Ёхан Лайданер
эст.: Johan Laidoner
Дата нараджэння	31 студзеня (12 лютага) 1884
Месца нараджэння	Вііратсі[d], Павет Вільяндзі, Эстонія
Дата смерці	13 сакавіка 1953(1953-03-13)[1][2][…] (69 гадоў)
Месца смерці	Уладзімірскі цэнтрал[d], Уладзімір
Месца пахавання	Князь-Уладзімірскія могілкі[d]
Жонка	Maria Laidoner[d]
Альма-матар	Акадэмія Генеральнага штаба[d]
Грамадзянства	Эстонія
Прыналежнасць	Расійская імперыя Эстонія
Род войскаў	пяхота
Званне	Падпалкоўнік (РІА) генерал (Эстонія)
Камандаваў	Галоўнакамандуючы эстонскай арміяй
Бітвы/войны	Першая сусветная вайна Эстонская вайна за незалежнасць
Узнагароды і званні	Залатая зброя «За адвагу» Ордэн Святога Уладзіміра IV ступені Ордэн Святой Ганны II ступені Ордэн Святой Ганны III ступені Ордэн Святой Ганны IV ступені Ордэн Святога Станіслава II ступені Ордэн Святога Станіслава III ступені Крыж Свабоды 1 класа 1 ступені Крыж Свабоды 3 класа 1 ступені Кавалер ордэна Арлінага крыжа 1 класа, Эстонія Кавалер ордэна Эстонскага Чырвонага Крыжа 1 класа Памятны знак Эстонскага Чырвонага Крыжа Афіцэр ордэна Ганаровага легіёна Ордэн Белага арла Кавалер Вялікага крыжа ордэна Трох Зорак Кавалер Ваеннага ордэна Лачплэсіса Кавалер Ваеннага ордэна Лачплэсіса
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ё́хан Ла́йданер (эст.: Johan Laidoner; у Расійскай імперыі зваўся Іван Якаўлевіч Лайданер; 31 студзеня (12 лютага) 1884, Вірацкая воласць, Фелінскі павет, Ліфляндская губерня, Расійская імперыя — 13 сакавіка 1953, Уладзімір, РСФСР, СССР) — афіцэр рускай арміі, ваенны і дзяржаўны дзеяч Эстоніі, галоўнакамандуючы эстонскай арміяй.

Біяграфія

Мемарыяльная табліца з тэкстам на літоўскай і эстонскай мовах на будынку былога ваеннага вучылішча ў Вільні, дзе Лайданер вучыўся ў 1902—1905 гадах (цяпер факультэт прыродазнаўчых навук Віленскага ўніверсітэта, вул. Чурлёнё 18

Нарадзіўся на хутары Раба (эст.: Raba) у Вірацкай воласці (ням.: Wieratz) Фелінскага павета Ліфляндскай губерні. Родны хутар Лайданера знаходзіўся ў раёне сучаснай эстонскай вёскі Вардзья, на тэрыторыі ўтворанай у 1991-м годзе воласці Війратсі павета Вільяндзімаа, у раёне 4-га кіламетра сучаснай шашы Вільяндзі—Мустла. Быў старэйшым дзіцем у сям'і Яака Лайданера (1854—1911) і Мары Саарсен (1851—1938) — дачкі гаспадара хутара Раба.

У 1901—1902 гадах служыў у 110-м Камскім пяхотным палку ў Коўне. У 1905 годзе скончыў Віленскае пяхотнае юнкерскае вучылішча. Служыў у 13-м лейб-грэнадзёрскім Эрыванскім палку. Паручнік (9 жніўня 1908), штабс-капітан(недаступная спасылка) (9 жніўня 1912). У 1912 годзе скончыў Імператарскую Мікалаеўскую ваенную акадэмію па першым разрадзе. Камандаваў ротай 1-га Каўказскага стралковага палка.

Удзельнік Першай сусветнай вайны. Узнагароджаны Георгіеўскай зброяй (ВП 04.07.1915). Ад'ютант штаба 21-й пяхотнай дывізіі. Намеснік начальніка аддзела разведкі ў штабе Заходняга фронту, падпалкоўнік (15 жніўня 1916). Пасля Лютаўскай рэвалюцыі Часовы ўрад пачаў фарміраваць нацыянальныя часці. Лайданер узначаліў Эстонскую дывізію, якая фарміравалася з эстонцаў. Пасля сыходу немцаў з Паўночнай Прыбалтыкі — Галоўнакамандуючы эстонскай арміі (у вайне за незалежнасць Эстоніі ^[3]), палкоўнік (4 красавіка 1918).

У 1919 годзе Эстонскія войскі, у склад якіх уваходзілі белагвардзейскія войскі (яны падпарадкоўваліся галоўнакамандуючаму Лайданеру паводле дагавора заключанага з урадам Эстоніі 6 снежня 1918 г.) вялі наступальныя баявыя дзеянні на тэрыторыі Савецкай Расіі. Узяцце^[4] Петраграда эстонскімі войскамі планавалася толькі ў выпадку юрыдычнага прызнання самастойнасці Эстоніі Расійскай дзяржавай. Генерал-маёр (20 студзеня 1919), генерал-лейтэнант (26 сакавіка 1920). У 1920 годзе выйшаў у адстаўку. Дэпутат дзяржаўнага савета Эстоніі. Узначальваў камісію Лігі Нацый па вырашэнні турэцка-іракскай тэрытарыяльнай спрэчкі.

У снежні 1924 года кіраваў прыгнечаннем паўстання, падрыхтаванага камуністамі. З 1925 года ў адстаўцы.

Дзяржаўны пераварот 1934 года

12 сакавіка 1934 года Лайданер разам з Канстанцінам Пятсам, які быў у той перыяд прэм'ер-міністрам Эстоніі ў паўнамоцтвах Дзяржаўнага старэйшыны, здзейсніў дзяржаўны пераварот 1934 года ў Эстоніі. У выніку ваеннага перавароту было ўсталявана аўтарытарнае кіраванне і абвешчана надзвычайнае становішча. Пятс быў абвешчаны Дзяржаўным Пратэктарам Эстоніі (Riigihoidja), а Лайданер ізноў прызначаны Галоўнакамандуючым эстонскай арміяй. Усе палітычныя партыі былі забаронены, уведзена цэнзура прэсы. Сваімі дзеяннямі Пятс і Лайданер не дапусцілі перамогі на выбарах вапсаў (ветэранаў вайны за незалежнасць^[3] Эстоніі) — вельмі правага руху, які арыентаваўся на таталітарныя рэжымы тагачасных Італіі і Германіі.

Ёхан Лайданер і ваеннакамандуючы сухапутных войскаў Фінляндыі Гуга Остэрман у Таліне ў 1938 годзе. Сустрэча адбылася ў рамках Фінска-Эстонскага ваеннага супрацоўніцтва.

24 лютага 1939 года прысвоена званне генерала.

Ацэнкі дзейнасці Лайданера

У сваёй кнізе «Генерал Лайданер і Эстонская Рэспубліка ў 1939—1940» фінскі гісторык Марці Туртала прыходзіць да высновы, што размяшчэнне першых савецкіх ваенных баз у Эстоніі ў верасні 1939 года было свядомым крокам эстонскага кіраўніцтва на чале з Пятсам і Лайданерам. У пацверджанне сваіх тэзісаў гісторык прыводзіць факт, што ў Эстоніі, у адрозненне ад Фінляндыі, у свой час не абвясцілі мабілізацыю для барацьбы са СССР.
   «Пасіўнасць і неабвяшчэнне мабілізацыі не былі выкліканы адсутнасцю адвагі ці баязлівасцю. Пытанне было ў выбары Пятса і Лайданера», — сцвярджае Туртала,    дадаючы, што апазіцыя не крытыкавала рашэнні ўрада, таму што ў той момант у Эстоніі панавала дыктатура.^[7]

Сям'я

У 1911 Ё. Лайданер ажаніўся з Марыяй, народжанай Крушэўскай (нар. 1888). У 1940 яна была разам з мужам вывезена ў СССР і пасаджана ў лагеры; вызвалілася пасля смерці Сталіна і памерла ў доме для састарэлых у Хаапсалу ў 1978.^[8]

Узнагароды

• Георгіеўская зброя (ВП 04.07.1915).
• Ордэн Святога Уладзіміра 4-й ст. з мячамі і бантам.
• Ордэн Святой Ганны 2-й ступені з мячамі.
• Ордэн Святой Ганны 3-й ступені (19.05.1912).
• Ордэн Святой Ганны 4-й ступені з надпісам «За адвагу».
• Ордэн Святога Станіслава 2-й ступені з мячамі (ВП 31.05.1916).
• Ордэн Святога Станіслава 3-й ступені (1907).
• Крыж Свабоды I класа 1 ступені (Эстонія)
• Крыж Свабоды III класа 1 ступені (Эстонія)
• Ордэн Белай зоркі на Спецыяльнай вялікай стужцы (Эстонія)
• Ордэн Эстонскага Чырвонага Крыжа 1 ступені (Эстонія)
• Памятны знак Эстонскага Чырвонага Крыжа
• Ордэн Белага арла (Польшча)
• Ордэн Virtuti Militari V ступені (Польшча)
• Ваенны ордэн Лачплэсіса 2-й ступені (Латвія, LKOK nr.2/1 1921)
• Ваенны ордэн Лачплэсіса 1-й ступені (Латвія, LKOK nr.1/5 1924)
• Ордэн Трох зорак I ступені (Латвія, 1932)

Зноскі

Літаратура

• Turtola, Martti: Kenraali Johan Laidoner ja Viron tasavallan tuho 1939—1940. (Мартти Туртола: «Генерал Лайдонер и Эстонская Республика в 1939—1940»). Otava, Otavan kirjapaino oy 2008, ISBN 978-951-1-22737-3
• Гущик, Владимир Ефимович: Наш главнокомандующий, генерал Иван Яковлевич Лайдонер (1940)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ёхан Лайданер
• Лайданер Іван (Ёхан) Якаўлевіч на сайце Руская армія ў Вялікай вайне
• Віленчукі ў арміях Балтыйскіх дзяржаў
• Гісторык: Лайданер і Пятс прывялі Эстонію ў СССР Архівавана 8 снежня 2008. // «Постымеэс», 19.03.2008