Дакаланіяльныя каралеўствы і паходжанне хуту, тутсі і тва

Найстаражытнейшым народам, які калісьці пражываў на тэрыторыі Руанды, быў народ тва — група карэнных пігмеяў паляўнічых-збіральнікаў, якія засялілі тэрыторыю Руанды ў перыяд прыкладна паміж 8000 і 3000 гг. да н. э., прычым пражываюць у Руандзе і дагэтуль^[2][3]. Паміж 700 г. да н. э. і 1500 г. н. э. некалькі груп банту мігравалі ў Руанду і пачалі вырубаць лес, каб займацца сельскай гаспадаркай^[4][3]. Гісторыкі маюць некалькі тэорый наконт прыроды міграцый банту: больш старая тэорыя сцвярджае, што першымі насельнікамі былі хуту, калі тутсі мігравалі пазней і сфарміравалі выразную расавую групу, магчыма, кушыцкага паходжання^[5]. Больш новае даследаванне сцвярджае, што міграцыя з суседніх раёнаў была павольная, але стабільная, таму этнічныя групы сталі генетычна блізкія адна да адной^[6] і, хутчэй, інтэграваліся адна ў адну, а не ажыццяўлялі асіміляцыю карэнных народаў^[7][3]. У адпаведнасці з гэтай тэорыяй, адрозненні паміж хуту і тутсі праявіліся пазней і мелі не расавы, а класавы або каставы характар: тутсі займаліся жывёлагадоўляй, калі хуту апрацоўвалі зямлю^[8][9]. Хуту, тутсі і тва ў Руандзе пераважна размаўляюць на адзінай мове, вядомай пад назвай руанда^[10].

Рэканструкцыя палаца Караля Руанды ў горадзе Ньянза.

Насельніцтва аб'ядналася спачатку ў кланы (ubwoko)^[11], а потым, прыкладна да пачатку XVIII ст., у восем каралеўстваў^[12]. Адно з каралеўстваў, Каралеўства Руанда, знаходзілася пад панаваннем клана тутсі Ньігінья і пачало імкліва дамінаваць на мясцовай палітычнай арэне прыкладна з сярэдзіны XVIII ст.^[13] і пашырацца праз заваяванні і асіміляцыю^[14], дасягнуўшы найбольшага росквіту за часам панавання Караля Кігелі IV (1853—1895 гг.). Кігелі пашырыў межы каралеўства на захад і поўнач^[15][13] і ініцыяваў адміністрацыйныя рэформы; яны ўключалі ў сябе «убухакэ», калі тутсі абвяшчаліся ўласнікамі буйнога рагатага быдла, атрымліваючы такім чынам прывеліяваны статус, а хуту і іншыя кліенты тутсі выкарыстоўваліся для эканамічных або асабістых патрэб^[16], і «убурэтва» — класавую сістэму, калі хуту прымушалі працаваць на босаў-тутсі^[15]. Рэформы Кігелі IV паглыбілі сацыяльна-эканамічную і сілавую бездань паміж папуляцыямі хуту і тутсі^[15].

Каланіяльная эра

Берлінская канферэнцыя 1884 г. замацавала гэтыя землі за Германіяй^[17] і пачала палітыку кіравання праз Руандыйскую манархію; перавагай гэтай сістэмы было тое, што для каланізацыі спатрэбілася невялікая колькасць еўрапейскіх войскаў^[18]. Еўрапейскія каланізатары, якія былі ўпэўненыя, што тутсі мігравалі ў Руанду з Эфіопіі, лічылі, што тутсі мелі болей еўрапеоідных рыс за хуту і займалі расава больш высокае становішча, таму лепей падыходзілі для выканання каланіяльных адміністрацыйных задач^[19]. Кароль Юхі V^[20] вітаў германцаў, якіх ён выкарыстаў для ўзмацнення сваёй улады^[21]. Бельгійскія сілы атрымалі кантроль над Руандай і Бурундзі падчас Першай сусветнай вайны, і краіна фармальна перайшла пад кантроль Бельгіі па Мандаце Лігі Нацый у 1919 г.^[22]

Спачатку бельгійцы працягвалі германскі стыль кіравання праз марыянетачную манархію, але з 1926 г. распачалі палітыку больш прамога каланіяльнага кіравання^[23][24]. Яны спрасцілі сістэму ўлады, зменшыўшы колькасць людзей у ёй і сканцэнтраваўшы яе ў руках тутсі^[25], пашырылі колькасць людзей, ахопленых «убурэтва»^[25], і перагледзелі зямельную рэформу, распачатую калісьці правадырамі тутсі: пашы, якія традыцыйна знаходзіліся пад кантролем хуту, былі канфіскаваны і прыватызаваны з мінімальнымі кампенсацыямі^[26]. У 1930-х гг. бельгійцы распачалі маштабныя праекты ў сферах адукацыі, аховы здароўя, грамадскіх і сельскагаспадарчых работ^[27]. Такім чынам, краіна была мадэрнізаваная, але перавага тутсі была захавана, а хуту засталіся дыскрымінаванай групай, якую яшчэ і часта выкарыстоўвалі для прымусовай працы^[28]. У 1935 г. Бельгія ўвяла ідэнтыфікацыйныя карткі, у якіх пазначалася адна з чатырох ідэнтычнасцей: «тутсі», «хуту», «тва» або «натуралізаваны». Калі раней заможным хуту яшчэ было магчыма ажыццявіць «пераход» і стаць тутсі, ідэнтыфікацыйныя карткі спынілі ўвесь далейшы рух паміж класамі^[29]. Каталіцкая Царква стала імкліва набіраць моц у Руандзе, таму Бельгійскі ўрад стаў абапірацца на веды мясцовага духавенства; многія руандыйцы сталі каталікамі з мэтай палепшыць сваё сацыяльнае становішча^[30]. У міжваенны перыяд Каталіцкая Царква актыўна далучала тутсі да сваіх місіянерскіх школ, дзе яны вывучалі французскую мову і іншыя дысцыпліны, якія былі неабходныя для грамадзянскай службы і займання лідарскіх пазіцый.

Рэвалюцыя і адносіны паміж хуту і тутсі пасля атрымання незалежнасці

Пасля Другой сусветнай вайны ў Руандзе пачаў нарастаць эмансіпацыйны рух хуту^[31], распалены ўзмоцненым прыгнётам хуту ў выніку сацыяльных рэформаў у міжваенны перыяд, а таксама нарастаннем сімпатыі Каталіцкай Царквы да хуту^[32]. Каталіцкія місіянеры паказалі сябе адказнымі і клапатлівымі патронамі прыгнечаных хуту, калі эліта тутсі не мела патрэб у такой пратэкцыі. Гэта прывяло да імклівага нарастання колькасці духавенства з хуту, якое пачало адукоўваць сваіх супляменнікаў, што ў выніку стварыла эліту хуту, якая стала процівагай палітыкам тутсі^[32]. Манархія і відныя тутсі адчулі нарастанне ўплыву хуту і пачалі агітацыю за незалежнасць на сваіх уласных умовах^[31]. У 1957 г. група вучняў хуту напісала «Маніфест Бахуту». Гэта быў першы дакумент, які абвяшчаў, што хуту і тутсі — прадстаўнікі розных рас, і заклікаў да перадачы ўлады ад тутсі да хуту, грунтуючыся на тым, што называлася ў Маніфесце «статыстычным законам»^[33]. 1 лістапада 1959 г. прадстаўнік эліты хуту Дамінік Мбаньюмутва быў атакаваны ў Кігалі людзьмі, якія падтрымлівалі партыю тутсі. Мбаньюмутва выжыў, але плёткі разнеслі пагалоску, што ён быў забіты^[34]. Актывісты хуту абвінавацілі ў забойстве тутсі — і эліту, і звычайных грамадзян — што і дало пачатак Руандыйскай Рэвалюцыі^[35]. Тутсі пачалі адказваць атакамі, але на гэты момант хуту ўжо карысталіся поўнай падтрымкай Бельгійскай адміністрацыі, якая жадала спыніць дамінаванне тутсі^[36][37]. У пачатку 1960-х гг. бельгійцы замянілі большасць тутсі на хуту на кіруючых пасадах і арганізавалі выбары, якія прывялі да ўлады большасць хуту^[36]. Кароль быў зрынуты — была створана рэспубліка з палітычным дамінаваннем хуту, а краіна атрымала незалежнасць у 1962 г.^[38]

Па меры развіцця рэвалюцыі тутсі пачалі пакідаць краіну, каб пазбегнуць помсты ад хуту, і сяліцца ў Бурундзі, Угандзе, Танзаніі і Заіры^[39]. Гэтыя людзі, у адрозненні ад руандыйцаў, якія мігравалі з краіны ў дакаланіяльны і каланіяльны перыяды, былі прызнаны бежанцамі ў краінах, якія іх прынялі^[40], але амаль адразу жа трапілі пад агітацыю аб вяртанні ў Руанду^[41]. Яны сфарміравалі ўзброеныя групоўкі, вядомыя пад назвай «inyenzi» (прусакі), якія пачалі ажыццяўляць вылазкі ў Руанду; гэта тактыка не прывяла да поспеху, але выклікала хвалю рэпрэсій у дачыненні да руандыйскіх тутсі і павелічэнне колькасці тутсі-бежанцаў^[41]. Да 1964 г. больш за 300 000 тутсі ўцяклі з Руанды і былі вымушаны заставацца ў выгнанні на працягу наступных трыццаці гадоў^[42]. Дыскрымінацыя тутсі з боку хуту ў Руандзе працягвалася, хаця ўсё жа зменшылася пасля Руандыйскага перавароту 1973 г., які прывёў да ўлады Прэзідэнта Жувеналя Хаб'ярыману^[43].

Шчыльнасць насельніцтва Руанды — 408 чал./км² — з'яўлялася адной з найбольшых у Афрыцы. Насельніцтва Руанды вырасла з 1,6 млн чал. у 1934 г. да 7,1 млн чал. у 1989 г., што прывяло да канкурэнцыі за зямлю. Некаторыя гісторыкі, напрыклад Жэрар Пруньё, лічаць, што генацыд 1994 г. быў часткова звязаны са шчыльнасцю насельніцтва^[44].

Грамадзянская вайна ў Руандзе

Поль Кагамэ — камандуючы Руандыйскім Патрыятычным Фронтам на працягу большай часткі Грамадзянскай Вайны.

У 1980-х гг. група з 500 руандыйскіх бежанцаў ва Угандзе, якой кіраваў Фрэд Руігіэма, змагалася на баку паўстанцаў з Нацыянальнай Арміі Супраціўлення (НАС) падчас Угандыйскай Вайны ў Кустах, у выніку якой Ёверы Кагута Мусевені скінуў Мілтана Аботэ^[45]. Гэтыя салдаты засталіся ў арміі Уганды пасля інагурацыі Мусевені на пасаду Прэзідэнта Уганды, але хутка пачалі планаваць уварванне ў Руанду праз схаваную сетку ў шэрагах арміі^[46]. У кастрычніку 1990 г. Руігіэма накіраваў больш за 4000^[47] паўстанцаў з Уганды, прасунуўшыся на 60 км углыб Руанды пад сцягам Руандыйскага Патрыятычнага Фронту (РПФ)^[48]. Руігіэма быў забіты на трэці дзень атакі^[49], а Францыя і Заір разгарнулі сілы ў падтрымку арміі Руанды, дазволіўшы ім адбіваць атакі РПФ, каб спыніць уварванне^[50]. Намеснік Руігіэма, Поль Кагамэ ўзяў камандаванне сіламі РПФ у свае рукі^[51], арганізаваўшы тактычнае адступленне праз Уганду ў горы Вірунга — раён на поўначы Руанды^[52]. Там ён папоўніў колькасць салдат, рэарганізаваў армію і распачаў актыўны збор сродкаў і набор рэкрутаў з шэрагаў дыяспары тутсі^[53].

Кагамэ аднавіў вайну ў студзені 1991 г. з нечаканай атакі на паўночны горад Рухенгеры. РПФ захапіў горад дзякуючы элементу неспадзяванасці і ўтрымліваў яго адзін дзень, перш чым адступіць назад у лясы^[54]. На працягу наступнага года РПФ актыўна выкарыстоўваў баявую тактыку «страляй і ўцякай» (інакш кажучы, вёў партызанскую вайну), захопліваючы некаторыя пагранічныя зоны, але не атрымліваючы істотных перамог у вайне супраць арміі Руанды^[55]. У чэрвені 1992 г., каб дасягнуць шматпартыйнага ўрада ў Кігалі, РПФ абвесціў спыненне агню і пачаў перамовы з урадам Руанды ў Арушы ў Танзаніі^[56]. У пачатку 1993 г. некалькі экстрэмісцкіх груп хуту сфарміраваліся і пачалі кампанію празмернай жорсткасці ў дачыненні да тутсі^[57]. РПФ адказаў на гэта спыненнем мірных перамоў і масіўнай атакай, захапіўшы вялікую колькасць зямель на поўначы краіны^[58]. Урэшце мірныя перамовы аднавіліся ў Арушы, у выніку чаго ў жніўні 1993 года былі заключаны некалькі пагадненняў, вядомыя пад назвай «Арушскія пагадненні». Яны далі РПФ месцы ў Падзеленым Пераходным Урадзе (ППУ) і ў нацыянальнай арміі^[59][60]. Місія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР) — міратворчыя сілы — прыехала ў краіну, а РПФ былі дадзеныя месцы ў нацыянальным парламенце ў Кігалі на час падрыхтоўкі ППУ^[61].

Рух «Моц хуту»

У першыя гады рэжыму Хаб'ярыманы назіраўся сур’ёзны эканамічны рост і змяншэнне жорсткасці ў дачыненні тутсі^[43]. Аднак многія бескампрамісныя ненавіснікі тутсі засталіся на кіруючых пасадах, уключаючы сям’ю першай лэдзі Агаты Хаб'ярыманы, якая была вядомая як «аказу» або «клан Мадам»^[62], і Прэзідэнт абапіраўся на іх ва ўсталяванні і ўмацаванні рэжыму^[63]. Калі РПФ уварваўся ў краіну ў 1990 г., Хаб'ярымана і яго найбліжэйшыя людзі спужаліся пагрозы з боку тутсі і распрацавалі анты-тутсі ідэалогію^[64], якая стала вядомай пад назвай «Моц хуту»^[65]. Група ваенных афіцэраў і членаў урада заснавала часопіс з назвай «Кангура», які хутка стаў папулярны ў краіне^[66]. Там публікавалася анты-тутсі прапаганда, уключаючы Дзесяць Запаведзяў Хуту — вялікі спіс расісцкіх рэкамендацый, у якім хуту, які жаніўся з тутсі, называўся «здраднікам»^[67]. У 1992 г. дзяржаўная эліта стварыла партыю Кааліцыя для Абароны Рэспублікі (КдАР), якая была звязана з кіруючай партыяй, але мела больш правы характар і рэгулярна крытыкавала Прэзідэнта за яго «мяккасць» у барацьбе з РПФ^[68].

Пасля дасягнутага ў 1992 г. спынення агню паміж Хаб'ярыманам і РПФ значная колькасць экстрэмістаў ва ўрадзе Руанды і арміі пачала актыўна ствараць змову супраць Прэзідэнта, бо баялася магчымага прыходу тутсі ва ўрад^[69]. Хаб'ярымана паспрабаваў зрынуць іх з кіруючых армейскіх пазіцый, але дасягнуў поспеху толькі часткова; прадстаўнікі «аказу» Агюстэн Ндзіндзілійімана і Тэанестэ Багасара засталіся на магутных пасадах, забяспечваючы прыхільнікаў палітыкі «жорсткай лініі» ўладай^[70]. На працягу 1992 г. радыкалы распачалі кампаніі па лакальных забойствах тутсі, якія дасягнулі кульмінацыі ў студзені 1993 г., калі экстрэмісты і мясцовыя хуту забілі каля 300 чалавек^[57]. Калі РПФ аднавіў ваенныя дзеянні ў лютым 1993 г., ён згадаў гэтыя забойствы ў якасці асноўнага матыву^[71], але гэта прывяло толькі да росту экстрэмізму ў папуляцыі хуту^[72].

З сярэдзіны 1993 г. рух «Моц хуту» ўяўляў сабой ужо трэцюю па палітычнай моцы сілу ў палітыцы Руанды (пасля ўрада Хаб'ярыманы і ўмеранай апазіцыі)^[65]. Акрамя КдАР, ніводная партыя не заявіла пра падтрымку руху «Моц хуту»^[73]. Аднак амаль кожная партыя падзялілася на «ўмеранае» і «моцнае» крылы, а прадстаўнікі кожнага лагера імкнуліся займець легітымнае лідарства ў сваіх партыях^[73]. Нават кіруючая партыя мела «моцнае» крыло, якое пераважна складалася з тых, хто быў супраць намаганняў Хаб'ярыманы па дасягненні міру з РПФ^[74]. Некалькі радыкальных узброеных фарміраванняў (міліцыя), пераважна з моладзі, уваходзілі ў склад «моцных» крылаў партый; гэта былі Інтэрахамвэ, якія былі часткаю кіруючай партыі^[75], і КдАР-аўскія Імпузамугамбі^[76]. Моладзевая міліцыя пачала актыўна ўчыняць разню па ўсёй краіне^[77]. Армія Руанды рыхтавала міліцыю, калі-нікалі разам з французскай арміяй, якая не ведала сапраўднай мэты стварэння такіх фарміраванняў^[76].

Падрыхтоўка да генацыду

Гісторыкі не згаджаюцца ў меркаваннях наконт канкрэтнай даты, калі ідэя «канчатковага вырашэння праблемы» (забойства ўсіх тутсі ў Руандзе) была ўпершыню вынесена на абмеркаванне. Жэрар Пруньё датуе яе 1992 г., калі Хаб'ярымана пачаў весці перамовы з РПФ^[78], а журналіст Лінда Мелверн лічыць, што гэта адбылося раней — у 1990 г. — адразу пасля ўварвання РПФ^[79]. Армія пачала ўзбройваць грамадзянскіх халоднай зброяй (напрыклад, мачэтэ) з 1990 г. і вучыць моладзь хуту біцца; афіцыйнай прычынай для гэтага абвяшчалася праграма «грамадзянскай абароны», скіраваная на супраціўленне РПФ^[80], аднак тая ж самая зброя пазней выкарыстоўвалася ў ажыццяўленні генацыду^[81]. Руанда таксама закупіла вялікую колькасць гранат і амуніцыі ў канцы 1990 г.; падчас адной са здзелак будучы Генеральны сакратар ААН Бутрас Бутрас-Галі, выконваючы тады абавязкі Міністра замежных спраў Егіпта, спрыяў продажу ў Руанду вялікай партыі егіпецкай зброі^[82]. Сілы Абароны Руанды (САР) нарошчвалі колькасць асабовага саставу ў гэты перыяд, павялічваючы колькасць арміі з 10 000 да амаль 30 000 салдат за адзін год^[80]. Новыя рэкруты часта мелі праблемы з дысцыплінай^[80]; пачала назірацца істотная розніца паміж элітнымі Прэзідэнцкай Гвардыяй і Жандармерыяй, якія праходзілі доўгія і цяжкія трэніроўкі, і звычайнымі жаўнерамі, якія праходзілі мінімальнае навучанне^[83].

У сакавіку 1993 г. «Моц хуту» склала спіс «здраднікаў», якіх прадстаўнікі руху планавалі забіць, прычым, магчыма, імя Прэзідэнта Хаб'ярыманы было ў гэтым спісе^[74]; КдАР публічна абвінавачвала Прэзідэнта ў здрадзе^[74]. Прадстаўнікі анты-тутсі эліты таксама лічылі, што нацыянальная радыёстанцыя «Radio Rwanda» стала занадта ліберальнай і лаяльнай да апазіцыі; у хуткім часе яны заснавалі новую радыёстанцыю — «Свабоднае радыё і тэлебачанне тысячы ўзгоркаў» (RTLMC), змест вяшчання якой складаўся з сумесі расісцкай прапаганды, абсцэнных жартаў і музыкі, прычым радыё хутка стала вельмі папулярным па ўсёй краіне^[84]. На працягу 1993 г. радыкалы імпартавалі мачэтэ ў колькасцях, якія значна перавышалі сельскагаспадарчыя патрэбнасці, тое ж адбывалася і з іншымі прыладамі, якія маглі выкарыстоўвацца ў якасці зброі: нажамі, піламі і нажніцамі^[85]. Гэтыя інструменты пачалі распаўсюджвацца па краіне, нібыта ў мэтах сеткі грамадзянскай абароны^[85].

У кастрычніку 1993 г. Прэзідэнт Бурундзі Мельхіёр Ндадае, які быў абраны ў чэрвені як першы ў гісторыі краіны Прэзідэнт-хуту, быў забіты экстрэмістамі-тутсі з шэрагаў армейскіх афіцэраў^[86]. Забойства выклікала рэзананс у Руандзе: сярод хуту зноў узніклі меркаванні, што тутсі — іх ворагі і ім няма даверу^[87]. КдАР і «Моцныя» крылы іншых партый зразумелі, што яны могуць выкарыстоўваць сітуацыю ў сваіх мэтах^[87]. Ідэя «канчатковага вырашэння», якая ўпершыню выказвалася ў 1992 г. і пакінула значны ўплыў на палітычныя эліты, пачала актына распрацоўвацца і планавацца імі^[87]. Яны нагняталі атмасферу ў папуляцыі хуту, каб распачаць забойствы, спекулюючы на публічных выступах пасля забойства Ндадае, прапагандзе RTLMC і традыцыйнай лаяльнасці руандыйцаў да ўлады^[87]. Лідары «моцных» крылаў партый пачалі ўзбройваць Інтэрахамвэ і іншыя міліцэйскія падраздзяленні аўтаматамі AK-47 і іншай стралковай зброяй; раней жа ўзбраенне вялося толькі мачэтэ ды іншай традыцыйнай халоднай зброяй і прыладамі^[88].

Забойства Хаб’ярыманы

Жувеналь Хаб'ярымана ў 1980 г.

6 красавіка 1994 г. самалёт, на борце якога знаходзіліся Жувеналь Хаб'ярымана і Сіпрыен Нтар'яміра (Прэзідэнт Бурундзі, які быў хуту), быў збіты падчас падрыхтоўкі да пасадкі ў Кігалі. Пры гэтым загінулі ўсе, хто былі ў самалёце. Спачатку ў адказнасці за напад абвінавачваліся і РПФ, і экстрэмісты-хуту. Праз пэўны час расследаванне ўрада Руанды абвінаваціла экстрэмістаў-хуту з шэрагаў арміі Руанды^[89]. У студзені 2012 г. французскае расследаванне пацвердзіла, што ракетны агонь, які прывёў да знішчэння самалёта Прэзідэнта Руанды «не мог весціся з ваеннай базы, занятай тутсі на чале з Кагамэ»^[90]. Нягледзячы на разыходжанні ў версіях наконт выканаўцаў тэракта, большасць даследчыкаў сыходзіцца на думцы, што забойства двух Прэзідэнтаў-хуту стала каталізатарам генацыду.

Вечарам 6 красавіка (пасля смерці Хаб’ярыманы) быў сфарміраваны крызісны камітэт, які складаўся з генерал-маёра Агюстэна Ндзіндзілійіманы, палкоўніка Тэанестэ Багасары і іншых вышэйшых армейскіх афіцэраў^[91]. Камітэт узначальваўся Багасарам, нягледзячы на тое, што ў яго склад уваходзіў вышэйшы па званні Ндзіндзілійімана^[92]. Прэм’ер-міністр Агата Увілінгійімана, у адпаведнасці з законам, пасля смерці Прэзідэнта павінна была пераняць найвышэйшую выканаўчую ўладу ў Руандзе^[93], але камітэт адмовіўся ёй падпарадкоўвацца^[93]. Рамэа Далер, камандуючы сіламі МААНпР, сустрэўся з прадстаўнікамі камітэта той жа ноччу і запатрабаваў, каб камітэт прызнаў уладу Увілінгійіманы, але Багасара адмовіўся гэта зрабіць, спасылаючыся на тое, што Увілінгійімана не «забяспечыць дабрабыт руандыйскага народа» і будзе «няздольнай кіраваць нацыяй»^[93]. Камітэт таксама апраўдаў сваё існаванне неабходнасцю забяспечваць грамадска-палітычную стабільнасць пасля смерці Прэзідэнта^[93]. Багасара спрабаваў пераканаць МААНпР і РПФ^[94], што камітэт дзейнічае, каб стрымліваць Прэзідэнцкую Гвардыю, якая, па словах прадстаўнікоў камітэта, «выйшла з-пад кантролю»^[95], і каб забяспечваць выкананне Арушскіх пагадненняў^[93].

Забойства ўмераных лідараў

МААНпР адправіў у якасці эскорту 10 бельгійскіх салдат да Прэм'ер-міністра Увілінгійіманы, каб суправадзіць яе ў офісы «Radio Rwanda» для выканання звароту да нацыі^[96]. Гэта, аднак, не ўдалося, бо Прэзідэнцкая Гвардыя вельмі хутка ўсталявала кантроль над радыёстанцыяй і не дазволіла Увілінгійімане прамаўляць у прамым эфіры^[96]. Пазней зранку некалькі салдат і натоўп, які складаўся з грамадзянскіх асоб, абяззброілі бельгійскую ахову Увілінгійіманы, прымусіўшы яе скласці зброю^[97]. Пасля гэтага Увілінгійімана і яе муж былі забітыя, але іх дзеці здолелі выжыць: яны схаваліся за мэбляй, а потым былі ўратаваныя сенегальскім афіцэрам МААНпР Мбае Дыанем^[98]. 10 бельгійцаў былі забраны на ваенную базу «Camp Kigali», дзе з іх здзекаваліся і катавалі, а потым забілі^[99]. Маёр Бернард Нтуяхага, які камандаваў падраздзяленнем Прэзідэнцкай Гвардыі, якое здзейсніла гэтыя забойствы, быў прысуджаны да 20 гадоў пазбаўлення свабоды бельгійскім судом у 2007 г.^[100]

Але забойствам Увілінгійіманы ўсё не скончылася: экстрэмісты правялі ноч з 6 красавіка на 7 красавіка на вуліцах Кігалі са спісамі вядомых умераных палітыкаў і журналістаў, каб забіць іх^[101][97]. У спіс ахвяр таго вечара ўваходзілі наступныя значныя асобы: Прэзідэнт Канстытуцыйнага Суда Джозеф Каваруганда, Міністр Сельскай гаспадаркі Фрэдэрык Нзамурамбаха, лідар Ліберальнай Партыі Ландвалд Ндасінгва і яго канадская жонка і галоўны перамоўшчык у Арушы Баніфацый Нгулінзіра^[96]. Некалькі ўмераных палітыкаў выжылі, у тым ліку прэм'ер-міністр-дэлегат Фаўстын Твагірамунгу^[102], але ў цэлым ліквідацыя ўмераных палітыкаў і журналістаў прайшла паспяхова: да поўдня 7 красавіка ўсе ўмераныя палітычныя лідары Руанды ці былі мёртвыя, ці схаваліся, такім чынам магчымасць сфарміраваць умераны ўрад была згублена^[103]. Бадай што адзіным выключэннем быў новы начальнік штаба арміі Марсель Гацінзі: кандыдат Агюстэн Бізімунгу, які быў высунуты на гэту пасаду з прапановы Багасары, быў адхілены крызісным камітэтам, таму Багасара быў вымушаны згадзіцца на прызначэнне Гацінзі^[104]. Гацінзі спрабаваў дамагчыся неўмяшання арміі ў генацыд^[105] і дамагчыся спынення агню з РПФ^[106], але ён меў толькі абмежаваны кантроль над сваімі войскамі і быў заменены радыкальным Агюстэнам Бізіманам усяго толькі праз 10 дзён^[105].

Планаванне і арганізацыя

Больш за 5000 чалавек, якія шукалі паратунку ў царкве Нтрама былі забіты гранатамі, мачэтэ, вінтоўкамі або спалены жывымі.

Крызісны камітэт, які ўзначальваўся Тэанестэ Багасарам, атрымаў уладу ў краіне пасля смерці Хаб'ярыманы^[127] і быў галоўнай структурай, якая каардынавала і ажыццяўляла генацыд^[128]. Багасара адразу жа пачаў аддаваць загады на забойствы тутсі, асабіста накіраваўшы іх да групы Інтэрахамвэ ў Кігалі^[129] і тэлефануючы лідарам у правінцыях^[130]. Іншымі вядучымі арганізатарамі на нацыянальным узроўні з'яўляліся міністр абароны Агюстэн Бізімана, камандуючы дэсантам Алоіс Нтабакузэ і кіраўнік Прэзідэнцкай Гвардыі Пратэ Мпіранья^[128]. Бізнесмен Фелісьен Кабуга заснаваў «Свабоднае радыё і тэлебачанне тысячы ўзгоркаў» (RTLMC) і Інтэрахамвэ, у той час калі Паскаль Мусабэ і Жазеф Нзірарэра былі адказнымі за каардынацыю дзеянняў Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі на нацыянальным узроўні^[128].

У Кігалі на чале генацыду стаяла Прэзідэнцкая Гвардыя — добра падрыхтаваныя элітныя падраздзяленні арміі^[131]. Ім дапамагалі Інтэрахамвэ і Імпузамугамбі^[81], якія ўсталявалі шматлікія блокпасты па ўсёй сталіцы. Кожны чалавек, які хацеў прайсці блокпост мусіў паказаць картку нацыянальнай ідэнтыфікацыі, у якой змяшчалася інфармацыя пра прыналежнасць да той ці іншай этнічнай групы; усіх, хто мелі карткі тутсі, забівалі на месцы адразу жа^[114]. Міліцыя таксама ініцыявала вобыск у гарадскіх дамах, забіваючы тутсі і забіраючы іх маёмасць^[81]. Губернатар Кігалі Тарсіс Рэнзаха граў вядучую ролю ў гэтым, спрыяючы стварэнню новых блокпастоў і патрабуючы ад іх большай эфектыўнаўсці. Таксама Тарсіс Рэнзаха выкарыстоўваў сваё высокае службовае становішча ў правінцыйным урадзе, звальняючы тых дзяржаўных дзеячаў, якія не былі дастаткова актыўныя ў рэалізацыі забойстваў^[132].

У сельскіх раёнах у большасці выпадкаў мясцовыя ўлады былі таксама вінаватыя ў аддачы ланцуга камандаў на ажыццяўленне генацыду^[133]. Губернатар кожнай правінцыі, атрымоўваючы загады з Кігалі, праводзіў інструктаж лідараў раёнаў (bourgmestres), якія, у сваю чаргу, даносілі інфармацыю да лідараў сектараў, ячэек і вёсак у сваіх раёнах^[133]. Большасць забойстваў у вёсках ажыццявілі звычайныя грамадзянскія асобы па загадзе мясцовых улад^[134]. Тутсі і хуту жылі побач у сваіх вёсках, таму сем'і ведалі адна адну вельмі добра, што зрабіла тутсі лёгкай здабычай сваіх суседзяў-хуту^[114]. Жэрар Пруньё тлумачыць такі шырокі ўдзел звычайнага насельніцтва ў генацыдзе насаджэннем яму ідэалогіі «дэмакратычнай большасці»^[134], у адпаведнасці з якой сцвярджалася, што тутсі з'яўляюцца небяспечнымі ворагамі хуту^[134] і што трэба бездакорна выконваць любое патрабаванне ўлад^[135]. Таксама Пруньё мяркуе, што меў месца «эфект прымусу», калі вяскоўцы, якія адмаўляліся забіваць тутсі, станавіліся ахвярамі прыніжэнняў і або ўвязваліся ў генацыд, або здзяйснялі самагубства^[134].

Крызісны камітэт прызначыў пераходны ўрад 8 красавіка, выкарыстоўваючы, аднак, умовы Канстытуцыі 1991 г. і ігнаруючы Арушскія пагадненні. Выконваючымі абавязкі Прэзідэнта і Прэм'ер-міністра былі прызначаны адпаведна Тэадор Сіндзікубваба і Жан Камбанда^[136]. Нягледзячы на тое, што ўсе палітычныя партыі былі прадстаўлены ва ўрадзе, большасць складалася з прыхільнікаў руху «Моц хуту»^[137]. Пераходны ўрад прыняў прысягу 9 красавіка, аднак адразу жа пераехаў з Кігалі ў Гітараму, каб пазбегнуць сутыкненняў паміж РПФ і арміяй Руанды ў сталіцы^[138]. Крызісны камітэт быў афіцыйна распушчаны, аднак Багасара і старшыя афіцэры фактычна працягвалі кіраваць краінай^[139]. Марыянетачны ўрад, які не мог рэальна ўплываць на дзеянні арміі або актывістаў Інтэрахамвэ, сыграў сваю ролю ў мабілізацыі насельніцтва на генацыд, стварыўшы ілюзію легітымізацыі рэжыму^[140][139]. Калі Рамэа Далер наведаў сядзібу ўрада праз тыдзень пасля яго фарміравання, то ўбачыў большасць дзяржаўных дзеячаў за лодарнічаннем і пазней апісаў гэта наступнай фразай: «Яны сартавалі свае планы пасяджэнняў і сустрэч, якія, як яны самі ведалі, ніколі не адбудуцца»^[141].

Сродкі і спосабы забойстваў

Чалавечыя чэрапы ў Тэхнічнай Школе Мурамбі.

9 красавіка назіральнікі ААН сталі сведкамі разні дзяцей у польскай царкве ў Гіконда. У той жа дзень 1000 цяжка ўзброеных і добра падрыхтаваных еўрапейскіх салдат прыбылі ў Руанду, каб вывесці грамадзянскі еўрапейскі персанал з краіны. Ніводны з гэтых жаўнераў не застаўся, каб дапамагчы МААНпР. Асвятленне падзей у СМІ пачалося з 9 красавіка, калі газета «Washington Post» паведаміла пра пакаранне смерцю руандыйскіх супрацоўнікаў устаноў па аказанні дапамогі на вачах у іх замежных калег. За 2 дні (9 і 10 красавіка) з Руанды былі эвакуіраваны амбасадар і 250 грамадзян ЗША.

Правінцыя Бутарэ стала выключэннем у распаўсюджванні хваль жорсткасці. Жан-Батыст Хаб'ярымана быў адзіным у краіне тутсі, які займаў пасаду прэфекта (губернатара), а Бутарэ была адзінай правінцыяй, дзе ва ўладзе дамінавала апазіцыйная партыя^[142]. Хаб'ярымана здолеў захаваць адносны спакой у правінцыі і супрацьстаяў генацыду, пакуль не быў зрынуты са сваёй пасады экстрэмістам Сільвенам Ндзікуманам^[142]. Сустрэўшы супраціў мясцовага насельніцтва і яго нежаданне забіваць суграмадзян, цэнтральны ўрад накіраваў з Кігалі міліцыю на верталёце, якая адразу жа прыступіла да забойстваў тутсі^[142].

Большасць ахвяр была забіта ва ўласных вёсках або гарадах, прычым часта ролю катаў выконвалі іх суседзі. Міліцыя звычайна забівала людзей з дапамогай мачэтэ, калі некаторыя армейскія падраздзяленні выкарыстоўвалі вінтоўкі. Банды хуту шукалі сваіх ахвяр у цэрквах і школах, дзе апошнія хаваліся, і чынілі разню. Мясцовыя ўлады і радыё (якое спансіравалася ўрадам) падбухторвалі звычайных грамадзян забіваць сваіх суседзяў, а тых, хто адмаўляўся, часта забівалі саміх. Пачаў дзейнічаць наступны прынцып: «Або вы прымаеце ўдзел у разні, або самі будзеце зарэзаныя»^[143].

Адно з такіх масавых забойстваў адбылося ў Ньярубуе. 12 красавіка больш за 1500 тутсі схаваліся ў каталіцкай царкве ў Ньянге, што ў камуне Ківуму. Мясцовыя атрады Інтэрахамвэ па атрыманні згоды ад улад выкарысталі бульдозеры, каб знесці царкоўны будынак^[144]. Міліцыя выкарыстоўвала мачэтэ і вінтоўкі, каб забіць кожнага чалавека, які спрабаваў збегчы. Мясцовы святар Атанас Серомба пазней быў прызнаны вінаватым у генацыдзе і злачынствах супраць чалавецтва і прысуджаны на пажыццёвае зняволенне за сваю ролю ў зносе царквы^{[144][145][146]}. У іншым выпадку тысячы людзей схаваліся ў Афіцыйнай Тэхнічнай Школе (фр.: École Technique Officielle) у Кігалі, дзе знаходзіліся бельгійскія салдаты МААНпР. 11 красавіка бельгійцы былі выведзены з будынка і Узброеныя сілы Руанды разам з міліцыяй забілі ўсіх тутсі^[147].

Некаторыя людзі актыўна спрабавалі спыніць генацыд або, прынамсі, схаваць безабаронных тутсі. Сярод іх былі Рамэа Далер (канадскі генерал-лейтэнант з шэрагаў МААНпР), Піэрантоніа Коста (італьянскі дыпламат, які ўратаваў многіх ад смерці), Антонія Лакатэлі (італьянскі валанцёр, якая спрабавала ўратаваць 300 або 400 тутсі, заклікаючы лідараў міжнароднай супольнасці да ўмяшання, і пазней была забіта Інтэрахамвэ), Жаклін Мукансанера (жанчына-хуту, якая ўратавала тутсі падчас генацыду), Поль Русесабаджына (фільм «Гатэль „Руанда“» апісвае яго гісторыю), Карл Уілкенс (адзіны амерыканец, які вырашыў застацца ў Руандзе падчас генацыду), Андрэ Сібамана (святар і журналіст, які ўратаваў многіх; па нацыянальнасці ён быў хуту) і капітан Мбае Дзіань (афіцэр арміі Сенегала, які служыў у шэрагах МААНпР і ўратаваў многіх, перш чым быў забіты).

Сексуальныя злачынствы

Фатаграфіі ахвяр генацыду, якія знаходзяцца ў Мемарыяльным Цэнтры Генацыду ў Кігалі.

Згвалтаванні выкарыстоўваліся як звычайны інструмент дзейнасці Інтэрахамвэ, мэтай якіх было цалкам знішчыць папуляцыю тутсі^[148]. У шырокім распаўсюджванні згвалтаванняў таксама была віна прапаганды хуту, якая апісвала жанчын-тутсі як «сексуальна прывабную „пятую калону“, якая знаходзіцца ў саюзе з ворагамі хуту». Выключная жорсткасць падчас здзяйснення сексуальнага гвалту, як і ўдзел жанчын-хуту ў атаках, сведчаць пра тое, што прапаганда закранула глыбінныя гендарныя пачуцці хуту, мабілізаваўшы на генацыд як мужчын, гэтак і жанчын^[149]. Салдаты Арміі Вызвалення Руанды і Сіл Абароны Руанды, уключаючы Прэзідэнцкую Гвардыю, а таксама грамадзянскія асобы гвалтавалі пераважна жанчын-тутсі^[150]. Нягледзячы на тое, што найчасцей ахвярамі сексуальных злачынстваў станавіліся тутсі, умераныя хуту жаночага полу таксама цярпелі ад гэтага^[150].

Мэтай гвалту з'яўляліся і жанчыны, мужамі якіх былі прадстаўнікі не іх этнічнай групы^[151]. Спецыяльны дакладчык ААН па Руандзе ў 1996 г. паведаміў наступнае: «Згвалтаванні былі правілам, а іх адсутнасць — выключэннем. Яны былі сістэматычнымі і выкарыстоўваліся ў якасці зброі»^[152]. Шляхам ужывання сілы і запужвання генацыднікі дамагліся таго, што людзі не ўмешваліся, калі побач гвалтавалі жанчын. Марыя Луіза Ніёбухунджыра ў сваіх паказаннях сцвярджала, што падчас таго, як яе згвалтавалі 5 разоў за 1 дзень, побач знаходзіліся і моўчкі назіралі за гэтым мясцовыя жыхары, мужчыны-хуту і нават некаторыя армейскія генералы. Яна таксама распавяла, што, нават калі гвалтаўнікі аддалі яе пад догляд жанчынам, яна не толькі не атрымала ні спачування, ні дапамогі, але яшчэ і была вымушана па іх загадах апрацоўваць зямлю паміж згвалтаваннямі^[152].

Многія з тых, хто выжылі, былі заражаны ВІЧ, які быў перададзены ім гвалтаўнікамі^[153]. Варта адзначыць, што генацыднікі спецыяльна рэкрутавалі ВІЧ-інфіцыраваных мужчын: падчас канфлікту экстрэмісты хуту выпусцілі з бальніц сотні пацыентаў, хворых на СНІД, і сфарміравалі з іх «дружыны для згвалтаванняў». Мэтай гэтага было інфіцыраваць як мага больш тутсі, знішчыць іх рэпрадуктыўны апарат і прынесці ім «павольную і няўмольную смерць»^[154]. Калецтва палавых органаў таксама мела месца пасля згвалтаванняў і ўключала ў сябе такія рэчы, як пашкоджанне похвы з дапамогай мачэтэ, нажоў, завостраных палак, кіпеню і кіслаты^[151]. Мужчыны рэдка станавіліся ахвярамі згвалтаванняў^[150], аднак выпадкі палавога калецтва былі распаўсюджаны, найчасцей у форме адразання геніталій, якія потым публічна дэманстраваліся ў якасці трафеяў^[150]. Усё гэта мела мэтай зрабіць немагчымым нараджэнне новых пакаленняў тутсі.

Колькасць загінуўшых

Праз хуткасць і хаатычнасць генацыду дагэтуль няма кансэнсусу наконт колькасці людзей, забітых у перыяд паміж 6 красавіка і сярэдзінай ліпеня. Гэтак жа, як і ў выпадку генацыдаў, якія ажыццяўлялі нацысты Трэцяга рэйха і Чырвоныя кхмеры ў Камбоджы, арганізатары не запісвалі колькасць знішчаных людзей. Урад РПФ сцвярджае, што былі забіты 1 071 000 чалавек, з якіх 10 % былі хуту па этнічнай прыналежнасці. Журналіст Філіп Гурвіч згаджаецца з лічбай загінуўшых каля 1 млн, у той жа час ААН ацэньвае колькасць ахвяр у 800 000. Алекс дэ Вааль і Ракія Амар з «Афрыканскіх правоў» ацэньваюць колькасць памерлых лічбай каля 750 000, калі Элісан Дэс Форджэс з «Human Rights Watch» кажа пра «прынамсі 500 000». Джэймс Сміт з «Aegis Trust» піша: «Што важна помніць, дык гэта тое, што меў месца генацыд, мэтай якога была ліквідацыя ўсіх тутсі — мужчын, жанчын і дзяцей — і знішчэнне любой памяці пра іх існаванне»^[155].

Да пачатку генацыду ў Руандзе жылі 7,3 млн чалавек наступных этнічных груп: 84 % хуту, 15 % тутсі і 1 % тва. Па афіцыйных дадзеных урада Руанды за 100 дзён ахвярамі генацыду сталі 1 174 000 чалавек (больш за 10 000 забіваліся кожны дзень, 400 — кожную гадзіну, 7 — кожную хвіліну). У жывых засталіся толькі каля 300 000 прадстаўнікоў тутсі. Тысячы ўдоў, многія з якіх былі ахвярамі згвалтаванняў, зараз ВІЧ-пазітыўныя. Засталіся каля 400 000 сірот, з якіх каля 85 000 былі вымушаны стаць кіраўнікамі таго, што засталося ад іх сем'яў^[156].

МААНпР і ААН

Школьная дошка ў Кігалі са згадваннем Рамэа Далера.

Місія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па Руандзе (МААНпР) знаходзілася ў Руандзе з кастрычніка 1993 г.^[170] з мандатам назіраць рэалізацыю Арушскіх пагадненняў^[171]. Камандуючы МААНпР Рамэа Далер даведаўся пра рух «моц хуту» адносна рана^[172]: у студзені 1994 г. інфарматар з урада вывеў Далера на групу, якая імкліва ўзбройвала міліцыю і планавала масавыя вынішчэнні тутсі. МААНпР нават знайшла іх склад узбраення^[173]. Далер накіраваў прамое паведамленне ў Дэпартамент аперацый па падтрыманні міру (ДАпПМ) ААН у Нью-Ёрк, у якім папрасіў дазвол на правядзенне рэйдаў па знойдзеных складах зброі^[172], аднак ААН адмовіла Далеру ў яго просьбе і папракнула яго тым, што ён хоча пашырыць паўнамоцтвы свайго мандата. Варта адзначыць, што Далер таксама паведаміў ДАпПМ інфармацыю пра падрыхтоўку генацыду: «Пакуль МААНпР знаходзіцца тут па мандаце, яму [інфарматару] загадалі зарэгістраваць усіх тутсі ў Кігалі. Ён падазравае, што гэта спіс на ліквідацыю. Ён прывёў прыклад, што за 20 хвілін яго персанал можа забіць да 1000 тутсі»^[174]. Далер не змог атрымаць вялікай падтрымкі і ад адміністрацыйнага кіраўніка МААНпР Жака-Ражэ Бу-Бу, які, дарэчы, абвінавачваўся РПФ у падтрымцы Прэзідэнта Хаб'ярыманы і эліты хуту^[175]. МААНпР мела вельмі абмежаваныя рэсурсы^[176], і яе спробы ўсталяваць пераходны ўрад былі скасаваныя Прэзідэнтам Хаб'ярыманам і прыхільнікамі жорсткай лініі ў пачатку 1994 г.^[177] К красавіку Савет Бяспекі стаў пагражаць МААНпР скасаваннем яе мандата ў выпадку адсутнасці прагрэсу^[178].

Пасля смерці Хаб'ярыманы і пачатку генацыду генерал Далер паўторна паспрабаваў наладзіць дыялог паміж крызісным камітэтам і РПФ з мэтай аднаўлення міру^[179]. Ноччу 6 красавіка ён накіраваў сілам урада спачуванні з прычыны смерці Хаб'ярыманы і заклікаў іх спыніць забойствы^[180]. Далер таксама прасіў Кагамэ не аднаўляць грамадзянскую вайну, каб пазбегнуць эскалацыі жорсткасці і даць магчымасць МААНпР спыніць забойствы^[181]. Але ніводны з бакоў не быў зацікаўлены ў спыненні агню^[157]. Частка VI мандата МААНпР рабіла яе бяссільнай ва ўжыванні ваеннай сілы^[114], акрамя таго, многія руандыйскія супрацоўнікі МААНпР былі забіты ў першыя дні генацыду, што яшчэ мацней абмежавала магчымасці місіі^[157]. Такім чынам МААНпР стала выконваць ролю выключна старонняга назіральніка, а Далер потым адзначыў яе «правал»^[182]. Найбольш значным дасягненнем МААНпР было прадастаўленне сховішча тысячам тутсі і ўмераным хуту ў яе штабе на стадыёне «Амахора» і на іншых аб'ектах пад кантролем ААН, што дазволіла людзям перажыць генацыд^[183]. МААНпР таксама прымала ўдзел у эвакуацыі замежных грамадзян, што прывяло і да трагедыі: група бельгійскіх салдат, якая ахоўвала 2000 руандыйцаў у Афіцыйнай Тэхнічнай Школе, атрымала загад пакінуць сваю дыслакацыю, каб дапамагчы з эвакуацыяй. Пасля таго, як бельгійцы пакінулі будынак, міліцыя хуту ўвайшла і выразала ўсіх унутры^[184].

12 красавіка ўрад Бельгіі, які меў адну з найвялікшых ваенных груп у складзе МААНпР^[185] і страціў 10 салдат падчас абароны Прэм'ер-міністра Увілінгійіманы, абвясціў пра адвод сваіх людзей. Бельгія таксама паспрабавала пралабіраваць у ААН ідэю аб адводзе ўсёй місіі МААНпР^[186]. У адказ на гэта Далер запратэставаў, сцвярджаючы, што, наадварот, сілы МААНпР мусяць быць узмоцнены і павінен быць выдадзены новы мандат, каб абараніць тысячы людзей, якіх выратавала МААНпР^[187]. Савет Бяспекі ААН, аднак, адмовіў Далеру ў гэтай просьбе, паставіўшы наступны ўльтыматум: або к пачатку мая будзе дасягнутае спыненне агню, або МААНпР будзе адведзеная^[188]. Журналіст Філіп Гурвіч адзначае, што гэта, магчыма, было звязана са стратамі падчас нядаўняй місіі ААН у Самалі, таму мэтай ААН было «выбрацца з Руанды» і «пакінуць яе сам-насам са сваім лёсам»^[189]. Рашучую ролю ва ўратаванні многіх людзей сыграла Новая Зеландыя, якая ў той час старшынствавала ў Савеце Бяспекі і была адзінай краінай, якая прагаласавала за ўзмацненне прысутнасці ААН у Руандзе^[190], а ў канцы красавіка ёй удалося ўгаварыць Савет адкласці адвод МААНпР^[191], нягледзячы на пратэсты ЗША і Вялікабрытаніі супраць гэтага^[192]. У сярэдзіне мая ААН канчаткова прызнала, што «акты генацыду маглі мець месца»^[193], і згадзілася на ўзмацненне місіі ў Руандзе пад назвай «МААНпР 2»^[192]. Зрэшты, новыя салдаты пачалі прыбываць толькі ў чэрвені^[194], таму да канца генацыду ў ліпені іх роля пераважна заключалася ў падтрыманні бяспекі і стабільнасці на занятых РПФ тэрыторыях^[195]. МААНпР пакінула Руанду ў 1996 г. пасля згоды на адвод ад урада на чале з РПФ^[195].

Францыя і аперацыя «Біруза»

Французскія марскія пехацінцы (парашутысты) стаяць на варце каля аэрапорта (жнівень 1994 г.).

Падчас кіравання Прэзідэнта Хаб'ярыманы Францыя наладзіла з ім вельмі шчыльныя адносіны ў межах палітыкі Франсафрыкі^[196]. Калі РПФ распачаў Руандыйскую Грамадзянскую Вайну ў 1990 г., Хаб'ярымана адразу жа атрымаў ваенную дапамогу ад Прэзідэнта Францыі Франсуа Мітэрана^[197], які разглядаў РПФ як «аплот Англафоніі» і негатыўна ставіўся да ідэй Прэзідэнта Уганды аб стварэнні англамоўнага «Тутсілэнда», бо баяўся змяншэння французскага ўплыву ў рэгіёне за кошт павелічэння англійскага^[198]. Францыя адправіла 600 дэсантнікаў у Руанду, якія эфектыўна дапамаглі ўраду стрымаць уварванне РПФ і нават адбіць тэрыторыі, кантроль над якімі РПФ усталяваў у першыя дні вайны^[199]. Францыя не выводзіла гэтыя войскі на працягу ўсёй грамадзянскай вайны^[200].

На працягу першых дзён генацыду Францыя распачала ваенную аперацыю «Амарыліс», у якой прынялі ўдзел 190 дэсантнікаў, якім дапамагала армія Бельгіі і МААНпР: мэтай аперацыі было вывядзенне замежных грамадзян з Руанды^[201]. Пазней Жэрар Пруньё ахарактарызаваў гэту аперацыю як «ганьбу», бо французы і бельгійцы не дазвалялі любым тутсі суправаджаць іх: тыя нямногія тутсі, якім удалося схавацца ў ваенных эвакуацыйных грузавіках, былі выкінуты з іх на кантрольна-прапускны пунктах урада Руанды і адразу жа забіты пры поўным бяздзеянні еўрапейскіх салдат^[202]. Французы таксама раздзялялі змешаныя сем'і, забіраючы замежных грамадзян і пакідаючы руандыйцаў на смерць^[202]. У той жа час французы выратавалі некалькі высокіх членаў урада Хаб'ярыманы, уключаючы яго жонку Агату^[202]. Неаднаразова адбываліся выпадкі, калі французскія войскі выкарыстоўвалі транспартныя сродкі МААНпР без дазволу генерала Далера^[203]. Французскія дыпламаты пакінулі амбасаду ў Кігалі адразу жа пасля таго, як знішчылі сотні дакументаў, у якіх змяшчаліся дэталі ўзаемаадносін са старым рэжымам^[204].

У канцы чэрвеня 1994 г. Францыя распачала аперацыю «Біруза» — місію па мандаце ААН для абароны перамешчаных асоб, уцекачоў і грамадзянскіх асоб у небяспецы. Французы пачалі наступленне са сваіх баз у Заіры ў гарадах Гома і Букаву і ўвайшлі ў Паўднёва-Заходнюю Руанду, усталяваўшы там зону «Біруза», якая змяшчалася ў трохвугольніку Ч'янгугу — Кібуе — Гікангора і займала каля 20 % усёй краіны^[205]. Міжнароднае Радыё Францыі сцвярджае, што «Біруза» выратавала каля 15 000 чалавек^[206], але той факт, што аперацыя пачалася ў самым канцы генацыду, калі РПФ ужо заняў большую частку краіны, паўплываў на тое, што аперацыя «Біруза» пачала ўспрымацца многімі руандыйцамі як місія па абароне хуту (у тым ліку і ўдзельнікаў генацыду) ад РПФ^[207]. Французы не змянілі варожай пазіцыі ў дачыненні РПФ, таму іх прысутнасць значна спыніла прасоўванне Руандыйскага Патрыятычнага Фронту ў Паўднёва-Заходняй Руандзе^[208].

Улічваючы ўсё вышэй апісанае, заканамерным з'яўляецца тое, што Францыя стала адрасатам шматлікіх пытанняў наконт яе ўплыву на падзеі ў Руандзе. У 1998 г. пад ціскам газеты «Le Figaro»^[209] і былога прэзідэнта грамадскай арганізацыі «Survie», французскі ўрад распачаў Французскую Парламенцкую Камісію па Руандзе^[209]. Справаздача камісіі абвінаваціла Францыю ў такіх памылках, як «ваеннае супрацоўніцтва на фоне этнічных сутыкненняў, разні і жорсткасці»^[210], але прыйшла да высновы, што Францыя не нясе прамой адказнасці за генацыд непасрэдна^[210]. У 2006 г., пасля таго як французскі суддзя абвінаваціў РПФ у забойстве Прэзідэнта Хаб'ярыманы і Руанда разарвала адносіны з Францыяй^[211], Руанда пачала сваё ўласнае даследаванне наконт французскага ўплыву на генацыд^[212]. Па выніках даследавання ў 2008 г. была апублікавана справаздача, якая абвінаваціла французскі ўрад у тым, што ён ведаў пра падрыхтоўку да генацыду і нават дапамагаў трэніраваць хуту ў шэрагах міліцыі: у спіс абвінавачваных трапілі 33 французскія ваенныя і палітыкі найвышэйшых узроўняў, уключаючы колішняга Прэзідэнта Франсуа Мітэрана, яго Прэм'ер-міністра Эдуара Баладзюра і Міністра замежных спраў Алена Жупэ^{[213][214][215]}. Адносіны паміж краінамі былі адноўлены ў канцы 2009 г.^[216], але, па стане на 2014 г., Прэзідэнт Кагамэ працягваў абвінавачваць Францыю ў «прамой ролі ў падрыхтоўцы генацыду»^[206].

Злучаныя Штаты Амерыкі

Амерыканскі ваенны канвой вязе свежую ваду з Гомы да руандыйскіх уцекачоў, якія знаходзіліся ў лагеры Кімбумба (Заір, жнівень 1994 г.).

Да вайны ўрад ЗША падтрымліваў інтарэсы тутсі, што выклікала ў хуту абурэнні, бо яны ўспрымалі гэта як патэнцыяльную падтрымку апазіцыі. Поль Кагамэ — афіцэр-тутсі ў выгнанні ва Угандзе, які з'яўляўся адным з заснавальнікаў Руандыйскага Патрыятычнага Фронту (РПФ) у 1986 г. і знаходзіўся ў адкрытым канфлікце з тагачасным урадам Руанды — быў запрошаны на ваенныя трэніроўкі ў Форт Лівенворт (штат Канзас), дзе знаходзілася адна з устаноў ваеннай адукацыі ЗША. У кастрычніку 1990 г., калі Кагамэ быў у Канзасе, РПФ распачаў уварванне ў Руанду. Праз два дні пасля ўварвання блізкі сябар Кагамэ і сузаснавальнік РПФ Фрэд Рвіг'ема быў забіты, пасля чаго ЗША арганізавалі вяртанне Кагамэ ва Уганду, каб апошні ўзначаліў ваеннае камандаванне РПФ^[217]. Артыкул у газеце «Washington Post» ад 16 жніўня 1997 г., напісаны кіраўніком яе паўднёва-афрыканскага бюро Лінам Дзюкам, змяшчаў інфармацыю аб тым, што спецназ ЗША праводзіў падрыхтоўку байцоў РПФ^[218][219].

У студзені 1994 г. член Савета Нацыянальнай Бяспекі ЗША Рычард Алан Кларк распрацаваў фармальную міратворчую дактрыну ЗША пад назвай «Presidential Decision Directive 25» (PDD-25).

Афіцыйна войскаў ЗША не было ў Руандзе на момант пачатку генацыду. Архіў Нацыянальнай Бяспекі (грамадская ініцыятыва ў ЗША) у сваёй справаздачы вылучыла 5 спосабаў, якімі ўрад ЗША паўплываў на запавольванне сусветнай рэакцыі на генацыд:

1. ЗША лабіравалі ў ААН ідэю татальнага адводу войскаў МААНпР з Руанды ў красавіку 1994 г.;
2. Дзяржаўны сакратар ЗША Уорэн Крыстафер і іншыя дзяржаўныя дзеячы пазбягалі ўжывання слова «генацыд» да 21 мая; нават пасля гэтай даты афіцыйныя асобы ЗША не ўжывалі тэрмін у публічных выступах на працягу 3 тыдняў;
3. Бюракратычныя працэдуры запаволілі агульны адказ ЗША на генацыд;
4. ЗША адмовіліся глушыць або спрыяць закрыццю экстрэмісцкага радыё, якое заклікала да забойстваў, спасылаючыся на вялікія фінансавыя высілкі і праблемы, якія могуць узнікнуць пасля гэтага ў галіне міжнароднага права;
5. Дзяржаўныя дзеячы ЗША дакладна ведалі, хто ўзначальваў генацыд, і нават праводзілі перамовы з гэтымі людзьмі з мэтай угаварыць апошніх спыніць жорсткасць, але не праявілі дастатковай настойлівасці і актыўныя меры^[220].

Паводле дадзеных разведкі, Прэзідэнт Клінтан і яго кабінет ведалі яшчэ да пачатку разні, што «канчатковае вырашэнне пытання па ліквідацыі ўсіх тутсі» планавалася^[221].

Страх ад магчымага паўтарэння падзей у Самалі шмат у чым вызначаў палітыку ЗША. Некаторыя наўпрост звязваюць бітву за Магадыша з тым, што ЗША перасталі ўмешвацца ў пазнейшыя канфлікты на кантыненце, як і не ўмяшаліся ў генацыд у Руандзе ў 1994 г. Пасля згаданай вышэй бітвы целы некалькіх амерыканскіх ахвяр канфлікту былі працягнуты па вуліцах Магадыша мясцовым натоўпам і членамі Самалійскага Нацыянальнага Альянсу. Па словах былога намесніка спецпрадстаўніка ЗША па Самалі Уолтэра Кларка, «прывід Самалі працягвае пужаць палітыкаў ЗША; наша недастатковае ўмяшанне ў падзеі ў Руандзе было абумоўлена тым, што мы баяліся паўтарэння чагосьці, што нагадвала бы падзеі ў Самалі»^[222]. Прэзідэнт Клінтан выказваўся пра адсутнасць інтэрвенцыі ЗША ў Руанду як пра адну з найбольшых няўдач у знешняй палітыцы ЗША ўвогуле: «Я не думаю, што мы змаглі бы спыніць генацыд, але адназначна мы бы дамагліся змяншэння яго маштабаў. Я вельмі шкадую пра наша бяздзеянне»^[223]. 80 % дыскусій у Вашынгтоне былі наконт эвакуацыі амерыканскіх грамадзян^[224].

Ватыкан

Каталіцкая Царква сцвярджае, што генацыд меў месца, але тыя, хто прымаў у ім удзел, нават калі былі веруючымі, парушалі галоўныя запаветы Царквы^[225]. Нягледзячы на тое, што рэлігійны фактар не быў значным у генацыдзе, у сваім дакладзе за 1999 г. «Human Rights Watch» абвінаваціла некаторых рэлігійных дзеячаў Руанды, уключаючы прадстаўнікоў Каталіцкай Царквы, Англіканскай Царквы (і іншых пратэстанцкіх дэнамінацый), у тым, што апошнія не рабіла прамога публічнага асуджэння генацыду; зрэшты, гэтыя абвінавачванні абвяргаюцца прадстаўнікамі згаданых рэлігійных арганізацый^[226]. Некаторыя рэлігійныя іерархі нават прыцягваліся да адказнасці за свой магчымы ўдзел у трагічных падзеях^[225]: напрыклад, каталіцкі біскуп Агюстэн Місага быў абвінавачаны ў карупцыі і ўдзел у генацыдзе, але ўсе абвінавачванні былі з яго зняты ў 2000 г.^[227] Аднак многія іншыя прадстаўнікі каталіцкага і пратэстанцкага кліру аддалі сваё жыццё, абараняючы тутсі ад смерці^[226]. Асобныя духоўныя асобы прамым чынам удзельнічалі ў разні: у 2006 г. айцец Атанас Серомба (Каталіцкая Царква) быў прысуджаны да 15 гадоў пазбаўлення волі Міжнародным Крымінальным Трыбуналам па Руандзе за яго ролю ў забойстве 2000 тутсі. Серомба завёў і замкнуў тутсі ў царкве, дзе тыя хацелі знайсці паратунак. Пасля гэтага айцец Атанас падтрымаў міліцыю хуту ў ідэі разбурыць бульдозерамі будынак і забіць усіх, хто знаходзіўся ўнутры^[228][229].

Палітычнае развіццё

Пасля сваёй ваеннай перамогі ў ліпені 1994 г. РПФ арганізаваў кааліцыйны ўрад, падобны да таго, які быў створаны падчас кіравання Прэзідэнта Жувеналя Хаб'ярыманы ў пачатку года. Урад меў назву «The Broad Based Government of National Unity» і грунтаваўся на камбінацыі прынцыпаў Канстытуцыі, Арушскіх пагадненняў і палітычных праграм партый. Партыя «Нацыянальны Рэспубліканскі Рух за Дэмакратыю і Развіццё» была забаронена. Таксама да 2003 г. была забаронена любая палітычная дзейнасць, скіраваная на перамены (на практыцы любая ўвогуле). Першыя прэзідэнцкія і парламенцкія выбары пасля вайны адбыліся адпаведна 25 жніўня 2003 г. і 29 верасня 2003 г.^[237][238]

Сучасны ўрад забараняе дыскрымінацыю на падставе этнічнай, расавай і рэлігійнай прыналежнасці. Урад таксама выдаў законы, якія забараняюць рабіць акцэнт на нацыянальную ідэнтычнасць (хуту або тутсі) у большасці сфер палітычнай актыўнасці^[237].

У сакавіку 1998 г. падчас візіту ў Руанду Прэзідэнт ЗША Біл Клінтан звярнуўся да натоўпу ў аэрапорце Кігалі: «Сёння мы прыбылі сюды, каб згадаць той факт, што мы ў ЗША і сусветная супольнасць не зрабілі столькі, колькі маглі і павінны былі зрабіць, каб паспрабаваць абмежаваць маштабы таго, што адбылося ў Руандзе»^[239]. Ён прызнаў свой правал у спробе эфектыўна разабрацца з цяжкай сітуацыяй у 1994 г.^[239] Клінтан назваў «найбольшым жалем» свайго прэзідэнцтва адсутнасць рашучых дзеянняў па спыненню генацыда ў Руандзе^[240][241].

Нягледзячы на міжнародную дапамогу і палітычныя рэформы, Руанда працягвае змагацца, каб заахвоціць інвестараў, павялічыць выраб сельскагаспадарчай прадукцыі і паскорыць прымірэнне. У сакавіку 2000 г., пасля таго, як Пастэр Бізімунгу падаў у адстаўку, Поль Кагамэ стаў Прэзідэнтам Руанды. 25 жніўня 2003 г. Кагамэ выйграў першыя нацыянальныя выбары пасля захопу ўлады РПФ у 1994 г. Масавыя перамяшчэнні насельніцтва, наяўнасць экстрэмісцкіх арганізацый, удзел у Першай і Другой Кангалезскіх войнах стварылі Руандзе сур'ёзныя перашкоды.

Першая спроба дэмакратызацыі Руанды адбылася за часам панавання Хаб'ярыманы як раз перад тым, як яго самалёт быў збіты і генацыд пачаўся. Дэмакратызацыя ішла пераважна пад французскім уплывам (фактычна ва ўльтыматыўнай форме: грошы вылучаліся міжнароднымі донарамі толькі пры наяўнасці дэмакратычных зрухаў). Паколькі ідэя дэмакратыі пазіцыянавалася як выдумка тутсі і каланістаў, яна і дагэтуль адштурхоўвае большасць, якая складаецца з хуту, што перашкаджае агульнай дэмакратызацыі Руанды^[242].

Эканамічнае і сацыяльнае развіццё

Дэмаграфічная крывая Руанды за перыяд з 1961 г. па 2003 г.

Найбольшымі праблемамі, з якімі сутыкнуўся ўрад, з'яўляліся: рэпатрыяцыя і рэінтэграцыя ў грамадства больш чым 2 млн уцекачоў; спыненне канфліктаў паміж былымі салдатамі арміі Хаб'ярыманы і байцамі міліцыі — з аднаго боку — і РПФ — з іншага (адбываліся яны пераважна на поўначы і паўднёвым захадзе краіны); пераход ад крызіснай эканамічнай мадэлі да сярэдне- і доўгатэрміновага планавання. Перапоўненыя турмы таксама былі сур'ёзнай праблемай, паколькі каля 100 000 чалавек былі арыштаваны ў першыя 3 гады пасля вайны^[243]. Утрыманне такой вялікай колькасці падазраваных у генацыдзе нанесла вялікую шкоду руандыйскай эканоміцы.

Доўгатэрміновы эфект ад ваенных згвалтаванняў выявіўся ў сацыяльнай ізаляцыі ахвяр (сацыяльная стыгма, звязаная са згвалтаваннямі, прымусіла некаторых мужоў пакінуць сваіх жонак; многія з гэтых жанчын, якія не знаходзіліся ў стане шлюбу, назаўжды страцілі магчымасць пабрацца ім), непажаданых цяжарнасцях і дзецях (некаторыя жанчыны сталі ахвярамі самаробных абортаў), росце колькасці венерычных захворванняў, уключаючы сіфіліс, ганарэю і ВІЧ/СНІД^[244].

Спецыяльны Дакладчык па Руандзе сцвярджае, што ад 2000 да 5000 цяжарнасцей сталі вынікам ваенных згвалтаванняў (ад 250 000 да 500 000 руандыйскіх жанчын і дзяўчын былі згвалтаваны)^[245]. Руанда з'яўляецца традыцыйна патрыярхальнай дзяржавай і дзеці звычайна пераймаюць этнічную прыналежнасць бацькі; такім чынам маці-адзіночкі (тутсі па нацыянальнасці), якія жывуць з дзецьмі-хуту, не могуць схаваць факт таго, што былі ахвярамі згвалтаванняў^[244]. У руандыйскім грамадстве актуальнай з'яўляецца праблема прымірэння: пасля генацыду тутсі цяжка давяраць хуту — нават тым, якія не прымалі ўдзелу ў генацыдзе.

Сістэма правасуддзя пасля генацыду

Адначасова з вяртаннем уцекачоў урад распачаў доўгачасовыя судовыя працэсы, якія пачаліся прыкладна ў канцы 1996 г. — пачатку 1997 г. 30 жніўня 1996 г. быў прыняты, гэтак званы, Асноўны Закон № 08/96, які фактычна даў магчымасць прыцягваць вінаватых да адказнасці за злачынствы супраць чалавецтва і генацыд ужо з кастрычніка таго жа года^[246]. Зрэшты, падчас самога генацыду сістэма юстыцыі ў Руандзе сістэматычна знішчалася, што стварыла перашкоды ў даследаванні масавых забойстваў: інстытуты ўрада, уключаючы суды, былі знішчаны і многія суддзі, пракуроры і адвакаты былі забіты. З 750 суддзяў 506 зніклі пасля генацыду: яны або былі забіты, або пакінулі Руанду. К 1997 г. Руанда мела толькі 50 адвакатаў у сваёй сістэме юстыцыі^[247]. Гэтыя перашкоды прывялі да таго, што судовыя працэсы цягнуліся вельмі марудна: 130 000 падазроных знаходзіліся ў турмах Руанды пасля генацыду^[247], але толькі 3343 выпадкі былі разабраны ў перыяд паміж 1996 г. і канцом 2000 г.^[248] Сярод абвінавачваных 20 % былі пакараны смерцю, 32 % былі прысуджаны да пажыццёвага зняволення ў турме, 12 % былі апраўданы^[248]. Было падлічана, што, каб завершыць працэсы па ўсіх падазроных, спатрэбіцца больш за 200 гадоў — і гэта пры ўмове адсутнасці далейшых арыштаў па справах, звязаных з генацыдам^[249].

Каб справіцца з гэтай сітуацыяй, урад Руанды выдаў Асноўны Закон № 40/2000 у 2001 г.^[250], які даў пачатак стварэнню, так званых, судоў Гакака (што ў вольным перакладзе з мовы руанда значыць: «справядлівасць (правасуддзе) у траве») на ўсіх адміністрацыйных узроўнях Руанды (і асобна ў Кігалі)^[246]. Яны былі створаны пераважна для таго, каб разгрузіць звычайныя суды і паскорыць разборы спраў тых, хто знаходзіўся ў турме^[248]: найменш сур'ёзныя справы (пры поўным выкананні ўмоў Асноўнага Закона № 08/96) разбіраліся ў судах Гакака^[246]. Такім чынам у Руандзе пачала дзейнічаць партыкулярная прававая сістэма^[251]. Мэтамі судоў Гакака былі:

• Высвятленне праўды наконт таго, што адбывалася падчас генацыду;
• Паскарэнне судовых працэсаў па генацыдзе;
• Змаганне супраць культуры беспакаранасці;
• Спрыянне нацыянальнаму адзінству і працэсам грамадскага прымірэння;
• Дэманстрацыя магчымасці народа Руанды самастойна вырашаць уласныя праблемы^[246].

З цягам часу сістэма судоў Гакака прайшла праз шэраг мадыфікацый. Паводле ацэнак, судовая сістэма Гакака была ўключана больш чым у мільён спраў^[249].

Тым часам ААН распачала працу Міжнароднага Крымінальнага Трыбунала па Руандзе (базіруецца ў Арушы, што ў Танзаніі). Пад юрысдыкцыю Трыбунала ААН трапляюць найвышэйшыя члены ўрада і ўзброеных сіл, калі руандыйскія суды займаюцца пакараннем лідараў ніжэйшых узроўняў і звычайнага насельніцтва^[252].

Закрыццё судоў Гакака

18 чэрвеня 2012 г. судовая сістэма Гакака была афіцыйна закрыта пасля шматлікай і інтэнсіўнай крытыкі^[253].

Суды Гакака сустрэлі мноства цяжкасцей і блага ўспрымаліся грамадствам: іх вінавацілі ў тым, што яны з'яўляюцца марыянеткамі ўрада РПФ, а не незалежнымі ўстановамі^[254]. Суддзі (вядомыя пад назвай «Іньянгамугаё», што перакладецца з мовы руанда: «тыя, хто ненавідзяць несумленнасць»), якія разглядалі справы генацыду, выбіраліся народам з народа^[254]. Пасля выбараў суддзі праходзілі падрыхтоўку, але, на жаль, яна была недастатковай для таго, каб разбірацца ў складаных прававых пытаннях і судовых працэсах^[254]. Акрамя таго, многія суддзі падалі ў адстаўку пасля таго, як ім самім прад'явілі абвінавачванні ва ўдзеле ў генацыдзе, а былі абвінавачваны 27,1 % народных суддзяў^[246]. Таксама падсудным асобам бракавала юрыдычнай дапамогі і адвакатаў, пры гэтым ім адмаўлялі ў праве разгяду іх спраў у звычайных судах^[254]. Нягледзячы на тое, што большасць працэсаў праводзілася адкрыта для публікі, узнікалі пытанні наконт пагроз сведкам^[254]. Варта адзначыць, што суды Гакака не разглядалі справы наконт масавых забойстваў хуту байцамі РПФ, што ўскосна даказвала падпарадкаванасць судовай сістэмы Гакака Руандыйскаму Патрыятычнаму Фронту^[254].

Закрыццё Міжнароднага Крымінальнага Трыбунала па Руандзе

Міжнародны Крымінальны Трыбунал па Руандзе (МКТпР) мусіць быць закрыты да канца 2015 г.^[255][256] Зрэшты, Савет Бяспекі ААН заснаваў у 1994 г.^[257] МКТпР з арыгінальным мандатам на 4 гады, але праз пэўны час стала зразумелым тое, што яго праца расцягнецца на тэрмін, які значна будзе перавышаць вызначаны ў мандаце. Нягледзячы на закрыццё МКТпР, застаюцца адкрытымі пытанні наконт таго, ці былі справядліва і дастаткова пакараны ўсе злачынцы^[257].

Рэвізіянізм і заканадаўства Руанды

Паводле Канстытуцыі Руанды, «рэвізіянізм, адмаўленне і апашленне генацыду» з'яўляюцца крымінальнымі злачынствамі^[277]. Сотні людзей былі абвінавачаны ў «генацыдным мысленні», «рэвізіянізме» і іншых злачынствах падобнага кшталту. З 489 чалавек, абвінавачаных у «рэвізіянізме генацыду і іншых роднасных злачынствах» у 2009 г. 5 былі прысуджаны да пажыццёвага зняволення, 5 — да тэрміну ў больш за 20 гадоў турмы, 99 атрымалі ад 10 да 20 гадоў турмы, 211 — тэрміны ад 5 да 10 гадоў, а астатнія 169 былі прысуджаны да турэмнага зняволення на тэрмін меней за 5 гадоў^[278]. «Amnesty International» крытыкавала ўрад Руанды за выкарыстанне законаў, звязаных з генацыдам, «для пакарання апазіцыі і тых, хто крытыкуе ўрад»^[279]. У 2010 г. амерыканскі прафесар права і адвакат Пітэр Эрліндэр быў арыштаваны ў Кігалі і абвінавачваны ў адмаўленні генацыду, бо абараняў у судзе апазіцыйнага кандыдата на пасаду Прэзідэнта Вікторыю Інгабірэ ад абвінавачванняў ва ўдзеле ў генацыдзе^[280].