Раннія гады жыцця і пачатак творчасці

Абу Нувас быў выхадцам з беднай сям'і вольнаадпушчанікаў, г. зн. захопленага ў рабства жыхара заваяванай арабамі вобласці, які прыняў іслам, а пазней атрымаў свабоду і стаў наёмным салдатам у войсках апошняга амеядскага халіфа — Марвана II^[6]. Маці Абу Нуваса была персіянкай і зарабляла на жыццё мыццём воўны. Абу Нувас нарадзіўся ў паселішчы Ахваз ў вобласці Хузестан. У розных крыніцах год яго нараджэння вар'іруецца ад 747 да 762 года. Дзіцячыя гады правёў у Басры, працуючы ў краме гандляра духмянасцямі, для якога збіраў араматычныя травы.

Абу Нувас ніколі не ведаў свайго бацьку, Хані, які быў салдатам у войску Марван II. Некаторыя кажуць, што ён нарадзіўся ў Басры, іншыя сцвярджаюць, што ў Дамаску або ў Ахвазе. Абу Нувас пераехаў у Багдад, магчыма, у кампаніі Валібаха ібн аль-Хабаба, і неўзабаве стаў вядомы сваёй дасціпнай і гумарыстычнай паэзіяй, якая тычыцца не традыцыйнай тэмы пустыні, але гарадскога жыцця і радасцей вінапіцця, напоўнена грубым гумарам. Яго працы ўключаюць у сябе вершы пра паляванне, сексуальную цягу да жанчын і хлопчыкаў, а таксама панегірыкі яго заступнікам. Ён зрабіўся сумна вядомым за свае насмешкі і сатыру, яго любімымі тэмамі былі сексуальная пасіўнасць мужчын і сексуальная нястрыманасць жанчын. «Любоўныя» сімпатыі Абу-Нуваса змяняюцца рэзкай антыпатыяй да лесбійскай любові, ён часта піша з кепікамі аб гэтай з'яве, успрымаючы яе як недарэчнасць. Паэт любіў шакіраваць грамадства і адкрыта пісаў пра рэчы, забароненыя ў ісламе. Магчыма, ён быў першым арабскім паэтам, які адкрыта напісаў пра мастурбацыю.

Ісмаіл бен Нубахт сказаў пра Абу Нуваса: «Я ніколі не бачыў чалавека больш адукаванага, чым Абу Нувас, нікога, хто меў столькі кніжных шаф, і меў так шмат кніг».

У VIII—IX стагоддзях Басра была адным з галоўных цэнтраў арабскай філалогіі, і тут Абу Нувас звёў знаёмства з навукоўцамі-філолагамі, якія дапамаглі атрымаць шырокую для таго часу адукацыю. Тут жа ён сустрэўся з паэтам Валібай ібн аль-Хубабам. Стаць вучнем Валібы, вершы якога былі шырока вядомыя за межамі яго роднага горада Куфы, было для Хасана вялікім поспехам: тут ён мог пазнаёміцца з мастацтвам вершаскладання, слухаючы ўрокі свайго настаўніка, запісваючы яго вершы, прысутнічаючы на паэтычных спаборніцтвах^[7]. Ён жа ўвёў яго ў кампанію «залатой моладзі». У гэтым грамадстве паэт праводзіў час перш у Басры, пазней у іншым цэнтры арабскай культуры — Куфе і ў сталіцы халіфата — Багдадзе. Тут ён быў заўважаны і прыбліжаны да двара славутым заступнікам паэзіі халіфам Харун ар-Рашыдам. У якасці прыдворнага панегірыста Абу Нувас складаў панегірыкі, услаўляючы прадстаўнікоў кіруючай дынастыі і іншых высокапастаўленых асоб імперыі.

Далёка не заўсёды Абу Нувас знаходзіўся ў радасным настроі легкадумных гуляк, у яго вершах гучыць роздум аб недасканаласці светабудовы, чалавечых пакутах і сацыяльнай несправядлівасці.

Дзіўнае спалучэнне ў паэзіі Абу-Нуваса рэлігійнага вальнадумства, якое часам пераходзіць у адмаўленне асноўных дагматаў ісламу, скептыцызму, часам даходзіць да цынізму, і эпікурэйскага зацвярджэння пачуццёвых радасцей нароўні з сумнымі разважаннямі аб быцці і зямных асалодах перад тварам смерці, гэта было звязана не столькі з натуральным узроставым развіццём яго светаадчування, колькі са структурай сярэдневяковага паэтычнага мастацтва, у якім адзін і той жа паэт мог адначасова працаваць у розных жанрах, складаць элегіі, прасякнутыя расчараваннем у жыцці, атрутныя сатыры і вершы, апяваў любоў, віно і застольныя радасці.

Менавіта такая жанравая разнастайнасць: хамрыят, тардыят, хіджа і любоўная лірыка, васфі, Мадх'я, рыса, зухдыят, часта сустракаецца чытачу пры знаёмстве з творчасцю Абу Нуваса.

Некаторыя сярэдневяковыя крытыкі, і сярод іх выдатны празаік і філолаг Аль-Джахіз, захапляліся ў першую чаргу стылістычнымі вартасцямі паэзіі Абу Нуваса. «Я не бачыў чалавека, — казаў Аль-Джахиз, — які б лепш ведаў мову, чым Абу Нувас, мог прыгажэй складваць словы і лепш пазбягаў бы немілагучнасці мовы». Іншыя ў першую чаргу цанілі ў ім новыя і арыгінальныя паэтычныя ідэі.

Абу Нувас вёў вельмі легкадумны лад жыцця, і, нягледзячы на паблажлівае стаўленне заступнікаў, за дрэнныя паводзіны яго неаднаразова заключалі ў вязніцу. Вершы Абу Нуваса былі даступныя ў той час кожнаму — яны былі лёгкія для разумення, вызначаліся яркай вобразнасцю і напісаныя зразумелай, без рэдкіх і састарэлых слоў, мовай. Усе сярэдневяковыя аўтары, якія пісалі пра Абу Нувасе, падкрэсліваюць — хто спачувальна, а хто асуджальна — яго любоў да простага люду^[7].

Гэты час быў залатым векам арабскай культуры і навукі, а Багдад быў найбуйнейшым горадам у тагачасным свеце. Абу Нувас магчыма спадзяваўся набыць прыхільнасць новага халіфа, які, у адрозненне ад свайго жорсткага папярэдніка, лічыўся адукаваным кіраўніком.

У часы Абу Нуваса ў асяроддзі Багдадскай прыдворнай шляхты традыцыйная забарона ісламу на ўжыванне віна была фактычна забыта. Абасідскія халіфы Харун ар-Рашыд і аль-Амін у сваіх багдадскіх рэзідэнцыях пастаянна ладзілі шумныя баляванні, у чым ім стараліся пераймаць шматлікія прыдворныя і багатыя гараджане. Вінныя крамы зачыняліся толькі на час посту.

Абу Нувас быў вымушаны бегчы ў Егіпет на нейкі час пасля таго, як ён напісаў элегічны верш, які ўсхваляў Бармекідаў, звергнутых і забітых Гарунам аль-Рашыдам. Абу Нувас вярнуўся ў Багдад ў 809 годзе пасля смерці Харуна ар-Рашыда. Наступнае ўсшэсце на пасаду Мухамеда аль-Аміна, дваццацідвухгадовага сына Харуна ар-Рашыда (і былога вучня Абу Нуваса) было ўдачай для паэта. Адзін з вядомых сваіх твораў — верш Касіда, ён напісаў у гонар аль-Аміна. Апошнія гады жыцця Абу Нувас правёў у Багдадзе ў якасці прыдворнага паэта халіфа аль-Аміна. Сучаснікі паэта, якія пастаянна асуджалі яго за распушчанасць, аднадушна адзначалі шырокую адукаванасць Абу Нуваса, які глыбока разбіраўся ў медыцыне, астраноміі і іншых навуках^[6].

Выгнанне і турэмнае зняволенне

Абу Нувас быў вымушаны на час бегчы ў Егіпет пасля таго як ён напісаў хвалебныя элегічна вершы для шляхетнага персідскага сямейства Бармакідаў, магутнай сям'і, якая падпала пад рэпрэсіі халіфа Харуна ар-Рашыда. Ён вярнуўся ў Багдад ў 809 годзе, пасля таго як Харун ар-Рашыд памёр. Большасць навукоўцаў лічыць, што Абу Нувас напісаў большасць сваіх вершаў падчас наступнага праўлення аль-Аміна. Самай вядомай панегірычнай элегіяй паэта з'яўляецца твор, складзены ў гонар аль-Аміна. Сучаснік паэта, Абу Хацім аль Мекі, часта казаў, што ў гэтых творах Абу Нуваса скрыты глыбокі сэнс.

Тым не менш, Абу Нувас быў заключаны ў турму, калі вестка пра п'янае распусце паэта перапоўніла чашу цярпення аль-Аміна. Было ўказана, што сакратар аль-Мамун Занбор падманам заахвоціў п'янага Абу Нуваса напісаць сатыру, якая змяшчае выказванне сатырычнага характару аб імаме Алі. Затор затым чытаў верш публічна, каб працягнуць турэмнае зняволенне Абу Нуваса. Паводле розных звестак, Абу Нувас альбо памёр у турме, альбо быў атручаны Ісмаілам бен Абу Сахель.

Пазней у некаторых сучаснікаў склалася меркаванне, што ў турме Абу Нувас раскаяўся ва сваіх дрэнных учынках і стаў глыбока рэлігійным чалавекам. У той жа час іншыя лічылі, што вершаванае раскаянне было напісана выключна з мэтай атрымаць ад халіфа памілаванне.

Спадчына і памяць

Абу Нувас лічыцца адным з вялікіх прадстаўнікоў класічнай арабскай літаратуры. Яго ўплыў праглядаецца ў творчасці многіх паэтаў і пісьменнікаў больш позняга перыяду, у прыватнасці, Амара Хаяма і Хафіза. Геданічная карыкатура на Абу Нуваса з'яўляецца ў казках «Тысяча і адна ноч». Сярод яго самых вядомых вершаў тыя, якія высмейваюць «Старажытную Аравію», настальгію па жыцці бедуінаў, і захоплена хваляць сучаснае жыццё ў Багдадзе, як яркі кантраст побыту качэўнікаў.

Паэтычная спадчына Абу Нуваса вельмі вялікая. Яго пяру належаць вершы ўсіх традыцыйных жанраў, акрамя таго, ён лічыўся стваральнікам асаблівага жанру паляўнічых вершаў — тардыятаў, бо да таго апісання паляванні прысутнічалі толькі ў якасці састаўнога элемента касыды. Па сутнасці тардыят — гэта не адзіны жанр, у якім адбіваецца сур'ёзнае стаўленне паэта да старажытнай традыцыі, і дзе цяжка ўлавіць якую-небудзь іронію, відавочную або ўтоеную. Паэт шчыра любуецца шырокімі прасторамі пагорыстых стэпаў, па якіх нясецца зграя антылоп, якіх праследуюць быстрыя сабакі, сокалы, гепарды, а таксама сваім уменнем апісаць ўбачанае у красамоўным арабскім стылі — бо паляўнічыя вершы адносяцца па шырокай класіфікацыі да разраду Васфі — апісальных вершаў, якія былі ў той час паказчыкам паэтычнага майстэрства.

Яго свабода выказвання меркаванняў, асабліва па пытаннях, забароненых ісламскімі нормамі маралі, працягваюць хваляваць рэлігійных цэнзараў. Яго творы мелі свабоднае хаджэнне без купюр да ХХ стагоддзя, і толькі ў 1932 годзе ў Каіры з'явілася першае выданне яго прац, падвергнутае цэнзуры.

Аль-Хаціб аль-Багдадзі, аўтар гісторыі Багдада, піша, што Абу Нувас пахаваны на могілках Шынізі ў Багдадзе. У горадзе ёсць некалькі месцаў, названых у гонар паэта. Вуліца імя Абу Нуваса праходзіць уздоўж усходняга берага Тыгра, які быў некалі месцам выставак і тэатральных відовішчаў. У Багдадзе таксама знаходзіцца парк імя Абу Нуваса на 2,5-кіламетровым участку паміж Джумхур, парк цягнецца да ракі ў Карадзі каля моста «14 ліпеня».

У 1976 годзе ў гонар Абу Нуваса быў названы кратар на Меркурыі.

Уклад у культуру суахілі

Ва Усходняй Афрыцы ў культуры суахілі імя Абу Нувас часта вымаўляецца як Абунувашы. Ён у шматлікіх гісторыях выкарыстоўвае выдуманае аўтарам імя — Насрэддзін, часта яго называюць яшчэ іначай. У розных народаў Хаджа Насрэддзін мае розныя транслітарацыі імя і адценні ладу. У персаў і азербайджанцаў Хаджа мае тытул малы — Мала́ Насрэддзін. У каўказцаў імя жартаўніка — Наср Хаджа (карачаеўцаў), Наср-Эдзін (чачэнцы), Хажа (кабардзінцы), Несарт. У сярэднеазіяцкіх народаў Насрэддзін часта з'яўляецца падарожнікам са сваім верным спадарожнікам аслом, а яго імёны такія — Хаджа Насір (казахі), Апендзі (кіргізы), Афандзі (узбекі, уйгуры), Эпендзі (туркмены), Эфендзі (таджыкі). У балгар — Настрадзін Хаджа, у сіцылійцаў (і наогул італьянцаў) — Джьюфа. У казках Абунувашы ажыццяўляе розныя трукі і помсціць за бедных людзей прагным, багатым людзям. Танзанійскі мастак Годфры Гадоеў стварыў суахілі комікс, які называецца Абунувашы. Ён з'яўляецца адаптацыяй трох гісторый пра Абунувашы. Кніга выдадзена выдавецтвам Sasa Sema Publications ў 1996 годзе.