Agta

An mga ayta sa Filipinas mga Australo-Melanesiano. Kabali na diyan an mga aborigine sa Australya, mga Papuano, an mga Melanesiano kan Solomon Islands, Vanautu, Fiji, asin man an mga sakop kan Pranses sa New Caledonia.

An agi-agi kan mga Agta dai maubos marorip kan mga antropologo asin arkeologo. Sarong teoria iyo na an mga Ayta mga maku-apo kan mga orihinal na kag'erok sa Filipinas na nag'baklay sa mga dagang nagsusumpay sa mga isla nin Filipinas hale sa kadakulaan kan Asya, bakong arog kan mga Austronesyong kataraid ninda na nag'layag sa pagbanwa kan mga hararayong lugar. Sinasabi man na an mga Agta, bakong arog kan ibang mga Austronesyo, labis an pagngutiil sa paghira sa modo nin saindang pagbuhay. An pag'ngata' kan mga Espanyol na ibanwa sinda sa mga reducciones kan pagkokolonya ninda sa filipinas, daing inantosan. Kadaklan sainda nag'eestar sa mga temporaryong lungalong asin pahubo-hubo sa kadlagan kun saen sinda makakaguno nin mga prutas, makadakop nin mga layas na hayop o magsira sa mga salog. An gobyerno totoo pighihingoa na sinda mag'estar na sa mas permanenteng lugar arog kan pinagbanwa ninda sa lugar kan Pinit, Ocampo, Camarines Sur.

Dakul naghuhuna na an mga Agta o Ayta sarong grupo sana. Alagad, an totoo manlaen-laen sindang grupo, magkairiba man saindang tataramon kun an grupo igdi nagagamit pa an saindang lenggwahe, dawa totoo kadaklan pigadoptar na ninda an mga tataramon nin mga taga-ibaba na mas dominante.

An minasunod iyo an lista kan mga etnolinggwistikong grupo na konsideradong Agta huli sa saindang pisikal na hitsura asin sa klase kan pamumuhay ninda nagkaka-aragidan. An lista nakakaag man kun anong grupo asin kun saen haleng mga probinsya.[3][4][5]

• Aeta – Luson Sentral

• Ambala Aeta – Zambales, Bataan
• Abellen Aeta (inaapod man Abenlen, Abelling o Aburlin) – Tarlac
• Magbukún Aeta (inaapod man Magbikin, Magbeken, o Bataan Ayta) – Bataan
• Mag-antsi Aeta (apod man Mag-anchi o Magganchi) – Zambales, Tarlac, Pampanga
• Mag-indi Aeta (apod man Maggindi) – Zambales, Pampanga

• Agta – Sur-subangan nin Luson

• Alabat Agta (apod man Alabat Island Agta) – Quezon
• Agta Cimarron – Camarines Sur
• Manide (apod man Abiyan Agta o Camarines Norte Agta) – Camarines Norte
• Rinconada Agta (apod man Iriga Agta) – Camarines Sur
• Tabangnon (apod man Partido Agta, Katabangan, Katubung, o Isarog Agta) – Sorsogon, Quezon, Camarines Sur

• Dumagat – Subangan nin Luson[6]

• Alta

• Northern Alta – Aurora
• Southern Alta (apod man Kabulowan Alta o Edimala) – Quezon, Nueva Ecija

• Arta – Quirino
• Atta

• Faire-Rizal Atta – Probinsyang Cagayan
• Pamplona Atta – Probinsyang Cagayan
• Pudtol Atta – Probinsyang Cagayan

• Casiguran Dumagat – Aurora
• Central Cagayan Dumagat – Cagayan
• Palanan Dumagat – Isabela
• Paranan Dumagat (o Pahanan Dumagat) – Isabela
• Disabungan Dumagat – Isabela
• Dupaningan Dumagat – Cagayan
• Madella Dumagat – Quirino
• Sinauna Tagalog (apod man Remontado Dumagat) – Rizal, Quezon
• Umiray Dumagat – Quezon

Kan mga enot na panahon an mga Agta sulot sana tapis (babae) asin bahag gibo hale sa ubak nin kahoy (lalake), alagad nag'aarog naman na maggubing kan mga badoon kan mga taga-ibaba siring kan pagsulot kalson/kamison an babae asin sa lalaki, pantalon asin polo.

An mga Agta napipisan sa 32 etno-linggwistiko grupo asin tinatayang may total na 33,000 katawo (taon 2003) an kagabosan kan mga manlaen-laen na grupong Agta.[7]. Alagad, an sarong profesor sa linggwistika sa Unibersidad kan Filipinas tinataya na apat-na-polong ribo (40,000) an populasyon kan mga Agta.[8]. Sinda nag'eestar sa subangan na parte kan Luzon sa mga probinsya nin Cagayan, Isabela, Aurora, Quirino, Quezon, Camarines Norte, asin sa Camarines Sur. Sarungat sa popular na pagtubod, an mga Agta may mga sadiring tataramon na haros dai masasabotan kan kataraid nindang para-oma asin bako man nakikigamit na sana kun arin an tataramon sa palibot ninda dawa totoo tatao sinda magtaram kan sa palibot nindang mga lenggwahe.[9] Alagad, an mga tataramon na Isarog Agta [10]asin Sorsogon Agta haros puho na huli sa pagdikit kan mga parataram kaini[11]. Siring man, an Lake Buhi Agta namimiligro naman mawara.[12][13][14][15]

Sa ngonyan, an mga Agta makuri an paghuros kan saindang populasyon, bako huli sa pagharale sa sadiring mga lugar o hababang pagkamundag sa mga aki kundi sa halangkaw na pagkagaradan. Ini huling gayo sa mga helang, mala ta 80% kan kagadanan resulta sa kahelangan. Nangengenot na helang sainda iyo an tuberkulosis, na sinusundan kan pneumonia asin helang na gastrointestinal. An 49% kan mga aking Agta nagagadan bago inaabot an edad na 15. An grupong ini nagsasapong dayaday sa makuring malnutrition, malaria, mga halod sa tulak, alkoholismo, asin maating kundisyon na estaran.[16]

• 
  Sarong Agtang daragita sa Mariveles, Bataan kan 1901
• 
  Agtang babae na naglalaba sa Ilian, Iriga City
• 
  Lumang pag gubing kan mga lalaking Agta, mahihiling sa Inorogan Shrine, Iriga City
• 
  Ilian Tribe Cemetery sa Syudad nin Iriga

• Mga retrato kan Agta. Kinua 25-03-15.
• Edad inaabot kan mga Agta.Kinua 25-03-15.
• An Agta (Kabihug) sa Camarines Norte. Kinua 25-03-15.
• Archived 2023-10-11 at the Wayback Machine. The Black Presence in the Philippines. Runoko Rashidi. Kinua 26-03-15.
• Lista kan mga libro dapit sa Agta. Kinua 26-03-15.