Веды
Вывучаецца ў	эпістэмалогія, theory of knowledge[d], sociology of knowledge[d] і філасофія
Аб’яднанне	спіс у кваліфікатарах[d] і спіс у кваліфікатарах[d]
Процілегла	ignorance[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Веды» — фрэска Роберта Рыда (англ.: Robert Reid) ў будынку Томаса Джэферсана. Надпіс, які знаходзіцца пад фрэскай, абвяшчае: «Невуцтва — божы праклён: веды — крылы, якія падыюць нас на нябёсы». (Уільям Шэкспір, Генрых VI, частка 2 (англ.: Henry VI, Part 2)).

Сімвал ведаў — раскрытая кніга на франтоне школы

Ве́ды — вынік пазнання прадметаў і з’яў рэчаіснасці, правільнае яе адлюстраванне ў свядомасці чалавека. Як ідэальнае выражэнне ў знакавай форме аб’ектыўных уласцівасцей і сувязей свету, прыроды і грамадства, веды з’яўляюцца перадумовай і непасрэднай мэтай працэсу пазнання, авалодання вопытам і разуменнем, неабходнымі для спасціжэння аб’ектыўнай ісціны і стваральна-творчай дзейнасці людзей. У ходзе гэтага працэсу ажыццяўляецца пераход ад няведання да ведаў, ад аднаго узроўню пазнання да другога, больш высокага і дасканалага.

Правілы і нормы грамадскіх паводзін, умельствы і навыкі перадаюцца з пакалення ў пакаленне сродкамі народнай педагогікі (традыцыі, звычаі, вусная народная творчасць, сямейнае выхаванне і інш.). Веды чалавек набывае ў школе, ВНУ, у практычнай дзейнасці. Роля ведаў расце ў сувязі з камп’ютэрызацыяй усіх сфер вытворчай і духоўна-культурнай дзейнасці.

Прырода ведаў

Даследаванне прыроды ведаў пачалося ў антычнай філасофіі, якая аддзяляла свет вечных і нязменных сутнасцей — ідэй або форм ад невыразнага і няўстойлівага свету з’яў. Арыстоцель і Платон лічылі, што веды можна мець толькі аб сапраўдным існым («свеце па ісціне»), а зменлівы пачуццёвы вопыт («свет па меркаванні») з’яўляецца крыніцай ілюзій, меркавання і веры.

Імануіл Кант на аснове аналізу структуры і межаў навуковага пазнання аддзяляў веды ад веры, меркавання, спекулятыўнага мыслення і такіх форм свядомасці, як міф, мова, мастацтва.

Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель зыходзіў з таго, што духоўнае развіццё індывіда паўтарае стадыі самапазнання безасобаснага (сусветнага, аб’ектыўнага) духу, пачынаючы з акта вызначэння пачуццёва дадзеных «рэчаў» і канчаючы «абсалютным веданнем», якое абумоўлівае ўнутранае развіццё ўсіх частак духоўнай культуры чалавецтва — навукі, маралі, рэлігіі, мастацтва і інш. Рацыянальныя элементы гэтага падыходу ўвайшлі ў марксісцкую канцэпцыю ведаў, паводле якой яны — прадукт гістарычнага развіцця і адлюстравання, характэрнага для ўсіх форм практычнага і духоўнага засваення свету.

Прадстаўнікі крытычнага рацыяналізму падкрэслівалі цэласнасць навуковых ведаў разглядалі іх як непарыўны крытычны дыялог паміж рознымі тыпамі навуковых тэорый, паміж навукай і ненавукай. Паводле М. Шэлера, веды — гэта акт узыходжання і саўдзелу (любові), які суправаджаецца імгненным спасціжэннем вышэйшай каштоўнасці аб’екта; адваротны шлях ад вышэйшай да ніжэйшай каштоўнасці — нянавісць. А І. Кант сфармуляваў «закон трох стадый» гістарычнага развіцця, паводле якога ўсё думкі людзей праходзяць тры станы: тэалагічны (рэлігія), метафізічны (філасофія) і «пазітыўнага сінтэзу» (навука).

Пазнавальная роля ведаў узрастае з камп’ютэрызацыяй усіх сфер вытворчай і духоўна-культурнай дзейнасці, што дазваляе перадаваць, захоўваць, кадзіраваць і пераўтвараць разнастайную і багатую інфармацыю, ствараць спецыяльныя банкі даных, экспертныя сістэмы і інш. Працэсы атрымання, абгрунтавання і практычнай рэалізацыі ведаў вывучаюцца логікай, метадалогіяй, гнасеалогіяй, псіхалогіяй, а таксама спецыяльнымі навуковымі дысцыплінамі (навуказнаўства, сацыялогія ведаў, інфарматыка, кагнітыўная інжынерыя).

Разнастайнасць форм ведаў

Адрозніваюць веды данавуковыя (звычайныя), што канстатуюць факты і вызначаюць штодзённыя паводзіны чалавека, і навуковыя, якія даюць тлумачэнне фактаў, асэнсаванне іх у сістэме паняццяў дадзенай навукі, навуковай тэорыі. Акрамя таго ў грамадстве існуюць веды міфалагічныя, мастацкія, рэлігійныя і інш.

Штодзённа-практычныя веды існавалі яшчэ на ранніх этапах чалавечай гісторыі і дастаўляць элементарныя звесткі аб прыродзе і навакольнай рэчаіснасці (г. зв. здаровы сэнс, прыкметы, настаўленні, рэцэпты, асабісты вопыт, традыцыі і інш.). Яны носяць несістэмны, бяздоказны, непісьменны характар^[1]. Штодзённае веданне служыць асновай арыентацыі чалавека ў навакольным свеце, асновай яго паўсядзённага паводзінаў і прадбачання, але звычайна ўтрымлівае памылкі, супярэчнасці.

Эмпірычныя веды атрымліваюць у выніку прымянення эмпірычных метадаў пазнання — назіранні, вымярэнні, эксперымент. Гэта веды аб бачных ўзаемасувязі паміж асобнымі падзеямі і фактамі ў прадметнай вобласці. Яны, як правіла, канстатуюць якасныя і колькасныя характарыстыкі аб’ектаў і з’яў. Эмпірычныя законы часта носяць імавернасны характар ​​і не з’яўляюцца строгімі.

Тэарэтычныя ўяўленні ўзнікаюць на аснове абагульнення эмпірычных дадзеных. У той жа час яны ўплываюць на ўзбагачэнне і змяненне эмпірычных ведаў. Тэарэтычны ўзровень прадугледжвае ўстанаўленне законаў, якія даюць магчымасць ідэалізаванага ўспрымання, апісанні і тлумачэнні эмпірычных сітуацый, гэта значыць пазнання сутнасці з’яў. Тэарэтычныя законы маюць больш строгі, фармальны характар, у параўнанні з эмпірычнымі. Тэрміны апісання тэарэтычных ведаў ставяцца да ідэалізаваным, абстрактным аб’ектах. Падобныя аб’екты немагчыма падвергнуць непасрэднай эксперыментальнай праверцы.

Навуковыя веды

Працяглая эвалюцыя чалавечых уяўленняў аб свеце вызначыла шматузроўневы характар ведаў. Як элементы іх структура ўключае паняцці, катэгорыі, тэорыі і іншыя формы. Назапашванню навуковых ведаў спрыяе пастаяннае ўдасканаленне метадаў навуковых даследаванняў, якія падзяляюцца на агульналагічныя (аналіз, сінтэз, індукцыя, дэдукцыя і г.д.), тэарэтычныя (фармалізацыя, ідэалізацыя, узыходжанне ад абстрактнага да канкрэтнага і г.д.) і эмпірычныя (назіранне, вымярэнне, эксперымент, фізічнае мадэліраванне і інш.).

Навуковыя веды могуць быць эмпірычнымі (на аснове вопыту ці назірання) ці тэарэтычнымі (на аснове аналізу абстрактных мадэлей). У любым выпадку павінны быць абгрунтаванымі на эмпірычнай ці тэарэтычнай доказнай аснове. Тэарэтычныя веды — абстракцыі, аналогіі, схемы, якія адлюстроўваюць структуру і прыроду працэсаў, якія праходзяць у прадметнай вобласці. Гэтыя веды тлумачаць з’явы і могуць выкарыстоўвацца для прагназавання паводзін аб’ектаў.

Пазанавуковыя веды

Пазанавуковыя веды могуць быць^[1]:

• паранавуковымі — не сумяшчальныя з наяўнымі гнасеалагічнымі стандартамі, у т.л. вучэнні ці разважанні аб феноменах, тлумачэнне якіх не з’яўляецца пераканаўчым з пункту гледжання крытэрыяў навуковасці;
• ілжэнавуковамі — свядома эксплуатуюць здагадкі і забабоны;
• квазінавуковымі — шукаюць сабе прыхільнікаў, абапіраючыся на метады гвалту і прымусу;
• антынавуковымі — утапічныя і свядома скажоныя ўяўленні аб рэчаіснасці;
• псеўданавуковымі — інтэлектуальную актыўнасць спекулюе на сукупнасці папулярных тэорый;
• штодзённа-практычнымі — элементарныя звесткі аб прыродзе і навакольнага рэчаіснасці;
• асобаснымі — залежаць ад здольнасцей таго ці іншага суб’екта і ад асаблівасцей яго інтэлектуальнай пазнавальнай дзейнасці.

Народная навука — асаблівая форма пазанавуковага і пазарацыянальнага ведання. Перш была прывілеем шаманаў, жрацоў, старэйшын роду, затым стала справай асобных груп або суб’ектаў (знахароў, лекараў, экстрасэнсаў)^[1].

Тыпы ведаў паводле Ломпшэра (1975)

Аўтар адрознівае чатыры тыпу ведаў, якія ўзаемна абумоўленыя і пранікаюць:

• Веданне фактаў — змяшчае інфармацыю аб аб’ектах ў навакольным свеце, іх уласцівасцей і адносін. Добра-вобразны аб’ект, напрыклад, сучаснасці і абстрактных славесных паняццяў, як з рознай ступені агульнасці. Яны з’яўляюцца асновай іншых відаў веды.
• Веданне метадаў — адносіцца да канкрэтнай аперацыі. Яны ўключаюць у сябе звычайныя знешнія дзеянні, як чысціць зубы ці пісьмовую форму і разумовыя дзеянні, напрыклад, граматыка, рашэнне праблем у галіне матэматыкі і метадаў правіл разумовай дзейнасці для больш эфектыўнага навучання і інш. Для навучання студэнтам ведаў трэба дакладныя інструкцыі для выканання дзеянняў і тое, чаму павінна быць нададзена асаблівая ўвага. На падставе ведаў аб метадах развіваюць навыкі і здольнасці.
• Веданне стандартаў — накіраваныя ў першую чаргу на чалавечыя адносіны і паводзіны па адносінах да іншых. Яны з’яўляюцца вынікам сацыяльных норм паводзін, ідэалогіі, маралі і нораваў. Але распаўсюджвання ведаў аб стандартах не дастаткова, каб пабудаваць паводзіны, якія адпавядаюць стандартам. Гэта веданне з’яўляецца неабходнай, але не дастатковай умовай для такога паводзінаў.
• Веданне значэнняў — змяшчае веды аб палітычных, спакладаных, маральных і эстэтычных каштоўнасцях. Магчымасці для крытычных з’яў і падзей з навакольнага свету, г.зн. ацэнкі патэнцыялу разглядаецца як вызначаецца аб’ектыўнымі інтарэсаў і пазіцый кожнай групы класавага грамадства, членам якога з’яўляецца фізічная асоба. Гэтыя веды неабходныя для прыняцця правільнага рашэння па гэтым пытанні.

Зноскі

Літаратура

• С. Ф. Дубянецкі. Веды // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).
• Веды // Чалавек і грамадства: Энцыклапедычны даведнік / [аўтарскі калектыў: У. Л. Абушэнка і інш.]. — Мн.: БелЭн, 1998. ISBN 985-11-0108-7

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Веды