Үзбәктәр

Үзбәктәр (үзб. Ўзбек, Ўзбеклар; Oʻzbek, Oʻzbeklar) — төрки халыҡ. Үзбәкстан Республикаһы халҡының күпселеген тәшкил итә. Элекке СССР-ҙың Урта Азияһында иӊ ҙур этник төркөм[24]. Үзбәктәр Үзбәкстан халҡының 82 процентын тәшкил итә[25]. Шулай уҡ үзбәк халҡы төньяҡ Афғанстан, көнбайыш Тажикстан, көньяҡ Ҡаҙағстан, көньяҡ Ҡырғыҙстан, көнсығыш Төркмәнстанда күпләп йәшәй. Үзбәк мигранттары Рәсәйҙә, Төркиәлә, Европа Берләшмәһендә һәм АҠШ-та йәшәй.

Үзбәктәр
Oʻzbeklar
Ўзбеклар
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: яҡынса 30 млн.
Үзбәкстан Үзбәкстан: 25 млн. (2014)[1]
Афғанстан Афғанстан: 2,8 млн. (2013)[2]
Тажикстан Тажикстан: 1,21 млн. (2013)[3]
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан: 878,6 меӊ (2015)[4]
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан: 548,8 меӊ (2016)[5]
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: 289 862 (2010)[6][7]
Төркмәнстан Төркмәнстан: 250 000[8] — до 500 000[9]
Төркиә Төркиә: 75 000[10]
Пакистан Пакистан: яҡынса 70 000[11]
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ: 50 000 - 80 000[12][13]
Украина Украина: 12 353 (2001)[14]
Ҡытай Халыҡ Республикаһы ҠХР: 10 569 (2010)[15]; 12 370 (2000)[16]
Швеция Швеция: 3 500 (2015)[17]
Беларусь Беларусь: 1 593 (2009)[18]
Монголия Монголия:  560 (иҫәп алыуы, 2010)[19]
Латвия Латвия:  339 (иҫәп алыуы, 2011)[20]

Тел

үзбәк теле

Дин

ислам (суннизм)

Раса тибы

Памир-ферган расаһы европеоид раса; аҙ булған өлөшө - Монголоид раса -Хорезм үзбәктәр араһында

Туғандаш халыҡтар

Уйғырҙар

Килеп сығышы

Согдийцы, бактрийцы, хорезмийцы, ферганцы, сако-массагетские племена, карлуки, огузы, кипчаки, тюрки Золотой Орды[21][22][23]

Үзбәк милләтенә нигеҙ һалыусы ырыуҙар

Үзбәк һалдат портреты, яҡынса 1557—1564 йылдар, Сефевидтар Ираны[26]

Сығышы менән Дешт-Ҡыпсаҡтарҙан булған 92 ырыу үзбәк миләтенә нигеҙ һалған. Тарихсы Т.Солтанов билдәләүенсә, улар араһында Урта Азияла йәшәғән күпселек төрөк ырыуҙары була.[27]

Маджму ат-Таварих" "Тухфат ат-таварих-и хани" Рукопись 4330.0 Закир Чормошев буйынса
1мингмингмингкатаган
2юзкыргызюзджуз(юз)
3кыркюзкыркминг
4джалаиркырконгкырк
5сарайонгонгачитонгкой
6конгуратонгачитджалаирчит
7алчинджалаирсарайджалаир
8аргунконгуратхытайсарай
9найманалчинкипчакконгурат
10кыпчакаргыннайманалчын
11калмаксарайчакмакаргын
12чакмакнайманурмакайман(найман?)
13кыргызкипчактувадаккыпчак
14кырлыкчакмакбостончакмак
15тюркбурлатсымырчикадак(азак)
16туркменсымырчиккаламаккалдык
17байаутбулаткарлуктоодак
18бурланкаттаганкаттаганбуллак
19шымырчиккилечиарлатшымырчик
20кабашакинегесаргункатаган
21нуджинбуйурукбарласкалтабий
22килечиуйрасутбуйтайкунакаш
23килекешкыяткенегесбойрок
24бурятхытайкилечиойрот
25убрятканглыбуйураккурлас
26кыятаваройраткыят
27хытайджубаладжикыяткытай
28канглытуйчикунграткангелди
29урйузбуйутканглычоплачи
30джуналахиджыйытузкошчу(кушчу)
31куджи, кучиджилджиутджуладжибуланчи
32утарчибуйатджусуладжичувут
33пуладчиуймауткучиджыйыл
34джыйытарлайутарчибуят
35джуйуткераитпуладчиуят
36джулджутонгутджуйутарлай(адылай)
37турмауттангутджыйыткыйрат
38уймаутмангытджалджутонгкот
39арлатджалджаутбуйазуттангут
40кереитмаситуймаутмангыт
41онгутмеркиткераитчарчут(чалчут)
42тангутбуркутбаганмит
43мангуткиятонгутмеркит
44джалауткураластангутбуркут
45мамаситогленмангыткият
46меркиткарымеркитокулат
47буркутараббуркуткыдый
48киятилачимасидарап(араб)
49куралашджубурганкиятылаачи
50огленкышлыкогленчубурган
51карыгирейалчинкыштык
52арабтуркменкарыкийрат(килят)
53илачидурмангарибтуркмен
54джубургантабыншубургандурман
55кышлыктамакышлыктабан
56гирейрамадантуркментам(тама?)
57дурменмитандурменрамлам(рамнан)
58табынуйшунтабынмойтон
59тамабуриятамойшон
60рамаданхафизрамаданбирия
61уйшунуйурджимитанапыз(апыл)
62бадайджуйрасутуйшунказак
63хафизбудайбусекыргыз
64уйурджибанашхафизмундуз
65джураттатаркыргызкутчу
66татарб.дж.к.р.татаройчу
67юргасулдузйадж.к.р.джуурат
68баташазаксулдузбадай
69баташкалмаккалывайтатар
70каучинкаракалпакдуджиртабаш
71тубайсанваданджуратчыкыр
72тилаутубайбудайсулдуз
73кардаритилауоглантубай
74санхиянкирадикурлауткылдый
75кыргынсактиянчимбайкирдираи(кылдырай)
76ширинкыркынмахдисактан
77огланширинчилкаскыргын(кырчин)
78чимбайогланугурширин
79чаркаскурлатагаруглам(оглан)
80уйгурбагланкуркуулат(курлат)
81анмарчимбайникузджыглак
82ябучилкаскарачынабай
83таргылуйгуртушлубчилкас
84тургак, турганарнамарябууйгур
85теитябутаргылачар(агар)
86кохаттаргылкохаттаргыл
87фахыртурганшурантурукай
88куджалыккохатширинкычит
89шуранмаджартамамаджар
90дераджаткуджалыкбахринкоджолук
91киматсурангирейсооран
92шуджа-атбахринсахтиян
93авган

Иҫкәрмәләр

  1. Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 81,7%-ni Özbekler teşkil eder ve 2014'te Özbekistan nüfusu 30 492 800 kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 24 milyon 912 bin 600 Özbek yaşamaktadır.
  2. Afghan Population: 31,108,077 (July 2013 est.) [Uzbeks = 9%]. Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Дата обращения: 10 июнь 2013. 2017 йыл 7 июнь архивланған.
  3. Population: 7,910,041 (July 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]. Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. Дата обращения: 10 июнь 2013. 2007 йыл 12 июнь архивланған.
  4. Краткий статистический справочник «Кыргызстан»
  5. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года 2020 йыл 18 сентябрь архивланған.
  6. Всероссийская иҫәп алыуы, населения 2010 2013 йыл 15 март архивланған., в составе населения РФ учтены 131 тыс. граждан Узбекистана, которые постоянно проживают на территории РФ.
  7. Число временных мигрантов-граждан Узбекистана на территории РФ в первом квартале 2015 года составляла 2,1 млн. человек (RBC), однако следует учитывать, что не все временные мигранты являлись этническими узбеками. При этом численность временных мигрантов учтена в составе численности населения Узбекистана.
  8. ЦРУ 2007 йыл 12 июнь архивланған. оценивает долю узбеков в размере 5 % (2003 г.), а численность населения Туркмении на 2010 г. в размере 4,94 млн, что даёт ок. 250 тыс. узбеков в Туркмении.
  9. Согласно переписям населения доля узбеков в населении Туркмении возрастала (1970 — 8,3 %, 1979 — 8,5 %, 1989 — 9,0 %, 1995 — 9,2 %). Однако уже в 2001 г. прежний президент страны С. Ниязов назвал цифру всего 3 % узбеков. Одновременно возникли трудности с объективной оценкой численности населения Туркмении: С.Ниязов прогнозировал 9 млн жителей на 2009 г., тогда как Бюро Переписей США (чьи данные использует ЦРУ), считая официальные оценки численности населения сильно завышенными, прогнозировало лишь 4,9 млн жит. на эту же дату. ООН оценивает численность населения страны в 2009 г. в размере 5,1 млн жит.. Современное руководство Туркмении до настоящего времени не опубликовало иной оценки численности населения, однако в представленном Туркменией докладе для ООН фигурирует цифра 5,4 млн жит. на конец 2006 г.(Национальный доклад, представленный в соответствии с пунктом 15 A) Приложения к Резолюции 5/1 Совета по правам человека. Туркменистан 2013 йыл 2 октябрь архивланған.). Если исходить из сохранения доли узбеков в населении страны, зафиксированной иҫәп алыуы, ю 1995 г., а также населения страны в размере ок. 5 — 5,5 млн жит., численность узбеков составит ок. 460—510 тыс. чел.
  10. Yangi Dunyo. Дата обращения: 16 март 2013. Архивировано 21 март 2013 года. 2014 йыл 19 июль архивланған.
  11. Rhoda Margesson (January 26, 2007). «Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects» p.7. Report RL33851, Congressional Research Service.
  12. Новое исследование: Американские узбеки 2011 йыл 3 ноябрь архивланған.
  13. АҠШ вәкиле: Американы "үзбәктәр баҫа"
  14. Всеукраинская иҫәп алыуы, населения 2001
  15. Chinese Nationalities and Their Populations (2010)
  16. Узбеки | Всё о Китае 2012 йыл 27 ғинуар архивланған.
  17. Швециядаги узбеклар
  18. Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.
  19. Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
  20. База данных предварительных результатов переписи населения Латвии 2011 года  (инг.)
  21. Народы России. Энциклопедия. Главный редактор В. И. Тишков. Москва: 1994, с.355
  22. Древними предками У. были согдийцы, хорезмийцы, бактрийцы, ферганцы, сако-масагетские племена. [ Узбеки] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  23. http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Sogdiana
    The great majority of the Sogdian people gradually mixed with other local groups such as the Bactrians, Chorasmians, Turks and Persians, and came to speak Persian (modern Tajiks) or (after the Turkic conquest of Central Asia) Turkic Uzbek. They are among the ancestors of the modern Tajik and Uzbek people. Numerous Sogdian words can be found in modern Persian and Uzbek as a result of this admixture.
    .
  24. Fumagalli M. Framing Ethnic Minority Mobilisation in Central Asia: The Cases of Uzbeks in Kyrgyzstan and Tajikistan//Europe-Asia Studies, Vol. 59, No. 4 (Jun., 2007), p. 571
  25. [url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html 2019 йыл 5 ғинуар архивланған. Central Intelligence Agency (CIA) The World Factbook] ]
  26. A HEAVILY ARMED UZBEK. SAFAVID IRAN, MID 16TH CENTURY
  27. Султанов Т. Кочевые племена Приаралья в XV—XVII вв.// Вопросы этнической и социальной истории. М., 1982

Сығанаҡтар

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.