Ҡара үлем
Ҡара үлем йәки ҡара үләт — тарихта икенсе тағун пандемияһы, уның иң көслө ваҡыты 1346-1353 йылдарға тура килә, ә ҡабатланыуҙары XIX быуатҡа тиклем дауам итә. Тиҫтәләрсә миллион кеше сир ҡорбаны була: төрлө баһалар буйынса, Европаның 30-60 процентҡа тиклем халҡы һәләк булған[⇨].
| Ҡара үлем | |
 | |
| Дәүләт |
 Грузия Әзербайжан Рәсәй Әрмәнстан |
|---|---|
| Урын | Азия, Европа, Төньяҡ Африка һәм Кавказ |
| Ил |
 Украина[1] Ҡытай[2] Һиндостан[2] Монгол империяһы[3] |
| Башланыу датаһы | 1346 |
| Тамамланыу датаһы | 1352 |
| Һәләк булғандар һаны | 75 000 000[4][5] |
| Непосредственной причиной является | Блоха крысиная южная[d] һәм R. rattus[d] |
 Ҡара үлем Викимилектә | |
Пандемияның Үҙәк һәм Көнсығыш Азияла башланыуы ихтимал[6][7]. Европаға тағун, күрәһең, Каспий диңгеҙе буйынан килгән һәм шунан Евразияның, Төньяҡ Африканың күп өлөшөнә таралған[8].
Инфекция таратыусы булып Yersinia pestis тағун таяҡсалары тора, быны пандемия ҡорбандары ҡалдыҡтарын генетик тикшереүҙәр ҙә раҫлай[9]; шулай булыуға ҡарамаҫтан, ҡайһы бер тикшеренеүселәр ҡара үлемдең килеп сығышы тураһында альтернатив теориялар ҙа килтерә[⇨].
Урта быуаттар медицинаһының һәм дини институттарҙың тағун менән көрәштә һөҙөмтәһеҙлеге мәжүсилек культын һәм хөрәфәттәргә ышаныуҙы, «ағыулаусыларҙы» һәм «тағун ағыуын таратыусыларҙы» эҙәрлекләүҙәрҙе тергеҙеүгә ярҙам итә, шулай уҡ дини фанатиклыҡ һәм дини түҙмәүсәнлек көсәйә[⇨]. Ҡара үлем Европа тарихында ҙур эҙ ҡалдыра, иҡтисадға, психологияға, мәҙәниәткә һәм хатта халыҡтың генетик составына үҙенең мөһөрөн һала[⇨].
Иҫкәрмәләр
- Byrne J. P. Encyclopedia of the Black Death (ингл.) — ABC-CLIO, 2012. — ISBN 978-1-59884-253-1
- https://www.armstrongeconomics.com/uncategorized/crimea-was-the-origin-of-the-black-death-that-killed-50-of-europe/
- https://books.google.se/books?redir_esc=y&id=5KtDfvlSrDAC&q=kaffa#v=snippet&q=kaffa&f=false
- https://books.google.se/books?id=TDZvCfUVO0QC&dq=75000000+black-death+dupony&source=gbs_navlinks_s
- http://www.abc.net.au/science/articles/2008/01/29/2149185.htm
- Bramanti, Stenseth
- Wade, Nicholas. Europe's Plagues Came From China, Study Finds (инг.), The New York Times (31 October 2010). 1 март 2020 тикшерелгән.
- Benedictow, 2004
- Drancourt M. et al. Detection of 400-year-old Yersinia pestis DNA in human dental pulp: An approach to the diagnosis of ancient septicemia (инг.) // Proceedings of the National Academy of Sciences. — National Academy of Sciences, 1998. — Т. 95. — № 21. — С. 12637—12640.
Әҙәбиәт
- Рус телендә
- Алексей Маар — Сорок дней и Чёрная Смерть 2014. Происхождение и этимология понятия. Карантин и его значение (Соавторство: Громашевский Л. В., Компанцев Н. Ф., Павлов А. В., Ёлкин И. И.)
- Дербек Ф. А. История чумных эпидемий в России с основания государства до настоящего времени : дис. … д-ра медицины. 2018 йыл 17 май архивланған. — СПб., 1905. — С. 2-40.
- Васильев К. Г., Сегал А. Е. История эпидемий в России: Материалы и очерки / Под ред. проф. А. И. Метелкина. — М.: Медгиз, 1960. — 400 с.
- Сорокина Т. С. Эпидемии в Средние Века // Фельдшер и акушерка. — 1988. — № 2.
- Борисов Л. Б. и др. Медицинская микробиология, вирусология, иммунология: Учебник. — [Изд. 1-е]. — М.: Медицина, 1994. — С. 286—289.
- Возианова Ж. И. Чума // Инфекционные и паразитарные болезни. В 3-х т. — К.: Здоров`я, 2002. — Т. 3. — С. 138—166. — 904 с. — 3000 экз. — ISBN 5-311-01296-x.
- Даниэл М. Тайные тропы носителей смерти: Пер. с чеш = Daniel M. Tajne stezky smrtonosu / Милан Даниэл / Под ред. Б. Л. Черкасского. — М.: Прогресс, 1990. — 416 с. — ISBN 5-01-002041-6.
- Супотницкий М. В. «Черная смерть». К загадкам пандемии чумы 1346—1351 гг. // Универсум. 2004, № 3.
- Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. Очерк V. «Чёрная смерть» — второе пришествие чумы в Европу (1346—1351) // Очерки истории чумы: В 2-х кн. — Кн. I: Чума добактериологического периода. — М.: Вузовская книга, 2006. — С. 78—131. — 468 с. — ISBN 5-9502-0093-4.
- Борисов Н. С. Чума и возвышение Москвы // Родина. — 2014. — № 5. — С. 61—64.
- Гагин И. А. Чума в истории Руси и Волжской Булгарии // Исторический формат. — 2015. — № 4(4). — С. 312—318.
- Ле Гофф Ж., Трюон Н. История тела в Средние века. — Пер. с фр. Е.Лебедевой. — М.: Текст, 2008.
- Сит телдәрҙә
- Benedictow O. J. The Black Death, 1346-1353: The Complete History. — Woodbridge: Boydell & Brewer, 2004. — 434 p. — ISBN 0851159435.
- Herlihy D. The Black Death and the Transformation of the West. — New York: Harward University Press, 1997. — 117 p. — ISBN 0-674-07612-5.
- Kelly J. The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time. — New York: HarperCollins, 2005. — 304 p. — ISBN 0-06-000692-7.
- Martin S. Black Death. — Sparkfold: J. H. Haynes and Co, 2001. — 160 p. — ISBN 1-904048-86-2.
- Naphy W., Spicer A. La peste noire, 1345-1730 : grandes peurs et épidémies. — Paris: Éditions Autrement, 2003. — 187 p. — (Collection Mémoires). — ISBN 9782746703988.
- Nohl J. La mort noire: chronique de la peste d’après les sources contemporaines. — Paris: Payote, 1986. — 318 p. — ISBN 2-228-55070-1.
- Nohl J. The Black Death: A Chronicle of the Plague. — Pennsylvania: Westholme Publishing, 2006. — 284 p. — ISBN 1594160295, 9781594160295.
- Nohl J. Der schwarze Tod - Eine Chronik der Pest 1348 bis 1720. — Hamburg: Severus Verlag, 2011. — 228 p. — ISBN 3863470699, 978-3863470692.
- Ziegler Ph. The Black Death. — London: Collins, 1969. — 319 p.
Фильмография
- «History Channel: Чёрная смерть» (ингл. The Black Death) — Питер Никольсон 2009 йылда төшөргән документаль фильм.