Ҡырғыҙстанда ҡыҙ урлау

Ҡырғыҙстанда «ала качуу» термины кәләште мәжбүри урлауына ла, шулай уҡ яңы өйләнешкәндәрҙең өйҙән үҙ ирке менән ҡасыуына ла ҡулланырға мөмкин[3]. Мәжбүри урлашыу осрағында йәш кеше үҙенең өйләнергә теләүен ата-әсәһенә әйтә һәм үҙенә ярашлы кәләш һайлауҙарын һорай, йәки ата-әсәһе уға өйләнергә ваҡыт етеүен кәләш һайлауҙарын әйтә. Урланғанға тиклем ҡыҙ егеткә бөтөнләй таныш булмаҫҡа мөмкин[4]. Төрлө тикшеренеүҙәрҙән күренеүенсә, ала качуу ҡорбандарының 22 — 35 проценты урлаусыны белмәй[5]. Ҡайһы берҙә, әгәр һайланған ҡыҙ өйҙә булмаһа, кейәү һәм уның ғаиләһе ҡыҙҙың һеңлеләренең ҡайһыһын урларға мөмкинлеген хәл итә[6]. Кейәү һәм уның ир туғандары йәки дуҫтары кәләште урлап, (йыш ҡына машинала), кейәү йортона алып баралар. Ғәҙәттә улар иҫерек хәлдә була[4]. Урлау төркөм тарафынан башҡарыла[7]. Ҡорбанға ғәҙәттә физик көс ҡулланыла[7] йәки уны кейәүҙең өйөнә алдап алып инәләр[8]. Көс ҡулланыу һөҙөмтәһендә ҡыҙҙарҙың һәләк булыу осраҡтары билдәле[9].

Кейәүҙең йортонда кәләште никахҡа инергә һәм башына уның ризалығын символлаштырған аҡ туй яулығы кейергә күндерергә тырышалар[10][11]. Урлаусылар никах союзының өҫтөнлөктәре, мәҫәлән, ғаиләнең финанс хәле йәки ерҙәренең булыуы тураһында әйтә. Ҡыҙҙарға йыш ҡына психологик баҫым яһала[12]. Ҡыҙҙы, әгәр ул китһә, ҡарғау менән янайҙар. Был ырымға ышанған илдә хәүефле[13]. Әгәр ҡыҙ китергә теләһә, ғаиләләге иң оло йәштәге ҡатын ишек төбөнә ята. Уның аша үтеү ҡәһәрле булыу тигәнде аңлата[1]. Ҡайһы бер ғаиләләр ҡыҙҙы, уның ихтыяр көсөн һындырыу өсөн, бер нисә көн буйына ебәрмәй тота. Әгәр ҡыҙ буйһонмаһа, уны ебәрәләр; ул, мәҫәлән, никахтан баш тартыу билдәһе итеп ултырыуҙан йәки ашауҙан баш тарта ала. Урланған ҡыҙҙың ғаиләһе лә никах социаль йәһәттән яраҡлы йәки кәләш һәм уның ғаиләһе өсөн файҙалы тип һаналған осраҡта ҡалырға күндерергә мөмкин. Шулай уҡ никахҡа ҡаршы сығыш яһай һәм ҡыҙға ҡасырға ярҙам итә ала. Йыш ҡына ҡыҙҙың ата-әсәһе, хурланмаҫ өсөн, урлаусыға кейәүгә сығырға күндерә[1]. Улар шулай уҡ кейәүҙең ғаиләһенән бүләктәр ала ала[14]. Ҡайһы берҙә ҡыҙҙың ғаиләһе урланған ҡыҙҙы өйөнә ҡабул итеүҙән бөтөнләй баш тарта[15].

Ҡыҙ урлағанда йыш ҡына енси көсләү осраҡтары була[16][4]. Шунан һуң кейәүҙең туғандары, ҡыҙ менән енси бәйләнешкә инеүҙе күрһәтеү маҡсатында, ҡан эҙҙәре ҡалған түшәк элеп ҡуялар. Әгәр ҡан булмаһа йәки ҡыҙ ғиффәтле булмаһа, уны ата-әсәһенә кире ҡайтарырға мөмкиндәр[17]. Ундай ҡыҙҙың киләсәктә кейәүгә сығыу мөмкинлеге бик аҙ була[18]. Енси бәйләнеш булмаһа ла, ирҙең өйөндә бер төн булһа ла тотолған ҡыҙҙың ғиффәтле булыуы мәңгегә шикле булып ҡала. Шулай итеп, мөһөр тағылыуҙан ҡурҡҡан ҡыҙ урлаусыға кейәүгә сығырға мәжбүр була[19]. Никахтан баш тартҡандарҙың үҙ-үҙенә ҡул һалыу осраҡтары бар. Кире ҡағылған кейәүҙең ғаиләһе ҡыҙ тураһында хурлаусы имеш-мимештәр тарата башларға мөмкин[20]. Урлашҡандан һуң никах ЗАГС-та рәсми рәүештә һирәк теркәлә, унда ике яҡтың да ризалығы мотлаҡ, ғәҙәттә, никах тантанаһы ғына уҙғарыла[21].

Ҡыҙ урлау күп кенә традицион патриархаль йәмғиәттәрҙә таралған[22]. Шул уҡ ваҡытта, профессор Клейнбах мәғлүмәттәре һәм ул осор сығанаҡтарын күҙәтеү буйынса, көс ҡулланыу һәм ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтарын боҙоу тигән һығымта яһарға мөмкин[23]. Элек әҙәбиәттә ала качуу ҡырғыҙ традицияһы тип һаналған. 1938 йылда социолог Фаннина Галле уны «символик реликвия» тип атай[24]. Шул уҡ ваҡытта был практиканың советтарға тиклемге Ҡырғыҙстанда ни тиклем билдәле булыуы бәхәсле булып ҡала. «Манас» эпосында яңы өйләнешкәндәрҙең ата-әсә йортонан үҙ ирке менән ҡасыуы тураһында ғына телгә алына[23].

Рәсәй империяһы осоронда мәжбүри никах рәсми рәүештә тыйыла. Артабан ҡыҙ урлау СССР осоронда ла ҡулланылмай. 1991 йылда СССР тарҡалғандан һуң һәм Ҡырғыҙстан үҙ аллы дәүләткә бүленгәс, һиҙелерлек арта. Америка урта Азия университеты мәғлүмәттәре буйынса, һуңғы ваҡытҡа тиклем кәләш урлау осраҡтары һирәк булған, әммә һуңғы 50 йылда, бигерәк тә 1991 йылдан һуң, уларҙың һаны һиҙелерлек арта[25].

Ҡырғыҙ ир-егеттәренең әйтеүенсә, ҡыҙ урлауҙың төп сәбәбе — кәләш өсөн ҡалым түләү кәрәклеге[13]. Ҡалымдың уртаса күләме — 30 000 -дән алып 100 000 сомға тиклем. Ҡайһы бер коммерцияға ҡарамаған ойошмалар кәләш урлау осраҡтарын кәметеү өсөн ҡалымдың уртаса күләмен кәметергә кәрәк тигән фекерҙә[26]. Шул уҡ ваҡытта, Клейнбах, Айтиева һәм Аблезова тикшеренеүҙәре буйынса, ҡыҙ урлаған респонденттарҙың 3 проценты ғына урлауҙың сәбәбе итеп ҡалым түләргә теләмәүҙе атай[27]. Ҡайһы берҙә кәләш урлау традицион туйҙың арзаныраҡ альтернативаһы булараҡ һанала[15].

• Reconciled to Violence. State Failure to Stop Domestic Abuse and Abduction of Women in Kyrgyzstan (инг.) // Human Rights Watch. — 2006. — Т. 18. — № 9.
• Kleinbach R., Babaiarova G. Reducing Non-Consensual Bride Kidnapping in Kyrgyzstan (инг.) // Eurasian Journal of Social Sciences. — 2013. — № 1. — С. 50—60.
• Fanon F. The Social and Political Status of Kyrgyz Women: the Historical Heritage of the Soviet Union and Negative Tendencies in Post-Communist Kyrgyzstan (инг.) // Central Asian Studies. — 2000. — Т. 5. — ISSN 1226-4490.