту і мабільнай сувязі) прыводзіць да ўзнікнення новай інфармацыйнай прасторы і пашырэння сферы стасункаў. Пры гэтым дасяг да гэтай сферы і ўдзел у стасунках становіцца платнай паслугай, немагчымай без наяўнасці трэціх асоб (правайдара).
Апалагеты грамадства спажывання сцвярджаюць, што сацыяльная абстаноўка стабілізуецца праз магчымасць пастаяннага знаходжання індывідаў у віртуальнай сацыяльнай рэальнасці. Апошняе стала тым больш дасяжным дзякуючы хуткаму распаўсюджанню мабільных прылад, валоданне якімі надае ўладальніку ілюзорна прэстыжны статус. Баўленне часу ў віртуальнай прасторы адначасова і дазваляе ўяўляць сябе важкай часткай грамадства, і дзейнічае як наркотык.
Насельніцтва масава пераводзіць міжасабовыя стасункі ў віртуальную сацыяльную рэальнасць, заснаваную на сацыяльных сетках, блогах і механізме збірання «падабаек». У сацыяльнай рэальнасці лёс індывідаў і нават агульнапрынятая ісціна залежаць ад меркаванняў, жаданняў астатніх, ад уплываў моды, ад папулярнасці індывідаў, здольнасці іх прамаўляць рэчы, прыемныя іншым. Чалавек, што жыве ў такой рэальнасці, адарваны ад фізічнай прыроды і разумення сапраўдных працэсаў у грамадстве. Сярод прыкметаў пагружэння чалавека ў віртуальную сацыяльную рэальнасць — звядзенне моўных стасункаў да кароткіх і нязначных каментароў; любаванне ўласнымі фотаздымкамі; перавага запазычаных чужых запісаў на ўласнай старонцы замест самастойна напісаных тэкстаў; пагоня за «падабайкамі» да запісаў і каментароў. Інфармацыйная прастора грамадства спажывання арганізаваная хаатычна: у выглядзе «стужак», якія няспынна абнаўляюцца і ў якіх амаль немагчыма назапашваць важную інфармацыю або структураваць яе па тэмах. Падобная арганізацыя стасункаў і інфармацыйнай прасторы дае вялікія магчымасці для маніпуляцыі масавай свядомасцю, унушэння людзям ідэй і матываў у абыход іх жаданняў і розуму.
Рэлігія і культура
За кошт змены прыярытэтаў у зацікаўленасцях людзей змяншаюцца адрозненні паміж імі ў культурным і рэлігійным жыцці. Адбываецца размыванне ідэнтычнасці і рэлігіі як такіх і нівеляванне памкненняў людзей да ўзроўню спажывецкай мары. Таксама адбываецца некаторае сацыяльнае ўроўніванне бяднейшага і багацейшага насельніцтва: за кошт крэдытаў памяншаецца знешняя розніца паміж іхнімі магчымасцямі спажываць.
Лічыцца, што гэта, як і знаходжанне ў віртуальнай сацрэальнасці, павінна зніжаць сацыяльную напружанасць унутры шматканфесійнага і рознага ў ступені матэрыяльнай забяспечанасці грамадства, але на практыцы ўзроўні злачыннасці, гвалту і нецярпімасці не змяншаюцца.
Культура, сярод іншага, уключае мову і нейкія ўстойлівыя ўяўленні пра прыўкраснае (эстэтыку). Віртуальная сацыяльная рэальнасць часткова прымітывізуе мову. Мода размывае эстэтыку, дазваляе чалавеку не працаваць над развіццём уласнага густу, а карыстацца прапанаванымі шаблонамі. Вытворцам адзення трэба прадаваць шмат, таму выгадна ўвесь час мець новыя павевы моды. У грамадстве спажывання адсталы ад моды чалавек адчувае сябе сімвалічна бедным. Такім чынам дэградуюць адны з падставовых складнікаў культуры.
Праз размыванне рэлігіі і ідэнтычнасці як такіх змяншаецца здольнасць грамадства да супольнай, узгодненай дзейнасці ў межах вялікіх праектаў. Пастаяннае знаходжанне пад наркатычным уздзеяннем «шопінгу» і віртуальнай сацыяльнай рэальнасці выхоўвае грамадзян, не схільных да даследавання свету і самаўдасканалення.
Адукацыя
Развіццё дзяржавы і грамадства ўяўляе сабой падвойны працэс. Для функцыянавання грамадства спажывання дастаткова толькі тонкай праслойкі людзей, якія б забяспечвалі кіраванне і падтрымлівалі грамадства ў «працоўным» стане. Да іх выстаўляюцца павышаныя патрабаванні. Астатняя, большая частка грамадства займаецца тым, што забяспечвае бесперапынную працу тэхнікі. Патрабаванні да такіх людзей зніжаюцца. Такім чынам агульная базавая адукацыя пераходзіць ад вывучэння законаў работы Сусвету ў цэлым да механічнага завучвання асобных дэталяў або неістотнай інфармацыі. Асноўнай мэтай індывіда робіцца спажыванне, а старанная праца, вучоба, павышэнне кваліфікацыі ўяўляе сабой толькі другасны сродак дасягнення гэтай мэты.
Гэткім чынам губляючы культуру, рэлігію, адукацыю і навуку, грамадства па сутнасці рухаецца назад да першабытнага статку, у якім кожны індывід спрабуе сцвердзіць сваю важнасць за кошт візуальных сімвалаў грамадскага статусу.
Доктар фізіка-матэматычных навук РАН Уладзімір Арнольд пісаў:
 |
Амерыканскія калегі патлумачылі мне, што нізкі ўзровень агульнай культуры і школьнай адукацыі ў іх краіне — свядомае дасягненне дзеля эканамічных мэтаў. Справа ў тым, што, начытаўшыся кніг, адукаваны чалавек уяўляе сабой найгоршага пакупніка: ён менш набывае пральных машын і аўтамабіляў і пачынае аддаваць перавагу Моцарту і Ван Гогу, Шэкспіру ці тэарэмам. Ад гэтага пакутуе эканоміка грамадства спажывання і, найперш, прыбыткі гаспадароў жыцця. Вось яны і імкнуцца не дапусціць культурнасці і адукаванасці, якія, у дадатак, перашкаджаюць ім маніпуляваць насельніцтвам, як пазбаўленым інтэлекту статкам.[3] |  |
У Беларусі
Беларускае грамадства пасля дваццаці гадоў постсавецкай незалежнасці мае высокі патэнцыял ператварэння ў грамадства спажывання і ідзе гэтым шляхам. Ператварэнню спрыяюць пералічаныя ніжэй чыннікі.
- Нядаўняя ўрбанізацыя, цяжкія побытавыя ўмовы ў насельніцтва да ўрбанізацыі. Яшчэ на пачатку XX ст. амаль усе беларусы былі вяскоўцамі. Урбанізацыя выразна ішла (і ідзе) найперш па градыенце камфорту: людзі пераязджалі ў горад дзеля паляпшэння ўмоў жыцця і пераходу на лягчэйшую працу, а не дзеля дасягнення нейкіх высокіх мэтаў. Колькасць насельніцтва з ментальнасцю адказнага грамадзяніна-месціча нязначная.
- Сацыяльная арыентацыя дзяржаўнага кіраўніцтва: падтрымка бяднейшых слаёў насельніцтва і суб’ектаў гаспадарання за кошт пераразмеркавання сродкаў, ускоснага вымання іх у багацейшых. Такім чынам масава выхоўваецца спажывецкі светагляд, адбываецца інфантылізацыя насельніцтва.
- Заняпад сістэмы адукацыі, у выніку якога змяншаецца колькасць якасных кадраў, найперш навуковых і інжынерных, і, адпаведна, змяншаюцца магчымасці мець сваю складаную прамысловасць і развітую навуку.
- Адсутнасць прамысловай палітыкі; за 20 год постсавецкай незалежнасці найбольшае развіццё атрымалі сельская гаспадарка, гандаль і будаўніцтва. Пастаянна адкрываюцца не новыя прамысловыя прадпрыемствы, а новыя гандлёвыя цэнтры. Абсалютная большасць прыватных прадпрыемстваў займаецца гандлем і паслугамі. Развітая сфера IT не ратуе сітуацыю, бо працуе пераважна на грамадства спажывання: камерцыя, рэклама, масавая камунікацыя, забавы. Да таго ж, супрацоўнікі IT-прадпрыемстваў часта па сутнасці жывуць у эканамічнай эміграцыі, атрымліваючы заробкі, прывязаныя да замежнай валюты, і расходуючы іх на замежныя ж тавары. Такім чынам частка IT-спецыялістаў выпадае з гаспадарчага жыцця РБ і тым меней удзельнічае ў тым грамадстве, сярод якога жыве.
- Развіццё сістэмы крэдытавання насельніцтва (у т. л. множанне мікрафінансавых арганізацый і разнастайных крэдытных паслуг у банках), заахвочванне жыцця ў крэдыт; распаўсюджанне спекуляцыі на інтэрнэт-біржах.
- Ідэя матэрыяльнага дабрабыту насельніцтва і адсутнасці змагання як стрыжань дзяржаўнай ідэалогіі пры А. Р. Лукашэнку.
- Адсутнасць рэлігійных і ідэалагічных інстытутаў, якія б эфектыўна масава выхоўвалі маральнасць і аскетычныя рысы ў паводзінах насельніцтва.
- Практычная адсутнасць у кіруемай эліты бачання будучыні Беларусі што датычна вялікіх, агульнанацыянальных праектаў, а таксама ўмення даводзіць іх да насельніцтва ў выпадку, калі яны з’яўляюцца.
Факты і статыстыка
- Пачынаючы з 2010 года, польскае пасольства адкрыла для грамадзян Беларусі адмысловы тып візы за пакупкамі «Na zakupy». Дадзены тып віз стаў самым простым у афармленні і самым запатрабаваным з тых, што выдаюць на тэрыторыі Беларусі. Паводле слоў першага дарадцы пасольства Польшчы ў Беларусі Паўла Марчука колькасць жадаючых атрымаць візу ў 2011 годзе, у параўнанні з 2010, павялічалася больш чым на 44 % [4], што выклікала вялікія чэргі ў пасольстве і таксама ў пунктах пропуску на мяжы з Польшчай. У звязку з гэтым самастойна зарэгістраваць інтэрнэт-анкету ў польскім пасольстве стала амаль немагчыма. У інтэрнеце і сацыяльных сетках з’явілася шмат афіцыйных і неафіцыйных асоб і арганізацый, гатовых ажыццявіць платныя паслугі з рэгістрацыі і афармлення дакументаў.
Вось прывабная прадмова аднаго з сайтаў, якія прапаноўваюць гэтыя паслугі:
|
Шэнгенская віза па пакупкі — гэта адна з самых актуальных прапаноў на сённяшні дзень. Пачынаючы з 90-х гадоў, Польшча і Літва карыстаюцца вялікай папулярнасцю сярод шопінг-турыстаў. На жаль, нягледзячы на актыўнае развіццё сетак гандлёвых цэнтраў Беларусі, выбар вопраткі ў Польшчы ці Літве значна шырэйшы. Апроч таго, на рынку гэтых краін даўно працуюць вядомыя брэнды, а наяўнасць рэгулярных распродажаў, нізкія кошты і мажлівасць вярнуць Tax Free робяць паездкі ў суседнія краіны вельмі прывабнымі.[5] | |
- Паводле вынікаў нацыянальнага апытання «Брэнд года 2002» можна адсачыць дынаміку паводзінаў спажыўцоў у дачыненні да існавання брэндаў на беларускім рынку. У параўнанні з 2001 годам адзначаецца станоўчая тэндэнцыя ў выбары брэндавых тавараў. Група спажыўцоў, для якіх гандлёвая марка тавару грае важную ролю, павялічылася на 8 %. Такім чынам, ужо больш за 66 % адзначалі брэнд у якасці важнага крытэра выбару пакупкі.[6]
- Развіццё гандлёвай інфраструктуры ў Рэспубліцы Беларусь з дадзеных сайта Міністэрства гандлю [7]
| Паказчык | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Фірмовыя крамы, адз. | |||||||||
| Гандлёвыя цэнтры, адз. | |||||||||
| Забяспечанасць гандлёвымі плошчамі на 1000 жыхароў, м кв. |
Звязаныя з’явы
- Рэчапаклонства (рас. «вещизм») — прывязанасць да рэчаў, матэрыяльных каштоўнасцей ва ўрон каштоўнасцям духоўным. Тэрмін «вещизм» у асноўным ужываўся ў СССР, дзе рэйтынг рэчаў часта вызначаўся не цаной, а іх дэфіцытам. Адпаведна, вялікая колькасць людзей была заклапочана іх здабываннем.
- «Афлюэнца» (анг. affluenza) — паняцце, складзены са словаў influenza (грып) и affluence (багацце). Азначае «эпідэмію» непамернага жадання працаваць (напрыклад, калі чалавек падпрацоўвае ў дадатак да асноўнай працы), рост спажывецкай пазыкі і сталай заклапочанасці сваім матэрыяльным становішчам.
- «Чорная пятніца» — першая пятніца пасля Дня дзякавання ў ЗША, з якой пачынаецца сезон калядных распродажаў. У гэты дзень многія людзі бяруць адгул на працы, крамы адчыняюцца вельмі рана і першых пакупнікоў чакаюць сур’ёзныя зніжкі. Звыклымі для «чорнай пятніцы» з’яўляюцца вялізныя чэргі, моцная канкурэнцыя сярод пакупнікоў і пробкі на дарогах. У Беларусь гэтая з’ява прыйшла ў 2014 годзе, аднак першым разам ахоп быў дастаткова маламаштабным і датычыўся толькі сталіцы. Збольшага тавары з вялікімі зніжкамі прадаваліся праз інтэрнэт.
Гл. таксама
Зноскі
- ↑ http://dictionary.reference.com/browse/consumer+society
- ↑ http://www.eolss.net/Sample-Chapters/C13/E1-20-05-01.pdf
- ↑ http://scepsis.net/library/id_650.html
- ↑ http://news.tut.by/society/288062.html Архівавана 5 сакавіка 2016.
- ↑ http://vizatut.by/%D0%B2%D0%B8%D0%B7%D0%B0-%D0%B7%D0%B0-%D0%BF%D0%BE%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8/
- ↑ http://www.satio.by/publications/marketing/3.html Архівавана 4 сакавіка 2016.
- ↑ http://www.mintorg.gov.by/index.php?option=com_content&task=view&id=605&Itemid=326 Архівавана 6 сакавіка 2016.
Літаратура
- Дебор, Г.-Э. Общество спектакля. ― 1967
- Ильин, В. И. Общество потребления: теоретическая модель и российская реальность
- Ильин, В. И. Потребление как дискурс. — СПб: Интерсоцис, 2008.
- Ильин, В. И. Быт и бытие молодежи российского мегаполиса. Социальная структурация повседневности общества потребления. — СПб: Интерсоцис, 2007. — ISBN 978-5-94348-044-7
- Лимонов, Э. В. Дисциплинарный санаторий. — СПб.: Амфора, 2002. — ISBN 5-94278-320-9
- Никиш, Э. Клерк. — 1956.
- Baudrillard, J. The Consumer Society. Myths & Structures. — L., Thousand Oaks, N.Y., Delhi: SAGE Publications, 1998. — ISBN 0-7619-5691-3
- Baudrillard, J. Symbolic Exchange and Death. — 1976.
- Fromm, E. To Have or to Be? — 1976.
- Galbraith, J. K. The Affluent Society. — 1958.
- Gehlen, A. Der Mensch: seine Natur und seine Stellung in der Welt. — 1940.