Ҡәҙер (Илеш районы)
Ҡәҙер (рус. Кадырово) — Башҡортостандың Илеш районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 754 кеше[3]. Почта индексы — 452267, ОКАТО коды — 80230844001.
| Ҡәҙер | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ үҙәге | Ҡәҙер ауыл Советы (Илеш районы)[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Ҡәҙер ауыл Советы (Илеш районы) |
| Халыҡ һаны | 754 кеше (2010)[2] |
| Почта индексы | 452267 |
Тарихы
XVIII, XIX быуаттарҙа Ҡәҙер ауылы Бүләр улусы 11-се йортоноң Ҡәҙер түбәһенә ҡарай. Унда, нигеҙҙә, ер хужалары булған аҫаба башҡорттар йәшәй. Ҡуяшты йылғаһы үҙәнендә ултырған ауыл атамаһы торлаҡ пунктына нигеҙ һалған Ҡәҙерғол Ҡасимов исеменән алынған. Был шәхес старшиналар һәм ябай башҡорттар исеменән урындағы урыҫ милләтенә ҡараған вазифалы кешеләрҙең аҫабаларҙы ҡыҫырыҡлауы тураһында В. Н. Татищевҡа атап яҙылған хәбәр-хатҡа ҡултамғаһын ҡуйыуы менән таныла. Шулай уҡ император ғәли йәнәптәре Анна Иоанновна исеменә башҡорттарҙың аҫаба ерҙәренә индерелгән урыҫ һәм башҡа милләт кешеләренән башҡорттарға яһаҡ түләргә тейешлектәре тураһында указ сығарыуын үтенеп яҙылған ғаризаға ҡултамғаһын ҡуйыуы менән дә билдәле. Был документтар 1738 йылда яҙылған һәм уларға Ҡәҙерғол Ҡасимовтың тамғаһы ҡуйылған[4]..
1740 йылдар тирәһендә Бүләр башҡорттары үҙ ерҙәренә ерһеҙ башҡорттарҙы (припущенниктарҙы), яһаҡ татарҙарын индерә. Уларҙың 47-һе аҙаҡ 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында Пугачев ғәскәре составында һуғыша. 1812 йылғы Ватан һуғышында ла Ҡәҙер ауылы башҡорттары ҡатнаша. Архивта 40 йәшлек Тимер Ишбулдин тураһында: "1812 йылғы һуғыштан ҡайтманы...", йәғни һуғыш яланында һәләк булған, тигән яҙма һаҡлана[4].
1816 йылдағы рәүиз документтарында ауылдың 4 ихатаһын биләгән 7 ғаилә ир-егеттәренең икешәр ҡатын менән йәшәүе лә теркәлә. 1843 йылда 281 башҡортҡа 960 бот ужым һәм 1716 бот яҙғы иген сәселә. Бер башҡорт үҙ ерендә 8 бот картуф ултырта. Кесе Йылға һәм Ҡуяшты йылғаларында тирмәндәр эшләй. Ҡәҙер ауылында йәшгән башҡорт Әбделкәрим Ишмәтов Дөмбөрлө йылғаһы ярында 4 ҡаҙанлы поташ заводын тота[4].
1858 йылғы X рәүиздән һуң типтәрҙәр һаны арта. Улар 1863 йылда Чиниково, Аҙай, Ҡарасәй, Уҫы, Бурансы ауылдарынан Ҡәҙер һәм Һеңрән ауылдарына күсенә һәм 10-ар дисәтинә ер алыуға өлгәшә. 1917 йылғы рәүиз документтарында ауылда 1202 башҡорт һәм 657 типтәрҙең йәшәүе сағылдырыла. 1920 йылғы тәүге совет Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу документтарында ауыл халҡы тулыһынса башҡорт тип таныла (1680 кеше)[4].
Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 1344 | 635 | 709 | 47,2 | 52,8 |
| 1959 йыл 15 ғинуар | 994 | 416 | 578 | 41,9 | 58,1 |
| 1970 йыл 15 ғинуар | 1200 | 530 | 670 | 44,2 | 55,8 |
| 1979 йыл 17 ғинуар | 1074 | 488 | 586 | 45,4 | 54,6 |
| 1989 йыл 12 ғинуар | 861 | 397 | 464 | 46,1 | 53,9 |
| 2002 йыл 9 октябрь | 832 | 391 | 441 | 47,0 | 53,0 |
| 2010 йыл 14 октябрь | 754 | 360 | 394 | 47,7 | 52,3 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Географик урыны
- Район үҙәгенә тиклем (Үрге Йәркәй): 20 км
- Яҡындағы тимер юл станцияһы (Бүздәк): 127 км
Иҫтәлекле урындары
Мүклеһаҙ һаҙлығы — комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы (2018). Ҡәҙер ауылынан көнбайышҡа табан 200 метр алыҫлыҡта урынлашҡан.
Билдәле шәхестәре
- Вәсил Ғәлимов — композитор, популяр йырҙар авторы.
- Зәйнәшев Үзбәк Нәзих улы (17.08.1919—19.05.1986), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950—1975 йылдарҙа Илеш районының колхоз (1962 йылдан XXII партсъезд исемендәге) рәйесе. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Ленин (1966), Октябрь Революцияһы (1979), 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1973), Ҡыҙыл Йондоҙ (1943) һәм «Почёт Билдәһе» (1957) ордендары кавалеры[5].
- Нәбиев Мирзанур Фәсхетдин улы (24.05.1923—18.04.2008), хужалыҡ эшмәкәре, 1949—1985 йылдарҙа урындағы М. Горький исемендәге колхоз рәйесе, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1980). Өс Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1975, 1980) һәм «Почёт Билдәһе» (1966) ордендары кавалеры[6].
Сығанаҡтар
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
- Ҡәҙер (Илеш районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Иҫкәрмәләр
- ОКТМО (урыҫ)
- https://www.webcitation.org/6Rxi3K6iw?url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81
- Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 270 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 11 декабрь 2019)
- Башҡорт энциклопедияһы — Зәйнәшев Үзбәк Нәзих улы 2019 йыл 16 август архивланған. (Тикшерелеү көнө: 16 август 2019)
- Илишевский историко-краеведческий музей. Официальный сайт. Набиев Мирзанур Фасхетдинович (рус.) (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2018)
Әҙәбиәт
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)
Һылтанмалар
- Ҡәҙер (Илеш районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 16 август 2019)
.png.webp)
.png.webp)