Партыі

Калі ў красавіку 1974 года ва Усходнім Тыморы былі ўпершыню легалізаваны партыі, асноўнымі ігракамі ў будучай незалежнай дзяржаве сталі тры групоўкі. Тыморскі дэмакратычны саюз (парт.: União Democrática Timorense, UDT) быў заснаваны ў маі групай мясцовых заможных землеўласнікаў. Першапачаткова выступаючы за захаванне краіны ў якасці партугальскага пратэктарату, у верасні UDT выказаў падтрымку незалежнасці^[19]. Праз тыдзень быў створаны Рэвалюцыйны фронт за незалежнасць Усходняга Тымора (парт.: Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente, FRETILIN), які падтрымліваў «універсальныя дактрыны сацыялізму», а таксама «права на незалежнасць»^[20]. Калі палітычнае становішча стала больш напружаным, група змяніла сваю назву і абвясціла сябе «адзіным легітымным прадстаўніком народа»^[21]. Пад канец мая ўтварылася трэцяя партыя, Тыморская народная дэмакратычная асацыяцыя (парт.: Associacão Popular Democratica Timorense, APODETI). Першапачаткова названая Асацыяцыяй за інтэграцыю Тымора ў Інданезію (парт.: Associacão Integraciacao de Timor Indonesia), яна мела адпаведныя погляды^[22][23] і выказвала асцярогі наконт таго, што незалежны Усходні Тымор будзе эканамічна слабы і ўразлівы^[22].

FRETILIN атрымаў уладу пасля грамадзянскай вайны і абвясціў Усходні Тымор незалежным 28 лістапада 1975 года.

Інданезійскія нацыяналістычныя і вайсковыя колы, асабліва з ліку лідараў разведкі і службы адмысловых аперацый, бачылі ў партугальскай рэвалюцыі зручны выпадак для аб’яднання Усходняга Тымора з Інданезіяй. Цэнтральны ўрад і армія былі напалоханы тым, што Усходні Тымор пад кіраваннем левых можа стаць базай для ўварвання ў Інданезію, а таксама што незалежны Усходні Тымор можа натхніць сэцэсіянісцкія настроі ў інданезійскіх правінцыях. Страх нацыянальнай дэзынтэграцыі быў і ў вайскоўцаў, блізкіх да Сухарта, і заставаўся потым адной з галоўных прычын, праз якія Інданезія не давала Усходняму Тымору незалежнасці ці прынамсі аўтаноміі да канца 1990-х^[24]. Арганізацыі ваеннай разведкі спрабавалі скарыстаць стратэгію мірнай анексіі, пашыраючы гэтую ідэю праз APODETI^[25].

У студзені 1975 года UDT і FRETILIN заснавалі часовую кааліцыю, мэтай якой было атрыманне Усходнім Тыморам незалежнасці^[26][27]. У той жа час аўстралійскі ўрад паведаміў пра тое, што Нацыянальная армія Інданезіі ладзіць у Лампунгу вучэнні перад уварваннем^[28]. Цягам месяцаў інданезійскае падраздзяленне спецыяльных аперацый Opsus таемна падтрымлівала APODETI падчас аперацыі «Камода» (індан.: Operasi Komodo). Вінавацячы па тэлебачанні лідараў FRETILIN у камунізме і сеючы нязгоды ў кааліцыі з UDT, інданезійскі ўрад ініцыяваў нестабільнасць ва Усходнім Тыморы і, на думку назіральнікаў, стварыў нагоду для далейшага ўварвання^{[29][30][31][32]}. У маі напруга паміж дзвюма групоўкамі прывяла да выхаду UDT з кааліцыі^[33][34].

У спробе дамовіцца пра будучыню Усходняга Тымора партугальская камісія па дэкаланізацыі сабрала канферэнцыю ў Макаа ў чэрвені 1975 года. FRETILIN байкатавала сустрэчу ў знак пратэсту супраць прысутнасці APODETI; прадстаўнікі UDT і APODETI выказалі незадаволенасць, заявіўшы, што байкот ускладняў працэс дэкаланізацыі^[35]. У сваіх мемуарах 1987 года («Фуну: Незавершаная сага Усходняга Тымора») лідар FRETILIN Жазэ Рамуш-Орта ўспамінае сваю «моцную нязгоду» з адмовай партыі пайсці насустрач. «Гэта», піша ён, «было адной з нашых тактычных палітычных памылак, якой я не магу знайсці здаровага тлумачэння»^[36][37].

Пераварот, грамадзянская вайна і абвяшчэнне незалежнасці

Канфлікт дасягнуў кульмінацыі ў сярэдзіне 1975 года, калі чуткі пра сілавы захоп улады пачалі цыркуляваць у абедзвюх партыях, што выступалі за незалежнасць^[38]. У жніўні 1975-га UDT здзейсніла пераварот у сталіцы Дылі і пачаліся ўзброеныя сутыкненні. Рамуш-Орта апісвае супрацьстаянне як «крывавае», паведамленні пра гвалт паступалі з абодвух бакоў. Ён цытуе Міжнародны камітэт Чырвонага Крыжа, які налічыў 2—3 тысячы чалавек ахвярамі вайны^[39][40]. Партугальскаму ўраду з-за баявых дзеянняў давялося пераехаць на востраў Атаура (парт.: Ataúro)^[41][42]. FRETILIN разграміла сілы UDT праз два тыдні, нямала здзівіўшы гэтым Інданезію і Партугалію^[43]. Лідары UDT адступілі ў кантраляваны інданезійцамі Заходні Тымор. 7 верасня яны заклікалі да інтэграцыі Усходняга Тымора з Інданезіяй^{[42][44][45][46][47]}.

Карта сумежнай з Інданезіяй акругі Усходняга Тымора Бабанару. Вайсковыя сутыкненні працягнуліся ў гэтым рэгіёне і пасля грамадзянскай вайны, розныя населеныя пункты былі захоплены Інданезіяй да ўварвання.

Заваяваўшы кантроль над Усходнім Тыморам, FRETILIN пачаў адбіваць атакі з захаду, што зыходзілі ад Нацыянальнай арміі Інданезіі і невялікай групы войскаў UDT^[48][49][50]. Інданезія захапіла пагранічны горад Батугадэ (парт.: Batugade) 8 кастрычніка 1975 года; змешчаныя побач Балібо (парт.: Balibo) і Маліяна (парт.: Maliana) былі ўзяты васьмю днямі пазней^[51]. Падчас нападу на Балібо працаўнікі аўстралійскага тэлебачання, пазней названыя «пяцёркай Балібо» (англ.: Balibo Five), былі забіты інданезійскімі салдатамі^[52]. Прадстаўнікі Інданезіі заяўлялі, што іх смерць выпадковая, а ўсходне-тыморскія сведкі казалі, што гэтыя журналісты забіты наўмысна. Смерць журналістаў і наступныя кампаніі і разборы прыцягнулі міжнародную ўвагу і павялічылі падтрымку незалежнасці Усходняга Тымора^[53].

У пачатку лістапада міністры замежных спраў Інданезіі і Партугаліі сустрэліся ў Рыме, каб абмеркаваць рэзалюцыю з нагоды канфлікту. Нягледзячы на тое, што ніхто з тыморскіх лідараў не быў запрошаны на перамовы, FRETILIN паслаў паведамленне, што выказвае гатовасць працаваць з Партугаліяй. Сустрэча скончылася тым, што абодва бакі пагадзіліся на сустрэчу Партугаліі з палітычнымі лідарамі Усходняга Тымора, але сустрэча так і не адбылася^[54][55][56]. У сярэдзіне лістапада інданезійскія войскі пачалі аблогу з мора горада Атабаэ (парт.: Atabae) і захапілі яго да канца месяца^[57][58].

Незадаволеныя нячыннасцю Партугаліі, лідары FRETILIN былі ўпэўнены, што яны змогуць стрымліваць інданезійскае наступленне эфектыўней, калі абвесцяць незалежнасць краіны. Камісар па пытаннях нацыянальнай палітыкі Мары Алкатыры (парт.: Mari Alkatiri) здзейсніў дыпламатычны тур па Афрыцы, атрымліваючы падтрымку ад розных урадаў. Паводле FRETILIN, у гэтых падарожжах Усходні Тымор атрымаў запэўненні пра прызнанне новай дзяржавы ад дваццаці пяці краін свету, уключаючы КНР, Кубу, Мазамбік, СССР і Швецыю. Куба захоўвае блізкія адносіны з Усходнім Тыморам і ў XXI стагоддзя. 28 лістапада 1975 года FRETILIN аднабакова абвясціў незалежнасць і стварыў Дэмакратычную Рэспубліку Усходні Тымор^[59][60].

Інданезія абвясціла, што лідары APODETI і UDT на наступны дзень абвясцілі захоплены яе войскамі рэгіён у Балібо незалежным ад Усходняга Тымора і аднеслі яго да Інданезіі. Але гэта «дэкларацыя Балібо» была створана інданезійскай разведкай і падпісана на Балі. Надалей яна апісвалася як «дэкларацыя Балібахонг» (індан.: Deklarasi Balibohong) — назва заснавана на гульні слоў, што ўключае інданезійскае слова «хлусня»^[61][62]. Партугалія не прыняла абедзве дэкларацыі, і інданезійскі ўрад ухваліў ваеннае ўмяшанне для пачатку анексіі Усходняга Тымора^[63].

Рэакцыя ААН і міжнароднае права

На наступны дзень пасля ўварвання камітэт Генеральнай асамблеі ААН быў скліканы для абмеркавання сітуацыі. Дзяржавы-саюзнікі Інданезіі, уключаючы Індыю, Малайзію і Японію, напісалі рэзалюцыю, якая ганіць Партугалію і тыморскія палітычныя партыі за кровапраліцце; яна была адхілена ў карысць праекта, падрыхтаванага Алжырам, Гаянай, Кубай, Сенегалам і іншымі. Рэзалюцыя ГА 3485 (XXX) была прынята 12 снежня, у ёй утрымліваўся заклік да Інданезіі «адступіць без прамаруджвання»^[78][79]. Дзесяццю днямі пазней Савет бяспекі ААН аднагалосна прыняў рэзалюцыю 384 (1975), якая паўтарае заклік рэзалюцыі Генасамблеі да неадкладнага інданезійскага адступлення^[80]. Годам пазней Савет выказаў тую ж думку ў рэзалюцыі 389 (1976), а Генасамблея прымала падобныя ж рэзалюцыі, што заклікаюць да самавызначэння Усходняга Тымора, з 1976 па 1982 год^[81]. Урады буйных краін, такіх як Кітай і ЗША, былі супраць далейшых дзеянняў; меншыя краіны, такія як Гвінея-Бісау, Ісландыя і Коста-Рыка, былі адзінымі дэлегацыямі, што заклікалі да цвёрдага ціску рэзалюцыямі^[82]. Рэзалюцыя 1982 года заклікала Генеральнага сакратара ААН «ініцыяваць нарады з усімі уцягнутымі сіламі, каб знайсці шлях да дасягнення ўсебаковага ўрэгулявання праблемы»^[83].

Юрыст Роджэр С. Кларк (англ.: Roger S. Clark) адзначае, што ўварванне Інданезіі і акупацыя парушаюць два ключавыя прынцыпы міжнароднага права: права на самавызначэнне і забарона на агрэсію. Ні петыцыя 7 верасня 1975 года, што прызывала да інтэграцыі, ні наступная рэзалюцыя «Народнага сходу» ў маі 1976 года не маглі быць прызнаны «інфармаванымі і дэмакратычнымі працэсамі, праведзенымі бесстаронна, і заснаванымі на ўсеагульным выбарчым праве», як патрабавала рэзалюцыя 1541 (XV), што ўстанавіла дырэктывы норм самавызначэння. У петыцыях таксама былі іншыя неадпаведнасці вымогам^[84].

Выкарыстанне Інданезіяй ваеннай сілы ва Усходнім Тыморы з’яўлялася парушэннем першай часткі статута ААН, якая абвяшчае: «Усе Члены Арганізацыі Аб’яднаных Нацый устрымліваюцца ў іх міжнародных адносінах ад пагрозы сілай ці яе прымянення супраць тэрытарыяльнай недатыкальнасці ці палітычнай незалежнасці любой дзяржавы…» Некаторыя назіральнікі пярэчаць, што Усходні Тымор не быў дзяржавай на час уварвання і таму не быў абаронены статутам ААН. Гэта прэтэнзія паўтарае нідэрландскія пярэчанні падчас нацыянальнай рэвалюцыі ў Інданезіі. Юрыстка Сьюзан Маркс зважае на тое, што, калі Усходні Тымор лічыўся партугальскай калоніяй, тады б «былі сумневы наконт ужывання гэтага пункта [раздзел I статута ААН] у кантэксце ўзброенага канфлікту паміж каланіяльнай сілай і яе калоніяй, але ці наўрад можа падпадаць пад сумнеў тое, што яна ставіцца да ўжывання сілы адной суверэннай дзяржавы да калоніі іншай»^[85].

Інданезійскія кампаніі супраць руху супраціўлення

Лідары інданезійскай разведкі, якія мелі ўплыў на прэзідэнта Сухарта, думалі, што ўварвацца, падавіць супраціўленне FRETILIN і інтэграваць захопленыя тэрыторыі з Інданезіяй будзе хутка і параўнальна бязбольна. Наступныя інданезійскія дзеянні былі разбуральны для Усходняга Тымора і прывялі да гіганцкіх выдаткаў Інданезіі, а таксама падарвалі яе аўтарытэт на сусветнай арэне і ў выніку прывялі да паражэння. Журналіст — аглядчык інданезійскай палітыкі Адам Шварц мяркуе, што той факт, што падтрымка вайскоўцаў толькі нязначна зменшылася ў выніку пралікаў разведкі і паражэнняў сярэдзіны 1970-х гадоў паказвае ступень дамінавання ваенных у інданезійскай палітыцы^[24]. Усходні Тымор быў трэніровачным палігонам для афіцэрскага саставу, што атрымаў навыкі ў вобласці тактыкі для падаўлення сепаратыстаў у Ачэху і Папуа і быў асновай забеспячэння дамінавання ваенных у Інданезіі^[98].

Помнік інтэграцыі ў Дылі быў падораны ўрадам Інданезіі ў знак вызвалення ад каланіялізму.

Інданезія ізалявала Усходні Тымор ад астатняга свету, за выняткам некалькіх гадоў у канцы 80-х і пачатку 90-х, заяўляючы пра тое, што пераважная большасць жыхароў Усходняга Тымора падтрымлівае інтэграцыю. Гэтай пазіцыі прытрымлівася інданезійскія СМІ, сочачы за тым, каб прыняцце жыхарамі інтэграцыі з Інданезіяй было тым, што само сабой разумеецца, і не з’яўлялася праблемай для большасці інданезійцаў^[99].

З верасня 1977 года інданезійскія войскі пачалі тое, што афіцыйныя прадстаўнікі Каталіцкай царквы ва Усходнім Тыморы назавуць кампаніяй «акружэння і вынішчэння»^[100]. 35 000 салдатаў з войскаў Нацыянальнай арміі атачалі тэрыторыі, дзе падтрымлівалі FRETILIN і забівалі сотні мужчын, жанчын і дзяцей. За паветранымі і марскімі бамбардзіроўкамі ішлі наземныя атрады, якія знішчалі вёскі і сельскагаспадарчую інфраструктуру. У гэты перыяд, як мяркуюць, забілі некалькі тысяч чалавек^{[101][102][103]}. Падчас перастрэлак з інданезійскімі войскамі ў снежні 1978 года быў забіты лідар FRETILIN Нікалау Лабату (парт.: Nicolau Lobato). Яго наступнікам быў Шанана Гужмау (парт.: Xanana Gusmão), які спрыяў стварэнню Нацыянальнага савета супраціўлення мауберэ (парт.: Conselho Nacional da Resistência Maubere, CNRM), арганізацыю для асоб і груп, якія выступалі супраць акупацыі^[104].

Інданезійскія войскі змясцілі дзясяткі тысяч чалавек у лагеры, дзе яны галадалі^{[105][106][107]}. Радыё FRETILIN сцвярджала, што інданезійскія самалёты раскідвалі баявыя хімічныя рэчывы, а некаторыя назіральнікі, уключаючы біскупа Дылі, сцвярджалі, што бачылі скінуты ў сельскай мясцовасці напалм^[108]. У 1981 годзе войскі пачалі аперацыю «Кеаманан» (індан.: Operasi Keamanan), якую некаторыя назвалі праграмай «плот з ног». 50 тысячам усходне-тыморскіх мужчын і хлопчыкаў было загадана перайсці праз горы і выцесніць партызан у цэнтральную частку рэгіёна. Аперацыя правалілася, народнае абурэнне супраць акупацыі стала мацней, чым калі-небудзь^[109][110]. Войскі Інданезіі праводзілі шматлікія аперацыі па знішчэнні войскаў FRETILIN, што хаваліся ў горах, і праводзілі асобныя атакі на працягу наступных дзесяці гадоў. У гарадах і вёсках тым часам пачаў з’яўляцца негвалтоўны рух супраціўлення^[111].

У той жа час інданезійскія сілы пачалі маштабную кампанію па забойствах, катаваннях, выкраданнях, палітычных зняволеннях і іншым парушэнні чалавечых правоў^{[112][113][114][115][116]}. Пачынаючы з 1981 года інданезійскія чыноўнікі пачалі адпраўляць тысячы зняволеных на востраў Атаура, мясцовыя ўмовы Міжнародная амністыя апісала як «жахлівыя»^{[117][118][119]}. Масавыя забойствы насельніцтва інданезійскімі вайскоўцамі былі дакументаваны па ўсім Усходнім Тыморы. У верасні 1981 года 400 мірных грамадзянаў былі забіты ў Лаклуце (парт.: Lacluta), у жніўні 1983 года 200 чалавек былі спалены жыўцом у вёсцы Срэраш, іншыя 500 былі забіты каля змешчанай непадалёк рэкі. Сведка, які даваў паказанні ў аўстралійскім сенаце, сказаў, што салдаты разбівалі галовы маленькіх дзяцей аб камяні^{[120][121][122][123][124]}.

Падазраваных у супрацьдзеянні інтэграцыі часта арыштоўвалі і катавалі^{[125][126][127][128]}. У 1983 годзе Міжнародная амністыя апублікавала інструкцыі для ваеннага персаналу, у якіх апісвалася, як прычыняць фізічныя і маральна пакуты, і перасцярогі войскам «унікаць фатаграфавання падчас катаванняў (электрычным токам, распрананнем дагала і г.д.)»^[129]. У сваіх мемуарах 1997 года («Незавершаная барацьба Усходняга Тымора: Усярэдзіне тыморскага супраціўлення») Канстансіа Пінта апісвае катаванні з боку інданезійскіх салдат: «З кожным пытаннем я атрымліваў два ці тры ўдары ў твар. Калі так моцна б’юць у твар, здаецца, што ён разломліваецца на часткі. Яны білі мяне па спіне і па баках рукамі, а потым — нагамі. [У іншым месцы] яны псіхалагічна катавалі мяне; яны не білі, але пагражалі забіць мяне. Яны нават паклалі на стол зброю»^[130]. У кнізе Мішэль Тэрнер «Расказваючы пра Усходні Тымор: Персанальныя сведчанні 1942—1992» жанчына па імі Фаціма апісвае катаванні ў турме Дылі: «Яны прымушалі людзей сядаць на крэслы, ножкі якіх ставілі прысутнаму на пальцы ног. Так, гэта вар’яцтва. Салдаты змешвалі сваю мачу з ежай і давалі яе зняволеным. Яны выкарыстоўвалі электрашок і электрычныя машыны…»^[131].

Гвалт над жанчынамі

Жорсткае абыходжанне інданезійскіх вайскоўцаў з жанчынамі ва Усходнім Тыморы быў частым і добра задакументаваным^{[132][133][134][135][136]}. У дадатак да адвольных затрыманняў, катаванняў і пазасудовых забойстваў жанчыны сутыкаліся са згвалтаваннямі і сексуальнымі дамаганнямі, часам толькі за тое, што іх сваякі бралі ўдзел у руху за незалежнасць. Дакладны лік ахвяр складана ацаніць з-за моцнага ваеннага кантролю падчас акупацыі і сораму, які адчуваецца ахвярамі. У справаздачы пра гвалт над жанчынамі ў Інданезіі і Усходнім Тыморы Amnesty International піша: «Жанчыны неахвотна паведамляюць пра гвалт і сэксуальныя дамаганні няўрадавым арганізацыям, не кажучы ўжо пра паліцыю ці армію»^[137].

Іншымі формамі гвалту супраць жанчын з’яўляліся нападкі, застрашванне і прымусовыя шлюбы. Справаздача Amnesty расказвае пра выпадак жанчыны, прымушанай жыць з камандзірам у Баўкау, якая пасля яе вызвалення штодня падвяргалася нападкам з боку войскаў^[137]. Такія «шлюбы» адбываліся ўвесь час на ўсім працягу акупацыі^[138]. Жанчын таксама падбухторвалі згаджацца на стэрылізацыю, на некаторых аказвалі ціск для прыняцця гарманальных ін’екцый, часам без поўнага ведання пра іх уплыў^[139].

У 1999 годзе даследчыца Рэбека Уінтэрс выпусціла кнігу «Буіберэ: Голас усходне-тыморскіх жанчын», якая апісвае мноства асабістых гісторый гвалту і жорсткага абыходжання з ранніх дзён акупацыі. Адна з жанчын расказвае, што яе дапытвалі паўголай, катавалі, да яе чапляліся і ёй пагражалі смерцю^[140]. Другая апісвае, што ваенныя скавалі яе па руках і нагах, не раз гвалтавалі і дапытвалі тыднямі^[141]. Жанчына, якая гатавала ежу партызанам з FRETILIN, была арыштавана, аб яе гасілі цыгарэты, катавалі электрычнасцю і прымусілі голай прайсці праз строй салдат у рэзервуар, напоўнены мачой і фекаліямі^[142].

Прымусовы голад

Праз то, што значную частку насельніцтва сагналі ў лагеры часовага ўтрымання, вытворчасць ежы значна скарацілася. У лагерах людзям было дазволена займацца земляробствам толькі на невялікіх участках зямлі непадалёк, сталае выкарыстанне адных і тых жа надзелаў знясільвала ўрадлівасць глебы. Недаяданне і голад прывялі да тысяч смярцей у канцы 70-х. Адзін з работнікоў царквы паведаміў, што ў адной акрузе штомесяц паміралі пяцьсот усходнетыморцаў^[143]. World Vision International наведала Усходні Тымор у кастрычніку 1978 года і заявіла, што 70 тысяч жыхароў Усходняга Тымора знаходзяцца пад пагрозай голаду^[144]. Прадстаўнік Міжнароднага камітэта Чырвонага Крыжа паведамляў у 1979 годзе, што 80 адсоткаў насельніцтва аднаго з лагераў дрэнна харчуецца, а сітуацыя «дрэнная гэтак жа, як у нігерыйскай Біяфры»^[145]. МКЧК папярэджваў, што «дзясяткі тысяч знаходзяцца на мяжы голаду»^[146]. Інданезія паведаміла, што яна працуе ў гэтым кірунку праз кіраваны ўрадам Інданезійскі Чырвоны Крыж, але NGO Action for World Development аспрэчыла гэту інфармацыю, сказаўшы, што арганізацыя прадае атрыманую ёю гуманітарную дапамогу^[143].

У 2006 годзе Камісія па ўстанаўленні праўды, прыняцці ўцекачоў і замірэнні ва Усходнім Тыморы выпусціла 2500-старонкавую справаздачу, якая вінаваціла інданезійскіх вайскоўцаў у выкарыстанні прымусовага голаду як зброі для знішчэння ўсходнетыморскага мірнага насельніцтва, і што вялікай колькасці насельніцтва было «адкрыта адмоўлена ў доступе да ежы ці яе крыніц». Справаздача, засноўваючыся на інтэрв’ю з больш за 8000 сведак, а таксама на інданезійскіх ваенных паперах і даных разведкі з міжнародных крыніц, гаварыла, што Інданезія выкарыстоўвала хімічную зброю і напалм для атручвання ежы і водных рэсурсаў^[147][148]. Выніковая справаздача групы цытуе сведчанні асобных людзей, якім было адмоўлена ў ежы, і дэталі знішчэння ўраджаяў і скаціны інданезійскімі салдатамі^[149]. У ёй колькасць загінулых ад голаду і хвароб у выніку акупацыі ацэньваецца прынамсі ў 73 тысяч чалавек^[150].

Злоўжыванні з боку FRETILIN

Інданезійскі ўрад паведаміў у 1977 годзе, што некалькі масавых пахаванняў, што змяшчаюць «тузіны» людзей, забітых FRETILIN, былі знойдзены каля Айлеу (парт.: Aileu) і Саме (парт.: Same)^[151]. Міжнародная амністыя пацвердзіла гэтыя справаздачы ў 1985 годзе, а таксама выказала заклапочанасць з нагоды некалькіх пазасудовых забойстваў, за якія FRETILIN узяла адказнасць^[152]. У 1997 годзе Human Rights Watch асудзіла серыю атак, ажыццёўленых FRETILIN, якія прывялі да смерці дзевяці мірных грамадзян^[153].

Дэмаграфія і эканоміка

Інданезійскі сцяг Усходняга Тымора (індан.: Timor Timur).

Партугальская мова была забаронена ва Усходнім Тыморы, інданезійская ж стала мовай урада, адукацыі і гандлю, у школах уведзена інданезійская школьная праграма. Афіцыйная інданезійская ідэалогія Панча Сіла (індан.: Pancasila) была пашырана на Усходні Тымор, пасаду дзяржаўнага службоўца маглі атрымаць толькі тыя, хто меў сертыфікат па ёй.

Усходнетыморскія анімісцкія вераванні не ўпісваліся ў канстытуцыйны ў Інданезіі монатэізм, што вылілася ў масавы пераход у хрысціянства. Партугальскае духавенства было заменена інданезійскім і лацінская і партугальская імша былі заменены інданезійскай^[154]. Перад уварваннем менш за 30 працэнтаў насельніцтва Усходняга Тымора вызнавалі веру Рымскай каталіцкай царквы, у 1980-х ужо 80 % былі зарэгістраваны як католікі^[154].

Усходні Тымор быў асабліва важны для ўрадавай трансміграцыйнай праграмы, мэтай якой было перасяліць інданезійцаў з густанаселеных у менш населеныя рэгіёны. Цэнзура СМІ азначала, што стан канфлікту ва Усходнім Тыморы быў невядомы мігрантам, пераважна яванскім і балійскім рысавым фермерам. Пасля прыезду яны падвяргаліся атакам тыморскага супраціўлення і сталі аб’ектам абурэння мясцовых жыхароў, бо для рэалізацыі праграмы трансміграцыі ўрад прысвоіў вялікія ўчасткі зямлі. Хоць многія з мігрантаў і вярнуліся на радзіму, тыя, што засталіся, сыгралі ролю ў «інданезіязацыі» (англ.: Indonesianisation) Усходняга Тымора^[155]. 662 сям’і трансмігрантаў (2208 чалавек) пасяліліся ва Усходнім Тыморы ў 1993 годзе^[156], тады як прыблізна 150 000 інданезійскіх пасяленцаў жылі ў Тыморы ў сярэдзіне 90-х, уключаючы тых, хто працаваў у сферы адукацыі і адміністрацыі^[157]. Міграцыя павялічыла незадаволенасць з боку тыморцаў, на працоўныя месцы якіх прыехалі больш прадпрымальныя імігранты^[158].

Пасля ўварвання партугальскія камерцыйныя інтэрасы змяніліся інданезійскімі^[159]. Граніца з Усходнім Тыморам адкрылася, што паслужыла прычынай наплыву заходнетыморскіх фермераў, а ў студзені 1989 года тэрыторыя адкрылася для прыватных інвестыцый. Эканамічнае жыццё ў гарадах перайшло пад кантроль бугіскіх, бутонскіх і макасарскіх прадпрымальнікаў-імігрантаў з Паўднёвага Сулавесі, тым часам як тавары з Усходняга Тымора экспартаваліся па дамоўленасці паміж вайсковымі чыноўнікамі і інданезійскімі бізнесменамі^[160][161]. «Denok», фірма, што кантралявалася арміяй, манапалізавала некаторыя з найболей прыбытковых сфер эканомікі Усходняга Тымора, уключаючы экспарт сандалавага дрэва, гасцінічны бізнес і імпарт спажывецкіх тавараў^[162]. Найболей прыбытковай часткай гандлю групы была манаполія на экспарт кавы — найкаштоўнейшай таварнай культуры^[163]. Інданезійскія прадпрымальнікі сталі дамінаваць у галінах, некантраляваных «Denok», а мясцовыя вытворцы партугальскага перыяду перайшлі на інданезійскі імпарт^[162].

Галоўным адказам інданезійскага ўрада на крытыку карыстаных метадаў было падкрэсліванне аб’ёму інвестыцый краіны ў развіццё ва Усходнім Тыморы аховы здароўя, адукацыі, камунікацый, транспарту і сельскай гаспадаркі^[164]. Усходні Тымор, тым не менш, заставаўся бедным, як і за стагоддзямі партугальскага каланіяльнага кіравання і інданезійскі крытык Джордж Адытджондра (індан.: George Aditjondro) выказаў пункт погляду, што канфлікт у раннія гады акупацыі прывёў да рэзкага падзення вытворчасці кавы і рысу, а таксама пагалоўя рагатай скаціны^[165]. Іншыя крытыкі адзначаюць, што будаванне інфраструктуры часта ажыццяўлялася каб паспрыяць інданезійскім вайскоўцам і эканамічным інтэрасам^[166]. Тым часам як вайскоўцы кантралявалі ключавыя прадпрыемствы, прыватныя інвестары, як інданезійскія, так і міжнародныя, унікалі гэтай тэрыторыі. Нягледзячы на паляпшэнні ў параўнанні з 1976 годам, справаздача інданезійскага ўрада 1993 года ацэньвала, што ў трох чвэрцях акруг Усходняга Тымора палова насельніцтва жыве за мяжой беднаты^[167].

Змены ў руху супраціўлення і палітыцы Інданезіі

Буйныя ўкладанні інданезійскага ўрада для паляпшэння інфраструктуры, аховы здароўя і адукацыі ва Усходнім Тыморы не скончылі з супраціўленнм тыморцаў інданезійскаму кіраванню^[168]. Хоць у 1980-х сілы FRETILIN скараціліся да некалькіх соцень узброеных людзей, надалей арганізацыя наладзіла кантакты з моладдзю, асабліва ў Дылі, пасля чаго аформілася няўзброенае грамадзянскае супраціўленне, што імкнулася да самавызначэння.

Многія з удзельнікаў пратэстнага руху былі дзецьмі на момант уварвання і атрымалі адукацыю ўжо пры інданезійцах. Яны абураліся рэпрэсіямі тыморскага культурнага і палітычнага жыцця інданезійскай уладай, адчувалі змяшаныя пачуцці з нагоды эканамічнага развіцця Тымора Інданезіяй і гаварылі ў побыце на партугальскай, настойваючы на сваім партугальскім паходжанні. Шукаючы дапамогі ад Партугаліі ў самавызначэнні, яны цвёрда лічылі, што Інданезія — акупацыйная сіла^[169]. За мяжой такія члены FRETILIN, як былы журналіст Жазэ Рамуш-Орта (пасля — прэм’ер-міністр і прэзідэнт), зважалі на іх сітуацыю на дыпламатычных сустрэчах^[170].

Саслабелае ўзброенае супраціўленне заахвоціла інданезійскі ўрад адкрыць у 1988 годзе Усходні Тымор для паляпшэння яго камерцыйных перспектыў, уключаючы скасаванне забароны на падарожжы ў рэгіён журналістаў. Новая палітыка ў гэтым дачыненні сталі вынікам дзейнасці міністра замежных спраў Алі Алатаса, нягледзячы на пярэчанні вайсковых лідараў, якія баяліся страціць кантроль. Алатас і дыпламаты схілілі Сухарта да змены палітыкі ў якасці адказу на міжнародныя рэзалюцыі. У канцы 1989 года ваенны камандзір Мулядзі быў заменены Рудольфам Вароў (індан.: Rudolf Warouw), які паабяцаў больш «пераканаўчы» падыход да праціўнікаў інтэграцыі. Абмежаванні на вандраванні ўсярэдзіне тэрыторыіі аслабілі, многіх палітычных зняволеных адпусцілі, а катаванні ў допытах сталі выкарыстоўваць радзей. Вароў спрабаваў павялічыць вайсковую дысцыпліну: у лютым 1990 года інданезійскі салдат быў асуджаны за неправамерныя паводзіны ва Усходнім Тыморы. Гэта стала першым такім дзеяннем з часоў уварвання^[171].

Зніжэнне страху пераследу натхніла рухі супраціўлення; антыінтэграцыйныя пратэсты суправаджалі кожны прыезд высокапастаўленых асоб ва Усходні Тымор, уключаючы прыезд папы Яна Паўла II у 1989 годзе^[158]. Сканчэнне «халоднай вайны» скасавала вялікую частку апраўданняў заходняй падтрымкі акупацыі Інданезіяй. Праблемы самавызначэння і праў чалавека атрымалі міжнародную ўвагу і рабілі далейшы ціск на Інданезію^[172]. Пазнейшыя падзеі ва Усходнім Тыморы ў 90-х гадах дапамаглі ашаламляльна павялічыць цікавасць да яго з боку міжнароднай супольнасці, што значна паскорыла актыўнасць супраціўлення^[173].

Масавае забойства на могілках Санта-Круш

Масавае забойства на могілках Санта-Круш адбылося падчас мемарыяльнай працэсіі да магілы Себасцьяна Гоміша (парт.: Sebastião Gomes).

12 лістапада 1991 года падчас мемарыяльнай імшы па забітым інданезійскімі войскамі юнаку дэманстранты колькасцю дзвюх з паловай тысяч чалавек разгарнулі сцяг FRETILIN і плакаты з лозунгамі за незалежнасць; дэманстрацыя была шумнай, але мірнай^[174]. Пасля нядоўгай сутычкі паміж інданезійскімі войскамі і пратэстоўцамі^[175] дзвесце інданезійскіх салдат адкрылі агонь па натоўпе, забіўшы сама меней дзве з паловай сотні тыморцаў^{[176][177][178]}.

Паказанні сведак замежнікаў хутка дайшлі да міжнародных агенцтваў навін, а відэазапіс забойстваў шмат разоў транслявалі па тэлебачанні^{[179][180][181]}. У адказ на забойства актывісты па ўсім свеце выяўлялі салідарнасць з Усходнім Тыморам, а думкі пра самавызначэнне зноў загучалі настойліва^[182]. Tapol, брытанская арганізацыя, створаная ў 1973 годзе для падтрымання дэмакратыі ў Інданезіі, павялічыла аб’ём сваёй працы ва Усходнім Тыморы. У ЗША заснавалі арганізацыю East Timor Action Network (цяпер East Timor and Indonesia Action Network, ETAN), якая неўзабаве адкрыла аддзяленні ў дзесяці гарадах краіны. ^[183]. Іншыя групы салідарнасці з’явіліся ў Аўстраліі, Бразіліі, Германіі, Ірландыі, Малайзіі, Партугаліі і Японіі.

Асвятленне забойстваў было жывым прыкладам таго, як выраслі новыя інданезійскія СМІ, і як усё больш і больш цяжка для «Новага парадку» кантраляваць інфармацыю, што паступае і зыходзіць з Інданезіі, а таксама таго, што па сканчэнні «халоднай вайны» ўрад усё больш і больш пападаў пад пільную ўвагу міжнароднай супольнасці^[184]. Усё большы лік прадэмакратычна настроеных студэнцкіх груп і іх выданняў пачалі адкрыта і крытычна абмяркоўваць не толькі Усходні Тымор, але таксама і сам «Новы парадак» і агульную гісторыю, і будучыню Інданезіі^{[182][184][185][186]}.

Вострае неадабрэнне дзеянням арміі выказала не толькі міжнароднай супольнасць, але і прадстаўнікі інданезійскай эліты. Але масавае забойства паслужыла нагодай для скасавання аблягчэння доступу на ўсходнюю частку вострава, ажыццёўленага ў 1989 годзе, і пачатку новага перыяду рэпрэсій^[98]. Вароў быў зняты з паста, а «больш гнуткі» падыход да супраціўлення быў згорнуты яго начальнікамі. Падазраваных ў сімпатыі да FRETILIN арыштоўвалі, павялічылася колькасць парушэнняў праў чалавека, а забарона на знаходжанне замежных журналістаў была адноўленая. Узначаленае Прабова Субіянта спецпадраздзяленне інданезійскай арміі Капасус (індан.: Kopassus) арганізавала трэніроўкі бандам, адметнай рысай якіх былі чорныя капюшоны, каб яны зламілі апошняе супраціўленне^[98]. У выніку нянавісць усходніх тыморцаў да інданезійскай ваеннай акупацыі ўзмацнілася^[187].

Арышт Шананы Гужмау

20 лістапада 1992 года лідар FRETILIN Шанана Гужмау быў арыштаваны інданезійскімі ўладамі^[188]. У маі ён быў прысуджаны да пажыццёвага зняволення за «паўстанне»^[189], але надалей прысуд быў заменены на зняволенне тэрмінам у дваццаць гадоў^[190]. Арышт прызнанага лідара супраціўлення стаў вялікай праблемай антыінтэграцыйнага руху ва Усходнім Тыморы, але Гужмау працягваў быць знакам надзеі нават з турмы Чыпінанг^[173][188]. Тым часам негвалтоўнае супраціўленне ўсходнетыморцаў працягвалася. Калі тагачасны прэзідэнт ЗША Біл Клінтан наведаў Інданезію ў 1994 годзе, дваццаць дзевяць усходнетыморскіх студэнтаў пікетавалі пасольства ЗША ў знак пратэсту супраць падтрымкі імі Інданезіі^[191].

У той жа час назіральнікі-праваабаронцы прыцягнулі ўвагу да парушэнняў з боку інданезійскіх войскаў і паліцыі, якія працягваліся. Справаздача Human Rights Watch 1995-га года адзначае, што «колькасць злоўжыванняў на тэрыторыі [вострава] працягвае расці», уключаючы катаванні, знікненні і абмежаванні фундаментальных праў [чалавека]^[192]. Пасля серыі бунтаў у верасні і кастрычніку Amnesty International крытыкавала інданезійскія ўлады за хвалю выпадковых арыштаў і катаванняў. У дакладзе арганізацыі паказваецца, што затрыманых білі металічнымі прутамі, збівалі нагамі, рэзалі ім скуру і пагражалі смерцю^[193].

Нобелеўская прэмія міру

Карлуш Белу

Жазэ Рамуш-Орта

У 1996 годзе да Усходняга Тымора нечакана была прыцягнута сусветная ўвага, калі Нобелеўскую прэмію міру за «высілкі па справядлівым і мірным вырашэнні канфлікту ва Усходнім Тыморы» атрымалі біскуп Карлуш Белу і палітычны дзеяч Жазэ Рамуш-Орта^[194]. Нобелеўскі камітэт паказаў у сваім прэс-рэлізе, што ён спадзяецца, што ўзнагарода «стане стымулам да знаходжання дыпламатычнага вырашэння канфлікту ва Усходнім Тыморы, засноўваючыся на праве народаў на самавызначэнне»^[194]. Паводле слоў Ірвіна Эбрамса (англ.: Irwin Abrams):

Для Інданезіі ўручэнне прэміі было прычынай для сораму… У публічных заявах урад паспрабаваў адлучыць лаўрэатаў адзін ад аднаго, нехаця прызнаючы прэмію біскупа Белу, над якім, на думку ўрада, ёй можа ажыццяўляць нейкі кантроль, і адначасна вінавацячы Рамуш-Орта ў адказнасці за зверствы падчас грамадзянскага супрацьстаяння ва Усходнім Тыморы і завучы яго палітычным апартуністам. На цырымоніі ўзнагароджання старшыня Нобелеўскага камітэта Сеерстэда адказаў на гэтыя вінавачанні, паказаўшы, што падчас грамадзянскага канфлікту Рамуш-Орта нават не быў у краіне і пасля вяртання ён спрабаваў памірыць дзве партыі^[195].

Арыгінальны тэкст (англ.)  

For Indonesia the prize was a great embarrassment.... In public statements the government tried to put distance between the two laureates, grudgingly recognising the prize for Bishop Belo, over whom it thought it could exercise some control, but accusing Ramos-Horta of responsibility for atrocities during the civil strife in East Timor and declaring that he was a political opportunist. At the award ceremony Chairman Sejersted answered these charges, pointing out that during the civil conflict Ramos-Horta was not even in the country and on his return he tried to reconcile the two parties.

Дыпламаты з Інданезіі і Партугаліі тым часам працягвалі праводзіць кансультацыі, патрэбныя па рэзалюцыі ГА ААН 1982 года і арганізавалі серыю сустрэч для таго, каб вырашыць праблему, якую міністр замежных спраў Алі Алатас назваў «каменьчыкам у інданезійскім чаравіку»^[196][197].

Змены ў Інданезіі

Бухарудзін Юсуф Хабібі прымае прэзідэнцкую прысягу 21 мая 1998 года.

Незалежнасць Тымора ці яго рэгіянальная аўтаномія былі немагчымыя падчас «Новага парадку» Сухарта. Нягледзячы на тое, што інданезійская грамадская думка ў 1990-я гады нібыта разумела становішча ў Тыморы, сярод інданезійцаў была шырока пашырана боязь, што незалежны Усходні Тымор можа дэстабілізаваць адзінства ўсёй Інданезіі^[199].

Азіяцкі фінансавы крызіс прывёў да вялікіх змен у Інданезіі і паспрыяў адстаўцы Сухарта ў маі 1998 года, скончыўшы яго 32-гадовае кіраванне^[200]. Прабова, які знаходзіўся ў той час ужо ва ўпраўленні Інданезійскага стратэгічнага рэзерву, адправіўся ў выгнанне ў Іарданію, а вайсковыя аперацыі ва Усходнім Тыморы каштавалі збяднеламу інданезійскаму ўраду мільён долараў у дзень^[98]. «Рэфармацыя» (індан.: Reformasi) стала пераходным перыядам палітычнай адкрытасці, уключаючы раней нечуваныя дэбаты па інданезійскіх адносінах з Усходнім Тыморам.

Апошнія месяцы 1998 года дыскусіі праводзіліся ў Дылі, прытым рух ішоў у кірунку рэферэндуму^[98]. Міністр замежных Алатас апісаў планы паступовай перадачы рэгіёну аўтаноміі, што пазней вядзе да магчымай незалежнасці як «суцэльныя праблемы, ніякай карысці» для Інданезіі^[201]. 8 чэрвеня 1998 года, праз тры тыдні пасля заняцця пасады наступнік Сухарта Бухарудзін Юсуф Хабібі (індан.: Bacharuddin Jusuf Habibie) анансаваў, што Інданезія прапануе Усходняму Тымору адмысловы план атрымання аўтаноміі^[200].

У канцы 1998 года аўстралійскі ўрад напісаў Інданезіі ліст, апавяшчаючы пра змену аўстралійскай знешняй палітыкі ў дачыненні праблемы і раячы пачаць рэферэндум пра незалежнасць цягам наступных дзесяці гадоў. Прэзідэнт Хабібі ўбачыў у гэтым намёк на «каланіяльнае кіраванне» з боку Інданезіі і вырашыў склікаць рэферэндум па гэтым пытанні^[202].

Інданезія і Партугалія 5 мая абвясцілі, што дасягнулі да пагаднення правесці рэферэндум, у якім жыхары Усходняга Тымора змогуць выбраць паміж аўтаноміяй ці незалежнасцю. Галасаванне пад кіраваннем місіі ААН ва Усходнім Тыморы (МААНУТ) мусілі правесці 8 жніўня, але ж адклалі да 30-га. Інданезія таксама ўзяла на сябе адказнасць за бяспеку, што выклікала турботу ва Усходнім Тыморы; аднак многія назіральнікі лічылі, што ў адваротным выпадку Інданезія забараніла б замежным міратворцам знаходзіцца ў Тыморы падчас галасавання^[203].

Рэферэндум 1999 года

Калі групы, што выступалі за аўтаномію і незалежнасць, пачалі агітацыйную кампанію, некалькі паўвайсковых усходнетыморскіх груповак, што выступалі за інтэграцыю, пачалі пагражаць гвалтам і, пазней, сталі яго ўжываць па ўсёй краіне. Вінавацячы МААНУТ у падтрымцы незалежнасці, групы былі навучаныя інданезійскімі вайскоўцамі і супрацоўнічалі з імі. Перад абвяшчэннем Майскага дагавора дзясяткі ўсходнетыморцаў былі забіты ў выніку нападу ў Лікісе. 16 мая 1999 года ў вёсцы Атара банда, што суправаджалася інданезійскімі вайскоўцамі, атакавала людзей, якіх яны палічылі актывістамі кампаніі за незалежнасць; у чэрвені іншая група напала на офіс МААНУТ у Маліяне. Інданезійскія ўлады заяўлялі, што не могуць спыніць гвалт паміж бакамі, але Рамуш-Орта разам з многімі іншымі людзьмі высмейваў падобны пункт погляду^[204]. У лютым 1999 гады ён сказаў: «Перад адступленнем яна [Інданезія], як заўсёды і абяцала, хоча выклікаць хаос і дэстабілізацыю. Мы чулі гэта на працягу многіх гадоў ад інданезійскай арміі на Тыморы»^[205].

Тым часам як лідары вайскоўцаў папярэдзілі пра будучы крывавы канфлікт, інданезійскі пасол па спецыяльных даручэннях Франсішку Лопеш ды Круш заявіў: «Калі народ адпрэчыць аўтаномію, ёсць імавернасць кровапраліцця ва Усходнім Тыморы»^[206]. Адна з ваенізаваных груповак заявіла, што галасаванне за незалежнасць прывядзе да «мора агню», адсылаючы да «Бандунгскага мора агню», аднаго з эпізодаў інданезійскай вайны за незалежнасць ад нідэрландцаў^[207]. З набліжэннем даты галасавання справаздачы пра гвалт супраць прыхільнікаў незалежнасці працягвалі паступаць^[208].

Дзень галасавання, 30 жніўня 1999 года, быў у цэлым спакойным. Прагаласавала 98,6 працэнтаў зарэгістраваных выбаршчыкаў; 4 верасня тагачасны генеральны сакратар ААН Кофі Анан абвясціў, што 78,5 працэнтаў галасоў аддадзены за незалежнасць^[209]. Інданезійцы, якія верылі ў словы «Новага парадку», што тыморцы хочуць інтэграцыі, былі шакіраваны і адмаўляліся верыць вынікам галасавання. Многія рэпартажы СМІ вінавацілі назіральнікаў з ААН і Аўстраліі ў ціску на Хабібі^[210].

Цягам некалькіх гадзін пасля абвяшчэння вынікаў рэферэндуму ваенізаваныя групоўкі пачалі нападаць на людзей і рабіць падпалы ў сталіцы, Дылі. Замежныя журналісты і назіральнікі выбараў ратаваліся ўцёкамі, дзясяткі тысяч усходнетыморцаў збеглі ў горы. Ісламісцкія банды атакавалі будынак каталіцкай епархіі, забіўшы два дзясяткі чалавек; на наступны дзень штаб-кватэра МКЧК была атакавана і згарэла дашчэнту. Амаль сто чалавек былі забіты надалей у Суаі, шматлікія справаздачы пра падобныя выпадкі разні паступалі з усяго Усходняга Тымора^[211]. ААН адклікала большасць сваіх службоўцаў, але абгароджаныя тэрыторыі ў Дылі напоўніліся ўцекачамі. Чатыры работнікі ААН адмовіліся ад эвакуацыі датуль, пакуль уцекачы не будуць выратаваны, сказаўшы, што яны аддадуць перавагу загінуць ад рук узброеных груповак^[209]. У той жа час інданезійскія войскі і паўвайсковыя банды сілком адправілі больш 200 000 чалавек у Заходні Тымор, у лагеры; умовы ўтрымання там атрымалі ад Human Rights Watch эпітэт «найгоршыя»^[212].

Падчас сустрэчы з дэлегацыяй ААН у Джакарце 8 верасня прэзідэнт Інданезіі назваў паведамленні пра кровапраліцце ва Усходнім Тыморы «фантазіямі» і «хлуснёй»^[213]. Генерал інданезійскай арміі Віранта (індан.: Wiranto) настойліва сцвярджаў, што яго салдаты трымаюць сітуацыю пад кантролем, а потым выказаў свае эмоцыі пра Усходні Тымор выкананнем хіта 1975 года Feelings на імпрэзе для жонак вайскоўцаў^[214][215].

Сыход інданезійцаў і высілкі па падтрыманні міру

Войскі МСУТ увайшлі ў Дылі 20 верасня, праз два тыдні пасля пачатку апошняй хвалі гвалту праінданезійскімі групоўкамі^[216].

Гвалт выклікаў негатыўную грамадскую рэакцыю ў Аўстраліі, Партугаліі і іншых краінах, а актывісты гэтых краін ціснулі на ўрады для прыняцця мер. Аўстралійскі прэм’ер-міністр Джон Говард радзіўся з Генеральным сакратаром ААН Кофі Ананам і лабіяваў прэзідэнта ЗША Біла Клінтана падтрымаць уступ ва Усходні Тымор узначаленых Аўстраліяй міжнародных міратворчых сіл для спынення хваляванняў. ЗША далі патрэбныя на той час лагістычныя і разведвальныя рэсурсы і стрымальную прысутнасць, але не вылучылі для аперацыі арміі. Урэшце, 11 верасня Біл Клінтан заявіў^[217]:

Я ясна даў зразумець, што мая гатоўнасць спрыяць далейшай эканамічнай дапамозе з боку міжнароднай супольнасці будзе залежыць ад таго, якія меры з гэтага дня будзе прымаць Інданезія.

Інданезія, якая знаходзілася ў цяжкім фінансавым стане, памякчыла пазіцыю. Прэзідэнт Хабібі заявіў 12 верасня, што Інданезія адкліча сваіх салдат і дасць аўстралійскім міратворчым войскам увайсці ва Усходні Тымор^[218].

15 верасня 1999 года Савет бяспекі ААН выказаў заклапочанасць пра пагаршэнне сітуацыі ва Усходнім Тыморы і выпусціў рэзалюцыю 1264, якая закліквала міжнародны міратворчы кантынгент аднавіць мір і бяспеку для абароны і падтрымкі місіі ААН і для аблягчэння аперацый па аказанні гуманітарнай дапамогі да таго, пакуль прысутнасць міратворчых сіл ААН не будзе ухвалена, а яны дыслакаваны на тэрыторыі Тымора^[219].

Міжнародныя сілы ва Усходнім Тыморы (МСУТ) пад камандаваннем аўстралійскага генерал-маёра Пітэра Касгроўва ўвайшлі ў Дылі 20 верасня, а 31 кастрычніка апошнія часткі інданезійскіх войскаў пакінулі Усходні Тымор^[216]. Прыбыццё тысяч салдат міжнародных войскаў ва Усходні Тымор прывяло да таго, што незаконныя ўзброеныя фармаванні беглі праз граніцу ў Інданезію, адкуль ажыццяўлялі потым адзінкавыя вылазкі супраць МСУТ.

Часовая адміністрацыя ААН ва Усходнім Тыморы (ЧААНУТ) была заснавана пад канец кастрычніка і кіравала рэгіёнам два гады. Кантроль над дзяржавай быў перададзены ўраду Усходняга Тымора, і 20 мая 2002 года абвясцілі незалежнасць^[220]. 27 верасня таго ж года Усходні Тымор далучыўся да ААН як 191-ы член^[221].

Большая частка ваенных сіл МСУТ была аўстралійцамі — на піку аперацыі ў ёй бралі ўдзел больш за 5500 вайскоўцаў з Аўстраліі, уключаючы брыгаду пяхоты з бранятанкавай і авіяцыйнай падтрымкай; у выніку 22 дзяржавы зрабілі свой унёсак у МСУТ, лік войскаў у якіх налічваў больш 11 000 чалавек^[222]. Злучаныя Штаты памагаліі важнай лагістычнай і дыпламатычнай падтрымкай падчас крызісу, а крэйсер USS Mobile Bay быў пасланы бараніць марскі флот МСУТ, батальён марской пяхоты з тысяччу чалавек, разам з бранятанкавай тэхнікай і артылерыяй адправіліся ва Усходні Тымор на борце USS Belleau Wood для стратэгічнага рэзерву ў выпадку значнага ўзброенага супраціўлення^[223][224].

Аўстралія

У верасні 1974 года аўстралійскі прэм’ер-міністр Гоф Уітлэм сустрэўся з Сухарта і заявіў, што ён будзе падтрымваць Інданезію ў выпадку, калі яна анексуе Усходні Тымор^[228]. 11 лістапада 1975 года ўрад Уітлэма быў распушчаны. Гэта наклала абмежаванні на часовы ўрад Малкалма Фрэйзера. Да таго, як сталі вядомыя вынікі выбараў 13 снежня, кожнае дзеянне патрабавала падтрымкі ад абедзвюх палітычных партый і генерал-губернатара^[229]. 4 снежня 1975 года Аўстралія беспаспяхова дабівалася прыняцця рэзалюцыі ААН пра статус Усходняга Тымора, аўстралійскі ўрад эвакуяваў сваіх грамадзян і іншых замежных падданых з Дылі^[230].

Жазэ Рамуш-Орта прыбыў у Дарвін 5 верасня, заявіўшы, што гуманітарныя арганізацыі Аўстралійскі Чырвоны Крыж і Аўстралійскае таварыства міжнароднай дапамогі Тымору (ASIAT) забаронены ва Усходнім Тыморы. На той жа прэс-канферэнцыі Орта сказаў, што Усходні Тымор і ўрад FRETILIN не прымуць ніякай дапамогі з боку ААН, калі ў яе аказанні возьме ўдзел Аўстралія^[231].

Пасля перамогі ў снежаньскіх выбарах урад Фрэйзера вырашыў, што гандаль з Паўднёва-Усходняй Азіяй і палітычныя сувязі з ёй занадта важныя, і не мусяць быць пастаўлены на кон праз «безнадзейную справу»^[232]. Аўстралія ўстрымлівалася пры галасаваннях за рэзалюцыі ААН ад 1976 і 1977 года, а ў 1978 годзе стала адзінай дзяржавай, што афіцыйна прызнала Усходні Тымор правінцыяй Інданезіі^{[233][234][235]}.

Неўзабаве пасля прызнання анексіі Усходняга Тымора ў 1978 годзе Аўстралія пачала перагаворы з Інданезіяй пра падзел рэсурсаў, знойдзеных у Тыморскім моры.

Скора Аўстралія і Інданезія пачалі падрыхтоўку дагавора, што падзяляе рэсурсы ў Тыморскім моры. Пагадненне падпісалі ў снежні 1989 года, ахопліваючы здабычу ад аднаго да сямі мільярдаў барэляў нафты^[236]. Гэты дагавор, разам з агульным эканамічным супрацоўніцтвам з Інданезіяй, часта згадваецца як вырашальны фактар для пазіцыі аўстралійскага ўрада^{[237][238][239][240][241]}. Але ўлічваючы, што амаль 60 000 усходнетыморцаў загінулі падчас бітвы паміж аўстралійскімі і японскімі войскамі, якая адбылася пасля ўварвання ў Тымор японцаў у час Другой сусветнай вайны^[9][10][11], некаторыя аўстралійцы былі ўпэўнены, што іх урад вінны былой партугальскай калоніі. Джэймс Дан, старэйшы саветнік па міжнародных адносінах да і падчас акупацыі, асуджаў пазіцыю ўрада, заяўляючы потым: «Тое, што разглядалася як важная стратэгічная пазіцыя ў 1941-м, у 1974-м неактуальнае і нязначнае»^[242]. Некаторыя аўстралійскія ветэраны Другой сусветнай вайны пратэставалі супраць акупацыі з падобных жа прычын^[243].

Наступныя аўстралійскія ўрады лічылі добрыя адносіны і стабільнасць у Інданезіі, найбуйнейшым суседзе Аўстраліі, буферам для бяспекі поўначы Аўстраліі, але сітуацыя з Усходнім Тыморам ускладняла супрацоўніцтва паміж краінамі^[244]. Аўстралія з’яўлялася важнай бяспечнай хованкай для абаронцаў усходнетыморскай незалежнасці, такіх, як Жазэ Рамуш-Орта, які жыў у Аўстраліі ў перыяд выгнання. Аўстралійскі гандаль з Інданезіяй рос у перыяд 1980-х, урад Кітынга падпісаў пакт пра бяспеку з Інданезіяй у 1995 годзе і даў прыярытэт добрым адносінам з Інданезіяй^[245][246]. Адстаўка Сухарта і змены ў палітыцы аўстралійскага прэм’ер-міністра Джона Говарда ў 1998 годзе паспрыялі паскарэнню прыняцця прапановы пра правядзенне рэферэндуму па пытанні незалежнасці Усходняга Тымора^[217].

У канцы 1998 год Джон Говард і міністр замежных спраў Аляксандр Доўнер падрыхтавалі ліст Інданезіі пра змены ў аўстралійскай пазіцыі, прапануючы даць шанец Усходняму Тымору прагаласаваць пра незалежнасць на працягу дзесяці гадоў.

Ліст збянтэжыў інданезійскага прэзідэнта Хабібі, які бачыў у ім вінавачанне Інданезіі ў каланіялізме; ён вырашыў правесці рэферэндум у найбліжэйшы час^[217]. Фундаваны ААН рэферэндум быў праведзены ў 1999 годзе і паказаў, што пераважная большасць жыхароў падтрымлівае незалежнасць, але за гэтым пачаліся бязлітасныя бойкі і абрушэнне грамадскай бяспекі, арганізаваныя ўзброенымі групоўкамі, што выступалі супраць незалежнасці. Аўстралія ўзначаліла санкцыянаваныя ААН міжнародныя сілы ва Усходнім Тыморы для спынення гвалту і аднаўлення парадку. Аўстралійскае ўмяшанне было паспяховым, праз гэта аўстралійска-інданезійскія адносіны аднавіліся толькі праз некалькі гадоў^[217][247].

Аўстралійская лейбарысцкая партыя змяніла палітыку ў адносінах да Усходняга Тымора ў 1999 годзе і падтрымала ўсходнетыморскую незалежнасць і супраціўленне інданезійскай прысутнасці ў рэгіёне, як заявіў прадстаўнік па міжнародных справах Лоры Брэрэтон (англ.: Laurie Brereton)^[248]. Аўтарытэт Брэрэтона аспрэчваў урад кіруючай ліберальна-нацыянальнай кааліцыі, яго прэм’ер-міністр Говард і міністр замежных спраў Доўнер. Падтрымку кампаніі аказваў тагачасны член парламента ад лейбарыстаў Кевін Рад, які пазней прывёў лейбарысцкую партыю да перамогі на выбарах 2007 года^[248].

Партугалія

На наступны дзень па ўварванні Партугалія перапыніла дыпламатычныя адносіны з Інданезіяй і пачала падтрымліваць рэзалюцыі ААН, якія асуджалі ўварванне. Тым не менш, у канцы 70-х — пачатку 80-х партугальскі ўрад неахвотна абмяркоўваў даную праблему; амерыканскі спецыяліст па Інданезіі Бенедыкт Андэрсан (англ.: Benedict Anderson) меркаваў, што прычынай гэтаму была нявызначанасць што да заявы Партугаліі на ўступленне ў Еўрапейскую эканамічную супольнасць^[232]. Крытыка ўрадавай пазіцыі пачала рэзка ўзрастаць з сярэдзіны 1980-х і, пад грамадскім ціскам, краіна стала адным з найболей вядомых актывістаў на міжнародных абмеркаваннях пытання самавызначэння Усходняга Тымора^[249][232]. На працягу 1990-х Партугалія брала ўдзел у пасярэдніцтве ААН з Інданезіяй^[250].

ЗША

У сярэдзіне 1970-х ЗША завяршалі адступленне з Індакітая. Антыкамуністычная Інданезія разглядалася імі як істотная процівага ў рэгіёне і сяброўскія адносіны з інданезійскім урадам лічыліся важнейшымі, чым дэкаланізацыйны працэс ва Усходнім Тыморы^[232][251]. Злучаныя Штаты таксама хацелі захаваць свой доступ да глыбакаводных праліваў Інданезіі для невыяўляльнага праходу падвадных лодак паміж Індыйскім і Ціхім акіянамі^[232].

Дзяржсакратар ЗША Генры Кісінджэр з прэзідэнтам Джэральдам Фордам абмяркоўвалі Усходні Тымор з прэзідэнтам Сухарта за дзень да ўварвання і сказалі «Мы зразумеем вашу пазіцыю і не будзем перашкаджаць вам у пытанні»^[252].

За дзень да ўварвання прэзідэнт ЗША Джэральд Форд і дзяржсакратар Генры Кісінджэр сустрэліся з інданезійскім прэзідэнтам Сухарта і, па наяўных паведамленнях, далі сваю згоду на ўварванне^[252]. У адказ на рэпліку Сухарта «Мы хочам вашага разумення, калі мы палічым патрэбным хутка і пераканаўча падзейнічаць [ва Усходнім Тыморы]», на што Форд яму адказаў: «Мы зразумеем вашу пазіцыю і не будзем перашкаджаць вам у гэтым пытанні. Мы разумеем праблему і намеры, якія вы маеце». Кісінджэр таксама пагадзіўся, хоць у яго і была боязь, што выкарыстанне створанай у ЗША зброі пры ўварванні будзе выстаўлена на ўсеагульны агляд, кажучы пра сваё жаданне «паўплываць на рэакцыю ў Амерыцы» так, каб «было менш шанцаў, што людзі будуць абмяркоўваць сітуацыю ў непажаданым для ўрада кірунку»^[253]. ЗША таксама выказалі надзею, што ўварванне будзе імклівым і не пацягне за сабой працяглага супраціўлення. «Па-за залежнасцю ад таго, што вы станеце рабіць, вельмі важна, каб гэта хутка скончылася», сказаў Кісінджэр Сухарта^[254]. Галоўным страхам Кісінджэра, напэўна, было тое, што, калі паўкамуністычны FRETILIN гвалтоўна захопіць уладу і гэта можа натхніць на падобныя перамогі камуністаў па ўсёй Азіі і, магчыма, нават да з’яўлення сепаратысцкіх паўстанняў, якія паставяць пад пагрозу існаванне Інданезіі як дзяржавы^[255].

ЗША пастаўлялі зброю ў Інданезію падчас уварвання і наступнай акупацыі. Праз тыдзень пасля ўварвання Савет нацыянальнай бяспекі падрыхтаваў дэталёвы аналіз, які выявіў, што пераважная большасць ваеннай тэхнікі была прадстаўлена ЗША^[256]. Тым часам як амерыканскі ўрад казаў, што ён прыпыніў ваенную дапамогу са снежня 1975-га па чэрвень 1976-га, насамрэч памер той быў вышэйшы, чым прапанаваў Дзяржаўны дэпартамент, і Кангрэс працягваў павялічваць яго амаль удвая^[254]. Ваенная дапамога ЗША і продаж зброі ў Інданезію павялічыліся з 1974 года і працягваліся да часоў Буша і Клінтана, спыніўшыся толькі ў 1999 годзе^[254]. Паміж 1975-м і 1980-м гадамі, калі гвалт ва Усходнім Тыморы дасягнуў піка, ЗША выдаткавалі прыкладна 340 мільёнаў долараў у вайсковае забеспячэнне інданезійскага ўрада. Аб’ём гандлю зброяй паміж ЗША і Інданезіяй у 1975—1995 гадах склаў прыкладна 1,1 мільярда долараў^[257].

Камісія па ўстанаўленні праўды, прыняцці ўцекачоў і замірэнні ААН сцвярджала ў раздзеле «Адказнасць» сваёй выніковай справаздачы, што «вайсковая і палітычная дапамога [ЗША] была істотнай падчас інданезійскага уварвання і акупацыі» Усходняга Тымора ў перыяд з 1975 па 1999 год. Справаздача (стар. 92) таксама сцвярджала, што «прадстаўленне зброі ЗША было вырашальным для інданезійскага патэнцыялу актывізацыі ваенных аперацый з 1977 года, скіраваных на знішчэнне супраціўлення, у чым ключавую ролю сыграла авіяцыя, што пастаўлялася ЗША»^[258][259].

FRETILIN сцвярджаў, што падтрымка ўрада Інданезіі ва Усходнім Тыморы з боку ЗША, магчыма, выйшла за межы дыпламатычнай і матэрыяльнай дапамогі. Справаздача United Press International з Сіднея, датаваная 19 чэрвеня 1978 года, цытуе прэс-рэліз FRETILIN, што сцвярджаў наступнае: «Амерыканскія вайсковыя дарадцы і найміты змагаліся разам з інданезійскімі салдатамі супраць FRETILIN у дзвюх бітвах … У той жа час амерыканскія пілоты лятаюць на OV-10 Bronco для дапамогі інданезійскай авіяцыі ў бамбардзіровачных налётах на вызваленыя тэрыторыі пад кантролем FRETILIN»^[260][261].

Злучаныя Штаты ўстрымліваліся ад галасавання па большасці рэзалюцый ААН, што асуджалі інданезійскае ўварванне^[232]. Дэніэл Патрык Мойніхэн, прадстаўнік ЗША ў ААН у той час, напісаў пазней у мемуарах: «Дзяржаўны дэпартамент жадаў, каб любыя меры, якія распачынала ААН, аказаліся зусім неэфектыўнымі. Заданне забяспечыць гэта далі мне, і я выконваў яго з немалым поспехам»^[262].

Філіпіны

З-за моцных сувязей з Інданезіяй Філіпіны спрадвечна не асудзілі ўварванне. Яны не толькі забаранілі ўезд Рамуш-Орта ў краіну ў 1997 годзе (калі ён быў запрошаны прачытаць лекцыю ва Універсітэце Філіпін у Дылімане), але і ўнеслі яго ў чорны спіс пагранічнікаў^[263].

Аднак, з павелічэннем падтрымкі незалежнасці рознымі краінамі, Філіпіны змянілі палітыку. Пасля рэферэндуму Філіпіны зрабілі свой уклад у медыцынскае і лагістычнае забеспячэнне МСУТ, але не арміі. Падзяляючы адну і тую ж рэлігію з усходнімі тыморцамі, Філіпіны пазней сталі саюзнікам Усходняга Тымора і захоўваюць з ім добрыя адносіны. Жазэ Рамуш-Орта быў прыбраны з чорнага спіса і рэгулярна чытае лекцыі ў розных універсітэтах Філіпін.

Іншыя краіны

Вялікабрытанія прадала дзясяткі самалётаў BAE Hawk Інданезіі падчас акупацыі, некаторыя з якіх выкарыстоўваліся ў кампаніі «акружэння і вынішчэння».

Вялікабрытанія, Канада, Індыя, Японія і іншыя краіны падтрымвалі Інданезію падчас акупацыі Усходняга Тымора. Вялікабрытанія ўстрымлівалася ад галасавання па ўсіх рэзалюцыях Генасамблеі ААН, якія адносіліся да Усходняга Тымора, і прадавала Інданезіі зброю цягам усяго перыяду акупацыі. У 1978 годзе Інданезія набыла восем навучальна-трэніровачных самалётаў BAE Hawk, якія выкарыстоўваліся падчас кампаніі «акружэння і вынішчэння». Брытанія прадала дзясяткі самалётаў Інданезіі ў 1990-х^[264]. Канада ўстрымлівалася ад ранніх рэзалюцый Генасамблеі наконт Усходняга Тымора, а па трох была супраць. Канадскі ўрад увесь час прадаваў зброю Інданезіі падчас акупацыі, а ў 1990-х пацвердзіў экспарт запасных частак зброі на агульную суму ў 400 мільёнаў канадскіх долараў^[265].

Індыйскі ўрад таксама падтрымліваў Інданезію, злучаючы акупацыю са сваёй анексіяй Гоа ў 1961 годзе^[266].

Краіны-члены Асацыяцыі дзяржаў Паўднёва-Усходняй Азіі ўзгоднена галасавалі супраць рэзалюцый Генасамблеі ААН, якія заклікалі да самавызначэння ва Усходнім Тыморы^[267]. Японія таксама галасавала супраць усіх васьмі рэзалюцый Генасамблеі з нагоды Усходняга Тымора^[268].

Лік загінулых

Дакладны лік загінулых лік падчас акупацыі цяжка ўстанавіць. Справаздача Камісіі па ўстанаўленні праўды, прыняццю ўцекачоў і замірэнні (CAVR) ААН паведаміла пра як сама мала дзевяноста тысяч восемсот: 17 600 неправамерных пакаранняў смерцю і 73 200 смерцяў ад голаду (улічваючы недакладнасць даследавання). CAVR не злічыла верхняй мяжы колькасці загінулых, хоць і выказала дапушчэнне, што яна магла дасягаць 202 600 смерцяў^[5]. Камісія лічыць, што інданезійскія войскі адказныя за прыкладна 70 працэнтаў гвалтоўных забойстваў^[5].

Даследнік Бэн Кірнан (англ.: Ben Kiernan) лічыць, што «колькасць у 150 000 чалавек блізкая да праўды», хоць можна зрабіць ацэнкі ў 200 000 чалавек і вышэй^[269]. Цэнтр абароннай інфармацыі таксама лічыць агульны лік загінулых блізкім да 150 000^[270]. У 1974 годзе каталіцкая царква ацэньвала лік насельніцтва Усходняга Тымора ў 688 711 чалавек, у 1982 годзе яна паведамляла толькі пра 425 000. Гэта прывяло да ацэнкі ў 200 000 загінулых падчас акупацыі^[271][272]. Amnesty International і Human Rights Watch лічаць, што загінулі больш за 200 000 чалавек^[273].

Згодна з Гэбрыелем Дэферам (фр.: Gabriel Defert), які засноўваецца на статыстычных даных інданезійскіх і партугальскіх улад і каталіцкай царквы, у перыяд са снежня 1975 года па снежня 1981-га загінулі прыблізна 308 000 тыморцаў; гэта складае каля 44 % насельніцтва перад акупацыяй^[274]. Падобныя лічбы прыводзіць і інданезійскі прафесар Джордж Адытджондра, які базуецца на вывучэнні даных інданезійскай арміі, кажучы, што ў раннія гады акупацыі сапраўды загінулі 300 000 тыморцаў^[275].

Роберт Крыб (англ.: Robert Cribb) з Аўстралійскага нацыянальнага ўніверсітэта сцвярджае, што колькасць ахвяр значна перабольшана. Ён сцвярджае, што перапіс насельніцтва, праведзены ў 1980 годзе, які налічыў 555 350 тыморцаў, нягледзячы на тое, што з’яўляецца «самай надзейнай крыніцай з усіх», адлюстроўвае хутчэй мінімальную, чым максімальную колькасць насельніцтва. «Варта нагадаць, што сотні тысяч усходнетыморцаў зніклі падчас гвалту верасня 1999 года толькі для таго, каб з’явіцца пазней», піша ён. Перапіс насельніцтва 1980 года робіцца больш непраўдападобным пасля параўнання з перапісам 1987 года, які налічыў 657 411 тыморцаў — для гэтага б запатрабаваўся прырост насельніцтва на 2,5 % у год, амаль ідэнтычны вельмі высокім тэмпам узросту ва Усходнім Тыморы з 1970 па 1975 год, што малаімаверна, калі ўлічыць умовы жорсткай акупацыі, асабліва — інданезійскія высілкі па скарачэнні нараджальнасці. Адзначаючы адсутнасць асабістых сведчанняў пра генацыд і паведамленняў пра траўмы інданезійскіх салдатаў, ён дадае, што Усходні Тымор «не выяўляў — на падставе рэпартажаў навін і акадэмічных даследаванняў — прыкмет грамадства, пацярпелага ад масавай гібелі… становішча, што прывяло да разаніны ў Дылі ў 1991 годзе… азначала, што грамадства захавала энергію і абурэнне з нагоды адбытага, што было б немагчыма, калі б з ім звярталіся гэтак жа, як у Камбоджы пры Пол Поце». Нават інданезійская вайсковая стратэгія была заснавана на перамозе над «сэрцамі і розумамі» насельніцтва, чаму не спрыяюць вінавачанні ў масавым забойстве^[276].

Бэн Кірнан, засноўваючыся на колькасці насельніцтва ў 700 000 тыморцаў у 1975 годзе (на базе перапісу каталіцкай царквы 1974 года) ацаніў чаканае насельніцтва 1980 года ў 735 000 (пры ўмове, што ўзрост насельніцтва будзе толькі ў 1 % у год у выніку акупацыі). Прымаючы, што паводле ацэнак Крыба лік насельніцтва ў 1980 быў на 10 % (55 000) ніжэй, Кірнан робіць выснову, што да 180 000 маглі загінуць у вайне^[277].

Крыб сцвярджаў, што трохпрацэнтны ўзрост, прапанаваны перапісам 1974 года, занадта высокі, спасылаючыся на той факт, што царква ў мінулым вылічвала працэнт узросту ў 1,8 %, што выказалася б у колькасці партугальскага насельніцтва ў 635 000 чалавек у 1974 годзе.

Хоць Крыб і сцвярджаў, што партугальскі перапіс найхутчэй быў заніжаны^[277], ён лічыў яго слушнейшым, чым перапіс царквы, з-за таго, што царква рабіла спробы экстрапаляваць памер агульнай колькасці насельніцтва з-за «свайго няпоўнага доступу да грамадства» (менш за палова тыморцаў тады былі католікамі). Мяркуючы, што ўзрост насельніцтва ў адпаведнасці з узроўнем у іншых краінах Паўднёва-Усходняй Азіі потым дасць больш дакладны лік у 680 000 для 1975 года, чаканай колькасцю насельніцтва ў 1980 годзе была б крыху больш за 775 000 (без уліку зніжэння нараджальнасці ў выніку інданезійскай акупацыі)^[277]. Дэфіцыт насельніцтва застаўся б на узроўні ў амаль 200 000 чалавек. Згодна з Крыбам, інданезійская палітыка ў рэгіёне зменшыла нараджальнасць на 50 %, такім чынам, 45 000 з усходніх тыморцаў не нарадзіліся, а не забіты; іншыя 55 000 чалавек «зніклі» ў выніку непадпарадкавання ўсходніх тыморцаў інданезійскім уладам, што праводзілі перапіс 1980 года^[247]. Розныя фактары — сыход дзясяткаў тысяч людзей са сваіх хат, каб абараніць сябе ад FRETILIN у 1974—1975 гадах; смерць тысяч людзей у грамадзянскай вайне; смерць змагароў за незалежнасць падчас акупацыі; забойствы, ажыццёўленыя FRETILIN; стыхійныя бедствы — усё гэта змяншала паводле яго думкі лік грамадзянскага насельніцтва ў той час. Засноўваючыся на ўсіх гэтых дадзеных, Крыб кажа пра значна меншую колькасць смерцяў, ацэньваючы ў 100 000 ці менш пры мінімальным значэнні ў 60 000, і толькі дзясятая частка грамадзянскага насельніцтва памерла не ад натуральных прычын у перыяд з 1975 па 1980 год^[278].

Кірнан сцвярджаў у адказ на гэта, што прыток працоўных мігрантаў падчас акупацыі і павелічэнне тэмпаў узросту насельніцтва, характэрнае для крызісу смяротнасці, апраўдвае ўзяцце за аснову для ацэнкі насельніцтва ў 1987 годзе перапіс насельніцтва ў 1980 годзе, і што перапіс насельніцтва царквой у 1974 годзе нельга не ўлічваць з-за адсутнасці доступу царквы да грамадства, бо гэта прывяло да магчымага заніжэння ацэнкі^[277]. Ён складае, што прынамсі 116 000 удзельнікаў узброенага змагання і грамадзянскіх асоб былі забіты з абодвух бакоў ці памерлі «ненатуральнай» смерцю ў 1975—1980 гады (калі гэта так, то гэта дае падставы меркаваць, што каля 15 % грамадзянскага насельніцтва Усходняга Тымора былі забіты за гэтыя гады)^[277].

Ф. Хіёрт (нарв.: Finngeir Hiorth) ацэньвае, што 13 % (95 000 з меркаваных 730 000, калі ўлічваць скарачэнне нараджальнасці) грамадзянскага насельніцтва памерла ў гэты перыяд^[247]. Кірнан мяркуе, што дэфіцыт насельніцтва налічваў каля 145 000 чалавек пры ўліку скарачэння нараджальнасці, ці 20 % насельніцтва Усходняга Тымора^[277]. Сярэдняй ацэнкай справаздачы ААН былі 146 000 чалавек забітымі; Рудольф Румель (англ.: Rudolph Rummel), аналітык палітычных забойстваў, ацэньвае колькасць забітых у 150 000^[279].

Многія назіральнікі завуць інданезійскія вайсковыя аперацыі ва Усходнім Тыморы прыкладам генацыду^{[280][281][282][283]}. У даследаванні юрыдычнай прымянімасці слова да акупацыі Усходняга Тымора навуковы прававед Бэн Сол (англ.: Ben Saul) робіць вынік, што з-за таго, што ніводная група, прызнаваная ў адпаведнасці з міжнародным правам, не была мэтай інданезійскіх улад, вінавачанні ў генацыдзе не могуць быць ужыты. Тым не менш, ён таксама адзначае: «Канфлікт ва Усходнім Тыморы найболей дакладна кваліфікуецца як генацыд супраць „палітычнай групы“ ці, альтэрнатыўна, як „культурны генацыд“, але ніводнае з гэтых паняццяў не прызнана міжнародным правам»^[284]. Акупацыя была параўнана з забойствамі чырвоных кхмераў, югаслаўскімі войнамі і генацыдам у Руандзе^[285][286].

Дакладныя лічбы загінулых інданезійцаў невядомыя, але паводле некаторых ацэнак да 10 000 інданезійскіх вайскоўцаў загінулі ў перыяд з 1976 па 1980 год^[287].

Румель мяркуе, што 10—15 тысяч інданезійцаў былі забіты падчас вайны^[279].

Правасуддзе

У 1999 годзе Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю, у якой абвясціў пра «сістэматычныя, пашыраныя і грубыя парушэнні міжнароднага права і праў чалавека» і запатрабаваў «прыцягнуць да адказнасці тых, хто ажыццяўляў такі гвалт»^[288]. Для выканання гэтага задання ЧАААНУТ стварыла Асаблівую калегію па цяжкіх злачынствах, якая спрабавала расследаваць і пераследаваць у судовым парадку адказных за гвалт асоб. Аднак, дзейнасць Калегіі раскрытыкавалм за расследаванне параўнальна малой колькасці злачынстваў, прычынамі чаго было, магчыма, то, што яна дрэнна фінансавалася і абмяжоўвалася расследаваннем злачынстваў, здзейсненых толькі ў 1999 годзе^[289]. Інданезійскія прысуды, якія пакаралі асоб, адказных за гвалт, былі ахарактарызаваны спецыяльнай камісіяй ААН як «выразна недастатковыя»^[2].

Недахопы гэтых працэсаў прывялі да таго, што рад арганізацый заклікалі стварыць міжнародны трыбунал для судовага пераследу асоб, адказных за забойствы ва Усходнім Тыморы, аналагічныя тым, што былі створаны па Руандзе і былой Югаславіі^[2][3]. Артыкул 2001 года ва ўсходнетыморскай няўрадавай арганізацыі La’o Hamutuk сцвярджаў:

«Незлічоная колькасць злачынстваў супраць чалавечнасці здзейснена ва Усходнім Тыморы ў перыяд з 1975 па 1999 гады. Нягледзячы на тое, што міжнародны суд не можа разглядаць усё, ён… пацвердзіў бы, што ўварванне, акупацыя і руйнаванне Усходняга Тымора Інданезіяй былі даўняй, сістэмнай, злачыннай змовай, спланаванай і загаданай выканаць на вышэйшых узроўнях урада. Многія злачынцы ўсё яшчэ маюць аўтарытэт і ўплыў у найбліжэйшым суседзе Усходняга Тымора. Будучыня міру, справядлівасці і дэмакратыі ў абедзвюх дзяржавах [Усходнім Тыморы і Інданезіі] залежыць ад таго, ці будуць пакараны заказчыкі злачынстваў»^[290].