Раманская эпоха — XI — сярэдзіны XIII стст.

Кафедральны сабор у Печы

Пажар у Секешфехерварскай базіліцы. Ілюстраваная хроніка

Для раманскай эпохі характэрна праца архітэктурных арцеляў з поўначы Італіі (з Ламбардыі), якія пабудавалі дзве самыя значныя базілікі часоў Іштвана I (1000—1038) — у Секешфехервары і Печы, з драўлянымі перакрыццямі (храмы не захаваліся). Сабор у Секешфехервары выкарыстоўваўся як месца каранацыі і пахавання венгерскіх каралёў, таму меў багатае ўбранства з мазаікамі на залатым фоне па візантыйскіх узорах. Кафедральны сабор у Печы, завершаны пасля 1064 года, ўяўляў сабой трохапсідную базіліку, усходні і заходні фасады якой фланкіравалі па дзве высокія вежы.

Сабор у Калачы канца XII стагоддзя мае французскі бенедыкцінскі план: гэта трохнефная базіліка з трансептам, паўкруглым хорам, дэамбулаторыем, вянком капэл і вельмі развітым перспектыўным парталам на галоўным фасадзе.

Царква цыстэрцыянскага кляштара ў Белапатфальве

З пачатку XIII стагоддзя вядучую ролю ў архітэктуры пачынае адыгрываць Ордэн цыстэрцыянцаў, а ламбардскі ўплыў выцясняецца французскім. Прыкладам гэтага з'яўляецца раманская царква цыстэрцыянскага кляштара ў Белапатфальве 1232 года — трохнефная базіліка з трансептам і прамавугольным прэзбітэрыем, без веж, з перспектыўным парталам і акном-ружай над ім (цыстэрцыянцы ў сваіх храмах пазбягалі веж).

Царква бенедыкцінскага абацтва ў Яку

Выдатны помнік венгерскай раманікі — царква бенедыкцінскага абацтва ў Яку каля Сомбатхея ў 1220 годзе — трохнефная базіліка без трансепта, завершаная з усходу трыма паўкруглымі апсідамі, з дзвюма вежамі з шатровым дах на заходнім фасадзе, паміж якімі размешчаны вельмі развіты перспектыўны партал з вімпергам. Фасады ўпрыгожаны аркатурнымі фрызамі (уплыў ламбардскай архітэктуры).

Царква прэманстранцаў у Жамбеку

Царква прэманстранцаў у Очы

З 1220-х гадоў вялікі ўплыў у Венгрыі набыў Ордэн прэманстранцаў. Ім належалі царква кляштара ў Очы першай паловы XIII стагоддзя і царква Жамбеку 1221—1256 гг., ад якой захаваліся толькі руіны. Яна належыць да традыцыйнага для Венгрыі тыпу двухвежавых базілік, аднак мае рамана-гатычныя рысы, напрыклад, контрфорсы на фасадах, спічастыя форма арак, нервюрныя скляпенні. Асобная архітэктурна-мастацкая школа, заснаваная на французскай традыцыі, сфарміравалася ў XII стагоддзі ў горадзе Эстэргам, які развіваўся з Х стагоддзя як княжацкая, а з XII ст. — як каралеўская рэзідэнцыя. Прыкладам з'яўляецца партал Эстэргамскага сабора і каралеўская капэла, якая спалучае спічастасць арак, гатычныя нервюры, акно-ружу, раманскую скульптуру і мазаіку.

Царква ў Эгрэдзі

У сакральнай архітэктуры вядомы і іншыя віды храмаў — ратонды, тэтраконхі (могілкавая капэла XIII ст. ў Папацы), храмы агульнага тыпу з нефам, алтаром і вежай па восі заходняга фасада (царква першай паловы XIII ст. у Эгрэдзі). Апошні тып стаў кананічным для сельскіх храмаў. Разам ратонды і тэтраконхі паўплывалі на з'яўленне аналагічных храмаў у Польшчы і Чэхіі.

Пад уплывам паўднёвагерманскіх узораў у Венгрыі будаваліся так званыя падвойныя капэлы — як у каралеўскім замку ў Эгеры канца XII стагоддзя, дзе дзве капэлы з алтарамі размешчаны адна над адной і злучаны хорамі, а таксама вялікай адтулінай у цэнтры: ніжняя капэла прызначалася для прыслугі, верхняя — для караля ці князя.

Замак Шарашпатак

Эстэргамскі замак

Вішэградскі замак

У XII—XIII стст. актыўна будуюцца каменныя замкі двух тыпаў: жылыя вежы, напрыклад, у Шарашпатаку (XIII ст.), каралеўскі замак у Эстэргаме (1180) з троннай залай, «залай Стэфана», капэлай; замкі з данжонамі, напрыклад, замак у Вішэградзе.

У цэлым дамангольскі этап быў часам завяршэння фарміравання і найвышэйшага росквіту венгерскай архітэктуры.

Гатычная эпоха — сярэдзіна XIII — сярэдзіна ХV стст

Вежа царквы Марыі Магдаліны ў Будзе

Сутычка з Залатой Ардой 1241 года з'яўляецца ўмоўнай храналагічнай мяжой паміж раманскім і гатычным этапамі ў культуры, уключаючы мастацтва і, у прыватнасці, архітэктуру на землях Венгрыі. Тым часам венгерскія каралі падтрымлівалі дынастычныя сувязі з французскім каралеўскім домам, што спрыяла французскім уплывам у архітэктуры. На працягу 1244 — 47 гг. у Венгрыі працаваў знакаміты французскі архітэктар гатычнай эпохі Вілар д`Анекур, пасля якога тут засталіся архітэктурныя праекты і вучні.

Ад гэтай эпохі захавалася мала значных храмаў, што звязана з пазнйшымі турэцкімі разбурэннямі ХVI — XVII стагоддзяў: сабор Багародзіцы ў Будзе XIV-XV стагоддзяў, вежа царквы Марыі Магдаліны ў Будзе (1274), францысканская царква ў Шопране з залай капітула сярэдзіны XIV стагоддзя (трохнефны зальны храм з падоўжаным гранёным прэзбітэрыем). Аднак захавалася нямала сельскіх гатычных храмаў — у Матраверэбеі (1400; трохнефная базіліка з вежай) і аднанефная царква XV стагоддзя ў Ноградшап.

Замак Дыяшдзёр

Замак у Таце

У эпоху готыкі замкі атрымалі рэгулярную форму, наблізіўшыся да тыпу канвента. Напрыклад, замак у Дыяшдзёр XV стагоддзя — з канвентам, чатырма вуглавымі вежамі, абнесены радам сцен з вежамі. Замак у горадзе Тата пачатку XV стагоддзя таксама належаў да тыпу канвента — у яго архітэктурных формах бачыцца моцны італьянскі ўплыў. З сярэдзіны XIV стагоддзя пачалася перабудова каралеўскага замка-палаца ў Вішэградзе.

У часы кіравання караля Жыгімонта Люксембурга (1368—1437) лепш за ўсё развіваецца сталіца — горад Буда. Тут на гары над Дунаем пабудаваны новы каралеўскі палац (ад 1412 года), абнесены крапаснымі сценамі (захаваліся Паўднёвы бастыён, Вялікі барбакан і вежа з Вялікай брамай); такімі ж сценамі абносілі цэнтра горада. Стылістыка гэтай архітэктуры была пад моцным уплывам чэшскай позняй готыкі (кароль Жыгімонт быў родам з Прагі). Сілуэт тагачаснай Буды фарміравалі тры вышынныя дамінанты: вежы сабора (1470), дамініканскай царквы (1496) і царквы Магдаліны (1274).

Для сярэдневяковай Венгрыі характэрны каменныя двухпавярховыя жылыя дамы з другім паверхам, якія навісаюць над першым дзякуючы аркатуры на кансолях. Яны размешчаны доўгім фасадам уздоўж вуліцы. У першым паверсе быў праезд на ўсю глыбіню будынка, з нішамі для сядзення (такія дамы захаваліся з XV ст. У Будапешце і Софране).

Дзякуючы цесным сувязям з Італіяй, у венгерскай готыцы даволі рана з'явіліся рысы Рэнесансу. Аднак у ХV стагоддзі Венгрыя ўступае ў працяглую барацьбу з турэцкай экспансіяй, якая перашкодзіла развіццю краіны ў цэлым і архітэктуры ў прыватнасці.

Рэнесанс — сярэдзіна ХV — пачатак ХVI стагоддзяў

Рэнесанс у Венгрыі быў стылістыцы звязаны перш за ўсё з каралеўскім дваром Мацьяша Корвіна. У гэтай стылістыцы майстры, запрошаныя з Італіі, выконвалі невялікія пабудовы — грабніцы і табернаклі ў храмах.

Замак і палац Ракацы ў Шарашпатаку

Усяго ж у архітэктуры Венгрыі гэтага часу, асабліва ў царкоўнай, працягвалі дамінаваць формы готыкі, аднак нервюрны збор нярэдка ператвараецца ў дэкарацыі, навешаныя на цыліндрычнае скляпенне (царква Іштвана Батары ў Нірбатары (1488).

У 1470 годзе Маціяш Корвін перабудаваў каралеўскі палац у Будзе, стварыўшы рэнесансны ўнутраны двор з аркадай (не захаваўся). Адначасова кіраўнік перабудаваў замочна-палацавы комплекс у Вішэградзе, які меў памеры ў плане 600 х 200 м, 350 памяшканняў і сумяшчаў стылістыку готыкі і рэнесансу (захаваўся ў руінах).

Вядучым і добра захаваным помнікам гэтай эпохі з'яўляецца замак і палац Ракацы ў Шарашпатак 1534 — 67 гадоў (майстар Петэр Перэні) — чатырохвугольнага плана, з краевугольнымі вежамі і аркадным унутраным дваром. Вяршыняй спелага рэнесансу ў венгерскай архітэктуры з'яўляецца капэла архібіскупа Бакаца ў Эстэргаме (1507) — кубічная, увянчаная купалам, з тонкім рэнесансным дэкорам.

Гэты перыяд быў нядоўгім і пакінуў пасля сябе мала помнікаў, улічваючы гістарычныя рэаліі: у 1526 годзе туркі перамаглі венгерскую армію ў бітве пад Могачам, а 1541 годзе — яны захапілі сталіцу краіны Буду і большую частку краіны. З тых часоў будаўнічая дзейнасць у Венгрыі замерла і працягвалася толькі на тэрыторыях Славакіі і Трансільваніі. У памяць пра тыя часы засталіся турэцкія лазні «Кіралі», Рудаш пабудаваныя ў Будзе (1566 — 70).

Барока — канец XVII — канец XVIII стагоддзя.

Палац Савойскага ў Рацкеве

Архітэктура барока ў Венгрыі атрымала магчымасць развіцця толькі з 1686 года, калі пасля бітвы пад Венай (12 верасня 1683 года) Асманскую імперыю выцеснілі з Аўстрыі і Венгрыі. Апошняя ўвайшла ў склад Габсбургскай манархіі, і яе архітэктура развівалася ў адзінай стылістыцы з іншымі землям імперыі. Гэта стылістыка блізкая да так званага дынамічнаму барока, якое з Італіі распаўсюдзілася ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе, аднак у Венгрыі яна прадстаўлена ў спрошчаным, некалькі правінцыйным варыянце.

У той час тут будуюць перш за ўсё новыя храмы ў гэтай стылістыцы, а таксама замкі, сярод якіх пераважае адзін тып — прамавугольны ў плане, з чатырма вуглавымі вежамі (замак Ракацы ў Эгервары, перабудаваны ў 1712 — 13 гг. з замка XVI стагоддзя). У гарадах з'яўляюцца жылыя дамы з барочным дэкорам на фасадах (дому ў Секешфехервары, Будапешце). У Венгрыі ў той час працуюць італьянскія, аўстрыйскія і нямецкія майстры, у тым ліку і такія знакамітыя, як Іаган Лукас фон Гільдэбрант, Андрэас Меергофер.

Этапнымі помнікамі стылю барока ў Венгрыі з'яўляюцца:

• палац на развалінах каралеўскага замка ў Будзе, пабудаваны ў 1749 — 69 гадах па праекце знакамітага аўстрыйскага архітэктара Іагана Фішэра фон Эрлаха для размяшчэння ўніверсітэта-ваеннага штаба, а пасля — каралеўскай рэзідэнцыі;
• палац прынца Яўгенія Савойскага ў Рацкеве 1702 года (працы архітэктара Гільдэбранта) — з характэрным для барока цэнтральна-сіметрычнай П-вобразнай кампазіцыяй галоўнага корпуса з бакавымі флігелямі і замкнёным курданёрам;
• палац Гросалькавіч у Гёдзёлё 1744 — 47 гадоў (архітэктар А. Меергофер) — з вельмі пластычнай і параднай кампазіцыяй, у якой цэнтральная частка палаца ўвянчана масіўным купалам;
• двухпавярховы палац Пецерфі (Крыстхаўз) у Пешце 1755 года (архітэктар А. Меергофер) са стылістыкай фасаднага дэкору, набліжанай да ракако.

Свабоднай рэплікай парыжскага комплексу інвалідаў з'яўляецца дом інвалідаў (ратуша) у Будапешце (1727 — 35, архітэктар Антон Эрхард Марцінелі).

Да лепшых барочных храмаў Венгрыі адносяцца:

• Універсітэцкая царква ў Пешце архітэктара А. Меергофера (1722 — 42) — свабодная кампазіцыя на тэму рымскай базілікі Іль-Джэзу;
• зальнага тыпу царква мінарытаў у Эгеры (1758 — 73) Маціяша Герлі;
• двухвежавыя цэрквы Св. Стэфана ў Секешфехервары (1758 — 68), Св. Ігнація ў Дзьёры, у Таце і ў Ціхані сярэдзіны XVI і стагоддзя.

Класіцызм: канец XVIII — першая палова XIX стст.

Будапешцкі ланцуговы мост

Класіцызм у Венгрыі не адзначыўся эпахальнымі архітэктурнымі тварэннямі. Менавіта ў гэты час актыўна забудоўваецца горад Пешт, які падзей быдзе аб'яднаны з горадам на іншым беразе Дуная — Будай, утварыўшы новую метраполію — Будапешт. Класічнае архітэктурнае аблічча Будапешта стварылі тры архітэктары — Міхай Полак (будынак Нацыянальнага музея), Ё. Хільда і М. Зітэрбарт.

Архібіскупскі сабор у Эстэргаме

Лепшым творам апошняга з'яўляецца галоўны корпус Камітата (абласнога савета) у Пешце 1841 года, фасад якога вырашаны ў выглядзе вялікага карынфскага ордара на аркадзе. Да класіцыстычнай стылістыкі адносіцца і знакаміты Ланцуговы мост у Будапешце 1839 — 49 гг. (аўтар праекта англічанін В. Кларк).

Цікавым класіцыстычным храмам з'яўляецца рэфармацкая царква ў Сільвашварадзі (1837 — 41) архітэктара Ё. Хільда, якая ўяўляе сабой спрошчаную рэпліку рымскага Пантэона. Да гэтай жа класіцыстычнай стылістыкі, праўда з рэмінісцэнцыямі барока, належыць двухвежавы рэфармацкі храм у Дэбрэцэне 1805 — 23 гг. (архітэктары І. Талер і М. Печы).

Выдатнай славутасцю венгерскага класіцызму з'яўляецца таксама архібіскупскі сабор у Эстэргаме, пабудаваны ў 1802 — 69 гады (архітэктары П. Кюнель і Я. Пак), з велічным васьмікалонным порцікам карынфскага ордара на галоўным фасадзе, магутным купалам, барабан якога падпяразаны каланадай, і дзвюма званіцамі з абодвух бакоў, злучанымі з асноўным аб'ёмам сабора манументальнымі аркамі.

Гістарызм і эклектыка — другая палова XIX ст.

Базіліка Св. Іштвана, Будапешт

Гістарызм і эклектыка ў венгерскай архітэктуры дамінавалі на працягу другой паловы XIX стагоддзя. Гэта быў час нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння венграў, што яскрава праявілася ў архітэктуры, асабліва — у фарміраванні ансамбляў сталіцы — горада Будапешта, які з 1867 года стаў другой сталіцай Аўстра-Венгрыі.

Асноўныя рысы гэтай эпохі — архітэктурнае суперніцтва з Венай. Па прыкладзе венскага Рынга ў Будапешце таксама была створана сістэма кальцавых бульвараў. У 1896 годзе ў Будапешце адкрыты першы ў кантынентальнай Еўропе метрапалітэн.

Важным для прэстыжу нацыі праектам у канцы XIX — пачатку XX стст стала ўзвядзенне каралеўскага палаца на тэрыторыі Будайскага замка ў Будапешце па праекце архітэктараў М. Ібла і А. Гаўсмана (1890—1904 гг.) у характэрнай для тагачаснага аўстра-венгерскага афіцыёзу неарэнесанснай стылістыцы, з захаваннем барочнага палаца і рэштак гатычных будынкаў. Цэнтральны рызаліт увянчаны высокім неабарочным купалам, дзякуючы якому гэты будынак на гары стаў галоўнай дамінантай Будапешта.

Будынак Будапешцкай оперы (злева), 1896

Сімваламі Будапешта таксама сталі два манументальных будынкі: купальная двухвежавая базіліка Св. Стэфана (1848—1905 гг, архітэктары І. Хільда і М. Ібл), вырашаная ў змяшанай рэнесансале-барочнай стылістыцы; і будынак парламента на набярэжнай Дуная (1885—1904 гг., архітэктар — І. Штэйндл) — у стылістыцы, якая спалучае формы неаготыкі, неабарока і неавізантыйскага стылю, з сіметрычным планам і бездакорна вырашанай функцыяй.

Акрамя таго, этапнымі помнікамі архітэктуры Венгрыі гэтай эпохі, з'яўляюцца:

• Заходні вакзал у Будапешце (1874— 77) — з метала-шкляным дэбаркадарам, выкананым па праекце фірмы знакамітага французскага інжынера Гюстава Эйфеля.
• Канцэртная зала (казіно) «Вігада» ў Будапешце (1859 — 65 гг, архітэктар Ф. Фесль) — найбуйнейшы твор венгерскага рамантызму, якое аб'ядноўвае стылістыку раманскую, маўрытанскую і візантыйскую;
• Оперны тэатр (Будапешцкая дзяржаўная опера) у стылістыцы «Рынгштрасэ»; пабудаваны ў 1873 — 84 гады па праекце архітэктара М. Ібла.

Узорам познерамантычных стылізацый з'яўляецца Рыбацкі бастыён у Будапешце (1905) — адкрытая гістарычная дэкарацыя ў неараманскіх формах.

У цэлым архітэктурнае аблічча Будапешта канчаткова сфарміраваўся менавіта ў гэты перыяд.

Мадэрн: 1890—1914

Музей прыкладнога мастацтва, Будапешт

Мадэрн у Венгрыі развіваўся як мясцовае, некалькі правінцыйнае адгалінаванне венскага сецэсіёну. У той жа час архітэктары малодшага пакалення — Э. Лехнер, Б. Лайта і інш. звярнуліся да пошукаў венгерскага нацыянальнага стылю ў архітэктуры.

Асноўныя творы Е. Лехнеры: царква Св. Ладзіслава ў раёне Будапешт-Кебан (1894—1906), фасады якой абліцавалі каляровай маёлікай; Музей прыкладнога мастацтва (1893 — 96 гг), Геалагічны інстытут (1896 — 99 гг), Нацыянальны банк (1899—1902), дом паштовай ашчаднай касы (1901) — усё ў Будапешце.

Іншыя тагачасныя яркія творы архітэктуры: тэатр імя Я. Арана (1909) і дом Рожэвальдзі пачатку XX ст. (архітэктар Б. Лайта), будынак банка Османскага (1906) — усё ў Будапешце, а таксама нямала даходных дамоў і асабнякоў там жа.

Асобныя ўзоры венгерскага мадэрну ёсць і ў іншых гарадах — ратушы ў Кечкемеце і Кішкунфеледзьхазе, прыватныя хаты (палацы) і гасцініцы ў Сегедзе і Мішкальцы, будынак Музея Лаяша Кошута ў Цэгледзе і інш.