Чили
Чи́ли (исп. Chile, рәсми атамаһы — Чи́ли Респу́бликаһы (исп. República de Chile [reˈpuβlika ðe ˈʧile])) — Тымыҡ океан һәм Анд тауҙары араһындағы ерҙең оҙон тар һыҙатын биләгән Көньяҡ Американың көньяҡ-көнбайышындағы дәүләт.
| |||||
| Девиз: «Por la razón o la fuerza
(исп. Хокуҡ һәм көс менән)» | |||||
| Гимн: «Himno Nacional» | |||||
.svg.png.webp) | |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 18 сентябрь 1810 ( Испаниянан) | ||||
| Рәсми тел | испан | ||||
| Баш ҡала | Сантьяго | ||||
| Идара итеү төрө | Президент республикаһы | ||||
| Президент | Michelle Bachelet | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө | 37 756 950 [1] км² 1,07 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2011) • Халыҡ тығыҙлығы | 17 248 450 чел. (59) 22,81 чел./км² | ||||
| ИЧР (2011) | ▲ 0,805[2] (бик юғары) (44 урын) | ||||
| Этнохороним | чилилылар | ||||
| Валюта | Чилийское песо [3] | ||||
| Интернет-домен | .cl | ||||
| Код ISO | CL | ||||
| МОК коды | CHI | ||||
| Телефон коды | +56 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | -4 | ||||
Көнбайышта Тымыҡ океан менән йыуыла, көнсығышта Аргентина, төньяҡта — Перу, төньяҡ-көнсығышта — Боливия менән сиктәш.
Чили оҙонлоғо 6435 километрға һуҙылған яр буйы һыҙатына һәм Чили диңгеҙе (Mar chileno) тип аталған сиктәш диңгеҙ арауығына эксклюзив хоҡуҡҡа эйә [4], һәм ул дүрт өлкәне[5]: территориаль һыуҙарҙы (120 827 км2), яҡын ятҡан зонаны (131 669 км2), айырым иҡтисади зонаны (3 681 989 км2) һәм шуға ярашлы континенталь шельфты (161 338 км2) үҙ эсенә ала.
Этимологияһы
Тарихсы Хосе де Акоста раҫлауынса, кечуа телендә «Chile» һүҙе «һалҡын, һыуыҡ»[6] йәки «сик» тигәнде аңлата[7]. Башҡа фараз буйынса, Чилиҙағы төп үҙән (уйһыулыҡ) шулай аталған.
«Чили» атамаһының грамматик роды мәсьәләһе айырым иғтибарға лайыҡ. Әгәр дәүләт күҙ уңында тотолһа, Чили һүҙе — средний родта. Әгәр ил төшөнсәһе тураһында («Чили протянулась узкой полосой вдоль Тихоокеанского побережья Южной Америки…») һүҙ алып барылһа, был осраҡта — женский родта[8].
Тарихы
Чили тарихы был төбәктә халыҡ йәшәй башлаған осорҙан, яҡынса 13 000 йыл элекке ваҡыттан башлана.
Испания колонияһына әйләндерелеү осоро
Испан баҫып алыуына тиклем Чилиҙың төньяҡ өлөшөндә индей халыҡтары: кечуа һәм аймара, үҙәк өлөшөндә — мапуче, көньяҡта — алакалуфтар, ягандар һәм она йәшәгән.
XIII б. аҙағында — XIV б. башында Чилиҙың төньяҡ өлөшө (Мауле йылғаһына тиклем) Инктар империяһы тарафынан баҫып алынған. Южнее реки Мауле йылғаһынан көньяҡтараҡ йәшәгән мапуче ҡәбиләләре, көсөргәнешле ҡаршылыҡ күрһәтеп, инктарға буйһонмаған.
1535-50 йй. испан конкистадорҙары көньяҡ киңлегенең яҡынса 40° тиклем Чилиҙың яр буйын баҫып ала һәм бер нисә ҡалаға: Сантьяго, Нуэва-Эстремадура, Консепсьон, Вальдивия ҡалаларына нигеҙ һала[9]. Халҡы инктарға буйһонорға өйрәнгән төньяҡ райондарҙы испандар еңел баҫып алған. Мапучеҙар йәшәгән райондарҙа испандар хәрби хәрәкәттәр ярҙамында мөмкин булған.
Фернандо де Сантильян Чилиҙа 1558 йылда индерелгән (Подать Сантильяна — Tasa de Santillán) — испандар һәм мапуче халҡы араһындағы мөнәсәбәттәрҙе көйләүсе тәүге закондарҙың авторы. Был закондар, испандарҙың индейҙарға насар мөғәмәләһе арҡаһында күпләп күсенеүҙең халыҡ һанын ҡыҫҡартыуға килтергәненән сығып, булдырылған.
Колонияға әйләндерелгәнгә тиклем Чили территорияһында яҡынса 1 миллион кеше йәшәгән булһа, һуғыш, сирҙәр һәм ҡолдарса хеҙмәт итеү арҡаһында 1590 йылға индейцҙар һаны 549 мең кеше ҡала[10].
Испандар Чилиҙа ҡиммәтле металл ятҡылыҡтары тапмаған, һәм колонияға әйләндереү ауыл хужалығы һыҙаттарын ала, XVII—XVIII быуаттарҙа иң хәйерсе испан провинцияһы Эстремадура халҡының, шулай уҡ басктарҙың күпләп күсеп килеүенә килтерә.
Чилиҙың үҙәк өлөшөндә тәбиғәт шарттары урта диңгеҙҙекенә оҡшаған булған. Унда бойҙай, арпа, киндер йәки тарма конопля, йөҙөм культивироваться. Шулай уҡ эре мөгөҙлө мал һәм һарыҡ үрсетеү башлана.
XVIII быуаттан башлап баҡыр табыу ҙур әһәмиәткә эйә була. Шулай итеп, колониаль осорҙа хәҙерге Чили иҡтисадына нигеҙ һалынған.
Был осорҙа метисация процесы барған. XIX быуат башына халыҡтың яҡынса 80%-ы метистарҙан торған.
Бойондороҡһоҙлоҡ осоро
XIX б.башында (1810—1823) Бернардо О’Хиггинс һәм Мануэль Родригес етәкселегендә чили халҡы Чилиҙы испан бойондороҡлоғонан азат итә.
1837 йылда Чили һәм Аргентинаның Боливияға, Перуға ҡаршы уңышлы һуғышы, Беренсе һәм Икенсе « тымыҡ океан һуғыштары» Чилиҙың Көньяҡ Америка көнбайыш яр буйында өҫтөнлөк алыуына килтерә. XIX быуат уртаһында Чилиҙа Германиянан күсеп килеүселәр бер нисә тораҡта урынлашҡан.
Икенсе донъя һуғышына тиклем Чилиҙың үҫеше башта селитра һәм баҡыр табыу, һуңынан ҡаҙылма күмер һәм көмөш табыу менән билдәләнгән. Ер аҫты файҙалы ҡаҙылмалары табыу Чилиҙың иҡтисади үҫешенә алып килә.
1927—1931 — Карлос Ибаньес дель Кампо диктатураһы. Ибаньес хакимлыҡ итеүҙең диктатор методтарын социаль демагогия менән уҡмаштырған, үҙен ваҡ кешеләр яҡлы һәм олигархия дошманы итеп күрһәткәне өсөн уны «Яңы Донъя Mycсолиниһы» тип атағандар.
1931 — демократияны тергеҙеү, президент һайлау.
1932 йылдың июнендә һул офицерҙар хунтаһы түңкәрелеш башҡара, демократик һайланған президентты төшөрә, 12 көн йәшәп ҡалған Чили Социалистик республикаһын иғлан итә.
1932 й. октябрендә — демократияны тергеҙеү, президент һайлау. Бынан һуң 40 йылдан артыҡ — демократик үҫеш.
1938—1952 йй. — власта һул-үҙәк хөкүмәттәр тора.
1952—1958 йй. — демократик нигеҙҙә һайланған президент идаралығы (экс-диктатор Ибаньес?).
1964 йылғы президент һайлауҙарында Чили Христиан-демократик партияһы (ХДП) лидеры Эдуардо Фрей Монтальва үҙенең «Азатлыҡ шарттарында революция» реформалар программаһы менән еңеү яулай. Аграр реформа һәм баҡырҙы «чилилаштырыу» (дәүләт баҡыр ҡаҙыу менән шөғөлләнгән предприятиеларҙың 51 % акцияларын һатып ала) үткәрелә.
Альенде реформалары һәм Пиночет контрреформалары осоро
Президент Сальвадор Альенде һәм генерал Хосе Рамон Аугусто Пиночет хәрби хунтаһы реформалары эшмәкәрлеге менән бәйле булған 1970—1988 йылдар осоро иң күп төрлө баһаларға лайыҡ.
1970 йылда президент Сальвадор Альенде етәкләгән «Халыҡ берҙәмлеге» блогы (һул һәм һул-үҙәк партиялар һәм ойошмалар берлеге) власҡа килгәндән һуң, 1970—1972 йй. илдә һул блоктың социаль-иҡтисади үҙгәртеп ҡороуҙар комплексы: предприятиелар һәм банктарҙы националләштереү, аграр реформа, социаль программаларҙы ысынбарлыҡҡа әйләндереү, ялланып эшләгән мәнфәғәтен иҫәпкә алып хеҙмәт ҡануиәтен үҙгәртеү тормошҡа ашырыла. Был ваҡытта дәүләт иҡтисады менән компьютер ярҙамында идара итеү тәжрибәһе (Киберсин проекты) ҡулланылған, аҡрын кире бәйләнеш арҡаһында ул ҡатнаш һөҙөмтәләргә килтерә. Альенде сәйәсәте илдең консерватив финанс, сәнәғәт промышленных һәм латифундистик даирәләре яғынан ризаһыҙлығына һәм сит ил корпорациялары баҫымына дусар ителә. Был һуңынан иҡтисади көрсөккә алып килгән иҡтисади ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Юғары инфляция һәм тауар дефициты уң оппозиция аҡсаһына үткәрелгән забастовкалар[11], урам тәртипһеҙлеге[11] һәм уң терроризм ижтимағи көсөргәнешлеккә алып килә. Режим дәүерендә һәләк булғандарҙың иҫәбе билдәле түгел.
Иҡтисади хәлде шулай уҡ ҙур америка һәм халыҡ-ара банктарҙың Чилиға кредит бирмәүе нығыраҡ бөлгөнлөккә төшөрә. Президент Альенде бер яҡтан системалы рәүештә реформалар талап иткән һәм производство саботажы ойошторған һәм капиталистарҙың мөлкәтен тулыһынса экспроприациялауҙы талап иткән һул радикалдар яғынан баҫымға; икенсе яҡтан — реформаларҙы туҡтатыуҙы һәм иғлан ителгән ижтимағи гарантияларҙан баш тартыуҙы талап иткән уңдарҙың баҫымына дусар ителгән[11].
АҠШ-тың Үҙәк Разведка Идаралығы ЦРУ оппозициялағы киң мәғлүмәт сараларына, сәйәсмән һәм ойошмаларға аҡса менән ярҙам иткән, һәм илдең дестабилизацияһына алып килгән[12][13]. Альенде хөкүмәтенең закон сығарыу инициативалары "Халыҡ берҙәмлеге"нә ҡарамаған парламент күпселеге тарафынан ябылған. 1973 й. мартында парламент һайлауҙары йәмғиәттең икегә айырылғанын раҫланы. 1973 й. 26 майында Юғары Суды Альенде режимын илдәге законлыҡты боҙоуҙа ғәйепләй. 1973 й. 22 авгусында Милли конгресс хөкүмәтте закондан тыш иғлан иткән һәм Альендены конституция боҙоуҙа ғәйепләгән резолюция ҡабул иткән. Ысынында, «Килешеү» ҡораллы көстәрҙе, хакимиәт «законлылыҡ юлына баҫмай тороп», властарға буйһонмаҫҡа саҡырған. Альендены властан ситләштерер өсөн оппозиция 2/3 тауышҡа эйә булмаған. 1973 йылдың сентябренә дәүләт власы көсһөҙләндерелгән.
Илдең юғары генералитеты Чилиҙа 1973 йылғы Хәрби түңкәрелеш ойошторорға ҡарар итә. Түңкәрелеш барышында президент һарайын баҫҡанда Сальвадор Альенде үлтерелә[14][15][16]) һуңғыраҡ мәғлүмәт буйынса ул үҙенә ҡул һалған (был фараз 2011 йылда Альенде мәйетен эксгумациялау һөҙөмтәһе буйынса билдәле булған[17][18][19]). Илдә генерал Аугусто Пиночет етәкселегендә Хөкүмәт Хунта диктатураһы урынлаштырылған.
Конституция ғәмәлгә ашырылмаған, Чили Милли Конгресы таратылған, бөтә "Халыҡ берҙәмлеге"нә ингән һәм инмәгән һул һәм һул-үҙәк партиялары һәм ойошмалары, Хеҙмәтсәндәр берҙәм һөнәри үҙәге (CUT) тыйылған һәм Киберсин проекты юҡҡа сығарылған, уң партиялар эшмәкәрлеге «туҡтатып торолған» тип иғлан ителгән, ә 1977 йылда шулай уҡ бөтөнләй тыйылған. Һуңғараҡ яңы, хәрби режимға буйһонған һары профсоюздар булдырылған[20][21].
Түңкәрелеш ваҡытында индерелгән «Ҡамалыш хәле» 11 сентябрҙән һуң бер ай һаҡланған. Был осорҙа Чилиҙа 30 меңдән артыҡ кеше үлтерелгән[22][23][24].
1990 йылда Чилиҙа — АҠШ тәҡдим иткән методика буйынса — (зыян күреүселәр ғаризаһы буйынса) бер йыл эшләп ҡалған «Хәҡиҡәт һәм ҡаршы яҡтарҙы килештереү комиссияһы» булдырылған. Комиссия диктатураның 4500-гә яҡын ҡорбаны эштәрен ҡарай[25]. Комиссияның мөҙҙәте 1978 йылда Пиночет ҡабул иткән 1973 йылғы Чили Хәрби түңкәрелеше мәлендәге енәйәттәр буйынса Амнистия Законы менән туҡтатылған. Шуның өсөн Комиссия әлегә саҡлы һул, либераль, профсоюз һәм хоҡуҡ һаҡсылары яғынан тәнҡит утында тотола[26].
2004 йылда президент Рикардо Лагос указы менән «Сәйәси тотҡондар һәм язалауҙар Комиссияһы» Валеч доклады буйынса хәрби хунтанан законһыҙ ҡулға алыуҙар һәм язалауҙарҙан зыян күргән 28 мең кешегә ғүмерлек пенсия тәғәйенләнгән.
Власть дошмандарын юҡ итеү хатта илдән ситтә лә тормошҡа ашырылған. Сәйәси эмигранттарҙы юҡ итеү буйынса Милли разведка идаралығы (ДИНА), Латин Америкаһының башҡа махсус хеҙмәттәре менән берлектә уҙғарылған «Кондор» операцияһы билдәлелек ала. Мәҫәлән, «Коломбо» операцияһы шуға килтерә, йәнәһе, «Чилиҙан һөрөлгән» 119 кеше ысынында үлтерелгән була. Бер үк ваҡытта Пиночет режимы европа ультрауңдары менән шул уҡ маҡсатта эшләгән[27].
Генерал Пиночет режимы сәйәси планда граждандар һәм сәйәси хоҡуҡтарын сикләүҙе, оппозицияны ҡаты баҫтырыуҙы үткәргән. Репрессиялар, азатлыҡтан мәхрүм итеү, язалауҙар диктатура тамамланғансы дауам иткән[28][29]. Чили йырсы-барды Виктор Хара репрессиялар ҡорбандарының береһе булған.
Халыҡтың социаль-иҡтисади тормош хәленә Пиночет сәйәсәте эҙемтәләре бәхәс предметы булып тора. Һулдар фекеренсә, яңы либерал хөкүмәте башлаған контрреформаларҙы кире тибеү (реформалар башында хаҡтар 18—20, икмәк, һөт, ит кеүек төп аҙыҡ-түлеккә, — 4—10 тапҡырға күтәрелгән[к 1]), шуның арҡаһында бөгөн Чили халҡының 20 % (рәсми мәғлүмәт буйынса) фәҡирлек сигендә йәшәй[30], ә приватизация арҡаһында диктатор үҙе, уның ғаилә ағзалары һәм режимдың башҡа ағзалары килем алған[31].
Уңдар һәм яңы либералдар ваҡиғаларҙы ошолай аңлатыу менән ризалашмай, һәм Пиночет етәкселегендәге (1973—1989 йй.) иҡтисади сәйәсәт арҡаһында иҡтисадтағы уңыштар аша раҫлай. Бөгөн Чили бөтә Латин Америкаһында иң эффектив иҡтисадҡа эйә, кеше потенциалы индексы буйынса 44-се урында һәм кеше потенциалы буйынса юғары кимәлдәге илдәр иҫәбенә инә. Transparency International рейтингына ярашлы, ил ришүәтселек буйынса күрһәткес иң түбән кимәлдә — 2013 йылда 20-се урында.
1978 йылда киң мәғлүмәт сараларында цензура йомшара, сикләнгән булһа ла, радио һәм телевидениела «тура эфир» рөхсәт ителә[32]. 1980 йылда илдә яңы конституция ҡабул ителә, әммә уны тулыһынса индереү 1988 йылға саҡлы һуҙыла. 1988 йылда Чилиҙың бөтә тарихында булмаған ил эсендә барған күмәк халыҡтың ҡаршылығы һәм АҠШ-тыңбаҫымы һөҙөмтәһендә, Пиночет диктатураны һаҡлау мәсьәләһе буйынса плебисцит үткәреүгә ризалыҡ бирә. Плебисцит алдынан уң партиялар (диктатура осоронда, формаль рәүештә бөтә партиялар эшмәкәрлеге тыйылһа ла, фашист партиялары Чилиҙа үҙҙәрен де-факто иркен тойған) эшмәкәрлеге тыйылмаған була[33]. 1988 йылдың 5 октябрендә Пиночет плебисцитта еңелеүгә дусар ителә, ә ул йыйған Милли хәүефһеҙлек Советы диктаторҙың, плебисцит һөҙөмтәләренән баш тартып, яңы Дәүләт түңкәрелеше эшләргә тигән тәҡдимен хупламаны[34]. 1989 йылда Чили демократик идара итеүгә күсте, Чилиҙа Президент һайлауҙары (1989) үтте, диктатураға ҡаршы «Партиялар коалицияһы демократия өсөн» оппозиция блогы еңеү яуланы. 1990 йылда христиан демократ блогы кандидаты Патрисио Эйлвин президент урынын алды.
Белгестәр Чилиҙың 1980 йылғы конституция буйынса дәүләт-хоҡуҡ ҡоролошон демократия һәм диктатура араһындағы компромисс тип баһалай, сөнки уның нигеҙендә граждандар власының Ҡораллы көстәрҙе контролдә тотоу һәм уның мөмкинлектәрен сикләү механизмы юҡ һәм элекке хәрби режимдың эшмәкәрҙәренә өҫтөнлөк бирелгән[35].
Аналитиктар мәғлүмәте буйынса, хәҙерге ваҡытта Чили Латин Америкаһы илдәре араһында көнәркәшлек интеграль күрһәткесе буйынса (донъя рейтингында 27-се урын) 1-се позицияны биләй һәм тауарҙарға түләү һәләтлеге рейтингы буйынса илдәрҙең өсөнсө тиҫтәһенә инә; Standard & Poor’s рейтинг-агентлығы хәүеф алдында торған илдәр классификацияһында уға юғары A категорияһын бирҙе.
Сәйәсәте
Конституцияһы
Чилиҙа, референдум үткәрелгәндән һуң, 1981 йылдың 11 мартында ҡабул ителгән Конституция эшләй. Конституция Пиночет хакимлығын тағы 8 йыл дауам итергә тәҡдим иткән була, ә конституция нормаларның күпселеге 1990 йылға саҡлы туҡтатылған була.
1988 йылғы референдумда Пиночет хакимлығын дауам иттереү мәсьәләһе күтәрелгән. Һөҙөмтәлә Пиночет еңелеүгә дусар ителә һәм 1989 йылға яңы президент һайлауҙары тәғәйенләй.
Башҡарма власть
.jpg.webp)
Дәүләт башлығы — президент, ул уҡ — хөкүмәт башлығы ла. Халыҡ тарафынан 4 йылға бер һайлана, яңынан һайланыу хоҡуғы юҡ.
Президент илселәр һәм хөкүмәт ағзаларын һайлау, Юғары һәм Апелляция судтары составын билдәләү, ҡораллы көстәрҙең һәр төрлө ғәскәрҙәре командующийҙарын һәм Милли полиция начальнигын тәғәйенләү хоҡуғына эйә. Президент шулай уҡ закон сығарыу инициативаһы һәм парламентҡа закон проекттары тәҡдим итеү хоҡуғына эйә.
Закондар сығарыу власы
Юғары закон сығарыу органы — ике палаталы Чили Милли Конгресы:
- Чили Сенаты — халыҡ тарафынан 8 йылға һайланған 38 ағза (шул уҡ ваҡытта сенаторҙарҙың яртыһы һәр 4 йыл һайын алмашына);
- Чили депутаттары Палатаһы — халыҡ тарафынан 4 йылға һайланған 120 ағза (60 һайлау округынан 2-шәр депутат).
1990 йылда Милли Конгресс, власты децентрализацилау маҡсатында, Сантьягонан Вальпараисоға күсерелә.
Суд системаһы
Илдең Юғары суд инстанцияһы булып Чили Юғары суды тора, уға түбәнге баҫҡыс судтары, шул иҫәптән Апелляция суды ла буйһона.
Сәйәси партиялар
Чилиҙа 2013 йылдың 13 ноябрь Президент Парламент һайлауҙары һөҙөмтәһе буйынса:
«Яңы күпселек» (һул-үҙәк һәм һулдар) — 21 сенатор һәм 67 депутат:
- Чили Христиан-демократик партияһы — 6 сенатор, 21 депутат
- Чили Социалистик партияһы — 6 сенатор, 15 депутат
- Демократия өсөн партияһы — 6 сенатор, 15 депутат
- Радикаль социал-демократик партия — 6 депутат
- Чили Коммунистар партияһы — 6 депутат
- Киң социаль хәрәкәт — 1 сенатор
- Чили Һул гражданлыҡ партияһы — 1 депутат
- Партияһыҙҙар — 2 сенатор, 4 депутат;
«Чили өсөн Альянс» (уң-үҙәктәр) — 16 сенатор һәм 49 депутат:
- Бойондороҡһоҙ демократик союз — 8 сенатор, 29 депутат
- Милли яңырыу — 8 сенатор, 19 депутат
- Партияһыҙ уң-үҙәк яҡлылар — 1 депутат;
«Әгәр һин теләһәң, Чили үҙгәрер» (центристар һәм һул-үҙәк яҡлылар) — 1 депутат:
- Либераль партия — 1 депутат
- Прогрессив партия — 0 депутат;
Блоктарҙан тыш — 1 сенатор һәм 3 депутат;
Административ бүленеш
Чили 16 өлкәгә[36][37], һәм улары 56 провинцияға һәм 348 общинаға бүленә.
| Өлкә | Административ үҙәк |
|---|---|
| Арика-и-Паринакота | Арика |
| Тарапака | Икике |
| Антофагаста | Антофагаста |
| Атакама | Копьяпо |
| Кокимбо | Ла-Серена |
| Вальпараисо | Вальпараисо |
| Либертадор-Хенераль-Бернардо-О’Хиггинс | Ранкагуа |
| Мауле | Талька |
| Био-Био | Консепсьон |
| Араукания | Темуко |
| Лос-Риос | Вальдивия |
| Лос-Лагос | Пуэрто-Монт |
| Айсен-дель-Хенераль-Карлос-Ибаньес-дель-Кампо | Койайке |
| Магальянес-и-ла-Антарктика-Чилена | Пунта-Аренас |
| Чили иленең баш ҡала өлкәһе | Сантьяго |
| Ньюбле провинцияһы | Чильян |
Географик мәғлүмәт
Чили Тымыҡ океанға ла, Атлантик океанға ла сығыу юлына эйә. Чилиҙың төньяҡтан көньяҡҡа оҙонлоғо 4630 км (2880 миль) һәм көнбайыштан көнсығышҡа киңлеге 430 км (265 миль).
Чили климаты төньяҡта тропик сүлленән алып көньяҡта уртаса океанлыға тиклем.
Уртаса температура:
- көньяҡта +3 °С-тән +16 °С-ға тиклем
- төньяҡта +12 °С-нән +22 °С-гә тиклем
Иң бейек нөктәһе — Охос-дель-Саладо тауы, 6893 м[38]
Файҙалы ҡаҙылмалар — баҡыр, тимер, марганец мәғдәне, көмөш.
Иҡтисады
.svg.png.webp)
Илдең төп сәнәғәт тармағы булып тау-байыҡтырыу (баҡыр һәм башҡа металдар), Чили — донъялағы иң ҙур баҡыр экспортлаусы, һәм уны милли предприятиелар CODELCO таба һәм иретә. Сәнәғәттең башҡа тармаҡтары араһында — металлургия, ағас эшкәртеү, аҙыҡ-түлек, туҡыу тармаҡтары. Балыҡсылыҡ менән урмансылыҡты индереп, ауыл хужалығында (13 % эшле) Милли валовый продукттың 7%-ын тәьмин итә. Малсылыҡ үҫешкән, бойҙай, йөҙөм, борсаҡ бобы, шәкәр сөгөлдөрө, картуф, емештәр үҫтерелә. Чили — иң ҙур емеш, шулай уҡ балыҡ һәм ағас эшләнмәләр экспортлаусыларҙың береһе. 1994 й. Милли валовый продукт $97,7 млрд. (йән башына Милли валовый продукт — $7010), 2008 й. Милли валовый продукт $169,6 млрд (йән башы — һатып алыу һәләте паритеты буйынса $14,9 мең тәшкил иткән[39]).
90-сы йй. башында Чилиҙа йән башына һатып алыу һәләте паритеты буйынса Эске валовый продукт кимәле уртаса латин-америка кимәленән артыҡ булған. Был күрһәткестең үҫеү тенденцияһы артабан да дауам иткән, 2013 йылға Латин Америкаһында Чили (Уругвай менән бер рәттән) йән башына иң юғары килемгә эйә.
төп сауҙа партнёрҙары: Ҡытай, АҠШ, Япония, Бразилия. Аҡса берәмеге — чили песоһы (1 чили песоһы (Ch$) 100 сентавоға тиң). Тимер юлдарының дөйөм оҙонлоғо — 7 766 км, автомобиль юлдары − 79 025 км, эске һыу юлдары — 725 км оҙонлоғонда. Илдең иң мөһим порттары: Икике, Вальпараисо.
2008 й. бюджет килеме $44,79 млрд, сығымдар — $35,09 млрд.
Экспорт 66,46 млрд долл. (2008 й.) — баҡыр, емештәр, балыҡ, ҡағыҙ, химик продукция, шарап.
.jpg.webp)
төп һатып алыусылар (2008 йыл): Ҡытай — 14,2 %, АҠШ — 11,3 %, Япония — 10,4 %, Бразилия — 5,9 %, Көньяҡ Корея — 5,7 %, Нидерланд — 5,2 %.
Импорт 57,61 млрд долл. (2008 й.) — нефть һәм нефть продукттары, химикаттар, электроника, сәнәғәт продукцияһы, автомобилдә, газ.
Төп тәьмин итеүселәр (2008 й.): АҠШ — 19,1 %, Ҡытай — 11,9 %, Бразилия — 9,3 %, Аргентина — 8,8 %, Көньяҡ Корея — 5,6 %, Япония — 4,6 %.
Өҫтөнлөктәре: донъялағы иң эре баҡыр етештереүсне. Емеш экспорты. Эре сит ил инвестициялары килтергән иҡтисади үҫеш. Чили песоһының һәм финанс баҙарының стабиллеге арҡаһында иң юғары кредит ышанысы булғанлыҡтан, дәүләт бурысы барлығы йыллыҡ Эске валовый продукт 5,2 % (в 2008 й) тәшкил иткән.; 2004 й. — 12,8 %) — донъяла 121-се урын. Чилиҙа шарап етештереү һәм балыҡ эшкәртеү яҡшы үҫешкән.
Мөсһөҙ яҡтары: донъя баҙарында баҡырға хаҡтар төшөү менән бәйле экспорт ҡайһы бер саҡта 40 % зыян килтергән. Нефтте ситтән индереү менән бәйлелек (бөтә ҡулланылған нефттең 90 %) күп ҡыйынлыҡтар барлыҡҡа килтерә. Америка сауҙа партнёрҙарына бәйләнгәнлек. Сағыштырмаса мөсһөҙ валюта (2008 й. $1-ҙы 509 песоға алмаштырғандар, ә 2004 й. — 609 песо). 2008 й. баһа буйынса — инфляция 8,7 % тәшкил иткән — (2007 й. — 4,4 %).
2003 й. Джини индексы — 54,9 (донъяла 14-се урын), 2000 й. — 57,1. Йорт хужалыҡтары тотоноуҙары (2006 й.): 10 % иң ярлылар — 1,6 % тотона, 10 % иң байҙар — 41,7 %. Фәҡирлек кимәле — 18,2 % (2005 й.).
2018 йылдың 3 сентябрендә Чилиҙа минималь эш хаҡы күләме айына 288000 чили песоһы (АҠШ доллары менән айына $ 440.37)[40][40][41][42][43][43][44]. 2018 йылға ҡарата Чилиҙа уртаса эш хаҡы сәғәтенә 4761.92 чили песоһы (АҠШ доллары менән сәғәтенә $ 7.28).
Ҡалалары
Төп ҡала агломерациялары (кеше):[45]
| № | Агломерация | Халҡы (19-04-2017) |
|---|---|---|
| 1 | Сантьяго | 6.160.040 |
| 2 | Вальпараисо | 901.468 |
| 3 | Консепсьон | 722.929 |
| 4 | Ла-Серена | 401.938 |
| 5 | Антофагаста | 352.638 |
| 6 | Ранкагуа | 290.864 |
| 7 | Темуко | 278.513 |
| 8 | Талька | 237.295 |
| 9 | Арика | 204.078 |
| 10 | Чильян | 191.983 |
Халҡы
.jpg.webp)
Чили халҡының 30 — 55 % европеоид расаһына ҡарай. Метистар — 45-тән 65 %-ҡа тиклем, халыҡтың 5 % индейҙар[46][47]. Иммигранттарҙың милли составы төрлө булған һәм шулай булып ҡала: Испаниянан (нигеҙҙә басктар һәм галисийлылар) сыҡҡандар күп, Италиянан, Германиянан, Франциянан, Хорватиянан, Британия утрауҙарынан килгәндәр байтаҡ. Халыҡтың 5 проценты немецтарҙан, португалдарҙан, итальяндарҙан, француздарҙан һәм көньяҡ славяндарҙан[48].
Колониаль осор дауамында Чили территорияһына 100 меңдән алып 150 меңгә саҡлы европалы, башлыса испандар күсеп килгән. Артабан, XIX быуаттың 70 — 90-сы йылдарындда илдең үҙәк өлөшөнөң көньяҡ райондарына яҡынса ике тиҫтә мең немец күсеп килә. 1880—1890-се йй. Чилиға 75 мең яңы граждан, шуларҙың 44 меңе испан, по 19 меңе итальян һәм француз, 12 меңе швейцарҙар була.
XX быуатта Чилиға килгән иммигранттар һаны 600 мең кеше, нигеҙҙә испандар, итальяндар, немецтар, хорваттар һәм ғәрәптәр тәшкил итә. Хәҙерге ваҡытта Чилиҙа сит илдә тыуған 800 меңдән артыҡ кеше йәшәй[49].
Халыҡ иҫәбе
17 925 262 кеше (2018 й. июленә)[50].
Мәҙәниәт
Ҡалып:Заготовка раздела
1925 йылғы конституцияға ярашлы, Чилиҙа сиркәү дәүләттән айырылған, халыҡтың 80 %№тан артығы Рим-католик сиркәүенә ҡарай. Ғәҙәттә сикәү илдең сәйәси үҫешенә һирәк ҡыҫыла, әммә 1960-сы йылдар аҙағынан, ижтимағи мәсьәләләргә бағышланған папа энцикликаһы күрһәтмәһенә эйәреп, шулай уҡ также под влиянием социальных течений европа католицизмының ижтимағи ағымдары йоғонтоһо менән, чили сиркәүе илдәге ижтимағи реформалар үткәоргәндә мөһим роль уйнай башлаған, һәм социаль актив руханиҙар һаны һиҙелеп артҡан. Ҡайһы бер руханиҙар Христиан-демократик партияһы йоғонтоһоноң үҫеүенә ярҙам иткән.
Дине
1970-се йй. Чили католик сиркәүе рәсми рәүештә капитализмды ҡабул итмәүен иғлан итә һәм уның бар булған ҡиммәтле ҡағыҙҙарынан, ул эйә булған килемле ерҙәренән һәм милек объекттарынан баш тарта. 1973 йылдан сиркәү язалауҙар, үлтереүҙәр һәм кеше урлауҙы ғәйепләп сығыш яһаны.
Католиктарҙан тыш, Чилиҙа протестанттарҙың (1992 йылғы йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса, улар халыҡтың 13%-ын тәшкил итә) һәм иудаизм эйәрсендәренең йоғонтоло төркөмдәре бар.
Протестант сиркәүенең әһәмиәтле роле Бөйөк Британия яғынан хупланғанлығына һәм илдә төньяҡ америка дини ойошмалары нигеҙ һалған бер нисә мәғариф уҡыу йорттары һәм социаль институттарына бәйле[51].
СМКиң мәғлүмәт саралары
Дәүләт телекомпанияһы — TVN (Televisión Nacional — «Милли телевидение»), үҙ эсенә шул уҡ исемле телеканал индерә, 1969 йылда булдырылған.
Байрамдар
Чилиҙа 15 рәсми байрам көндәре ҡабул ителгән, туғыҙы дини, алтыһы — донъяуи. Бынан тыш плебисцит үткәргән көндәр, президент йә парламент һайлауҙары [52], рәсми халыҡ йәниҫәбен алыу көндәре байрам көндәре тип һанала [53][54].
| Чилиҙа ял көндәре | ||||
|---|---|---|---|---|
| Дата | Атамаһы | Үҙенсәлекле атамаһы | Характер | Иҫкәрмәләр |
| 1 ғинуар[55] | Яңы йыл | Año Nuevo | Граждандар байрамы | Мотлаҡ[56] |
| rowspan=2 colspan=1 март-апрель[к 2] | Бөйөк йома[55] | Viernes Santo | Дини | |
| Бөйөк шәмбе[55] | Sábado Santo | |||
| 1 май[57][58] | Беренсе май — Хеҙмәт байрамы | Día del Trabajo | Граждандарҙың | үткәрелергә тейешле байрамы, датаһы үҙгәрмәй[56][59] |
| 21 май[55] | Чили Хәрби-диңгеҙ флоты көнө | Día de las Glorias Navales | Граждандар байрамы | |
| 29 июнь[55][60] | Петр һәм Павел көнө | San Pedro y San Pablo | Дини | Иң яҡын ял көндәренә күсерелә, ул шишәмбе менән йома араһына тура килә[61] |
| 16 июль[62] | Кармель Алиһәһе | Día de la Virgen del Carmen | Дини | |
| 15 август[55] | Мәрйәм ананың олғашыуы | Asunción de la Virgen | Дини | |
| 18 сентябрь[55] | Тәүге хөкүмәтте хәтерләү көнө | Primera Junta Nacional de Gobierno | Гражданлыҡ байрамы | үткәрелергә тейешле байрам, дата үҙгәрмәй[56] |
| 19 сентябрь[55] | Армия көнө | Día de las Glorias del Ejército de Chile | үткәрелергә тейешле байрам, дата үҙгәрмәй[63] | |
| 12 октябрь[64][65] | Колумб көнө[61][к 3] | Descubrimiento de Dos Mundos | Гражданлыҡ байрамы | Иң яҡын ял көндәренә күсерелә, ул шишәмбе менән йома араһына тура килә[61] |
| 31 октябрь[66] | Реформация көнө | Día Nacional de las Iglesias Evangélicas y Protestantes | Дини | |
| 1 ноябрь[55] | Бөтә изгеләрҙең Соборы | Día de Todos los Santos | Дини | |
| 8 декабрь[55] | Мәрйәм ананың гонаһһыҙ аталандырылыуы | Inmaculada Concepción | Дини | |
| 25 декабрь[55] | Христос Раштыуаһы | Navidad | Дини | Үткәрелергә тейешле байрам[56] |
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Иҫкәрмәләр
- Комментарийҙар
- Чилийцы теперь вспоминают, что даже в моменты наиболее серьёзных затруднений со снабжением, вызванных действиями реакции против правительства Альенде, созданные тогда ассоциации потребителей распределяли товары первой необходимости по твердым государственным ценам, обеспечивая людям возможность жить достойно. А сейчас «свободные цены» обрекли на нищету и голод даже в прошлом довольно состоятельные семьи. Средняя семья, прежде имевшая доход, который обеспечивал ей сносную жизнь, теперь ограничивает свой рацион тарелкой бобов или фасоли в день на человека и почти исключила мясо из меню. Молочные продукты настолько повысились в цене, что многие семьи не могут их покупать, в то время как при правительстве Альенде каждый ребёнок ежедневно бесплатно получал пол-литра молока. // Марио Сильверман. Хунта на службе монополий
- Бөйөк йома һәм Бөйөк шәмбе — был Пасха йәкшәмбеһенең ике көнө, был дата йыл һайын махсус иҫәпләп сығарыла. Тәүгеһе 20 марттан 23 апрель, икенсеһе — 21 марттан 24 апрель арауығында тирбәлә.
- Называемый также «Днём Колумба».
- Сығанаҡтар
- Чили дәғүә иткән1 250 000 км² Антарктиданы иҫәпкә алмайынса.
- Human Development Report 2011 (ингл.). United Nations Development Program (2011). Дата обращения: 6 ноябрь 2011. Архивировано 2 февраль 2012 года.
- (CLP,код 152)
- Министерство иностранных дел. Декрет 346 от 1974 года Министерства иностранных дел (HTML) (4 июнь 1974). Дата обращения: 5 май 2011.
- Ministerio de Justicia. Ley 18565 de 1986 (HTML) (23 октябрь 1986). Дата обращения: 3 может 2011.
- Coleccíon de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional
- Вокруг Света | Журнал | Стручковые остряки
- Былинский К. И., Розенталь Д. Э. Литературное редактирование. — М.: Наука, 2011. — С. 123. — 400 с. — (Стилистическое наследие). — ISBN 978-5-02-037300-6.
- Педро де Сьеса де Леон. Хроника Перу. Часть Первая. www.kuprienko.info (А. Скромницкий) (24 июль 2008). Дата обращения: 12 ноябрь 2012. Архивировано 9 июль 2012 года.
- Платошкин Н. Н. Чили 1970—1973. Прерванная модернизация. 2011 с. 10
- Лисандро Отеро. Разум и сила: Чили. Три года Народного единства. М.: Прогресс. 1983. Стр. 190—192, 205—208, 210—212
- Сеймур Херш. Тайная война ЦРУ против Чили
- Report of CIA Chilean Task Force Activities (недоступная ссылка — история).
- Лаврецкий И. Р. Сальвадор Альенде. — М.: Издательство ЦК ВЛКСМ «Молодая Гвардия», 1975. (Жизнь замечательных людей) — Стр. 269
- Волков В. Ночь над Чили. 1974
- Robinson Rojas Sandford. The Murder of Allende: And the End of the Chilean Way to Socialism. Harper and Row, New York, 1975; Fitzhenry&Whiteside Ltd., Toronto, Canada, 1975. ISBN 0-06-013748-7
- Soto Óscar. El Último dia de Salvador Allende.
- Ahumada Eugeno. Chile: La memoria prohibida.
- Смерть Сальвадора Альенде признали самоубийством
- Строганов А. И. Латинская Америка в XX веке. М.: Дрофа, 2002. С. 279.
- Collier S., Sater W. F. A History of Chile, 1808—1994. Cambridge (MA): Cambridge University Press, 1996. P. 307.
- История Латинской Америки. Вторая половина XX века. М.: Наука, 2004. С. 209
- Страны мира. Краткий политико-экономический справочник. М.: Издательство политической литературы, 1975. С. 445
- Тарасов А. Н. Хватит врать о Пиночете!
- Correa Sutil S. y.o. Historia del siglo XX chileno. Santiago: Editorial Sudamericana, 2001. P. 347. ISBN 956-262-144-8
- Марта Абреу. Никто не отомстит за Серхио Чакона?
- Серхио Сорин. Секретные связи Пиночета, Франко и П-2
- Доклад президентской Комиссии по делам политзаключённых и пыткам (2004) (недоступная ссылка — история).(недоступная ссылка)
- Документ организации бывших политзаключённых о нарушениях прав человека в период диктатуры (2004)
- Пол Митчелл. Правительство Великобритании скорбит по чилийскому диктатору Пиночету
- Хью О'Шонесси. Потерянные миллионы Пиночета: британский след. The Independent, 23 августа 2009 года
- Тарасов А. Н. Верите, что можно подружиться с крокодилом? На «Скепсисе», на Saint-juste
- Тарасов А. Н. Хватит врать о Пиночете! На Saint-juste, на «Скепсисе»
- Кармен А. Р. Мифотворчество невежд // «Латинская Америка», 2007, № 1.
- История Латинской Америки. Вторая половина XX века. М.: Наука, 2004. С. 214—215
- Парагвай, Уругвай, Чили, Аргентина // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 180—181. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
- Словарь географических названий зарубежных стран / отв. редактор А. М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М.: Недра, 1986. — С. 6.
- Montañas de Chile (8 май 2019).
- Книга фактов ЦРУ 2015 йыл 6 ноябрь архивланған.
- ¿Cuál es el valor del ingreso mínimo mensual? — DT — Consultas
- salariominimo2017.de - Данный веб-сайт выставлен на продажу! - salariominimo2017 Ресурсы и информация 2019 йыл 6 декабрь архивланған.
- Nuevo reajuste del sueldo mínimo entra en vigencia el 1 de julio | Tele 13
- Ley Chile — Leyes por tema — Ingreso mínimo desde 1990 hasta 2018
- Sueldo mínimo en Chile
- ЧИЛИ : Төбәктәр һәм ҡала агломерациялары (8 май 2019).
- 5.2.6. Estructura racial (исп.). La Universidad de Chile. Дата обращения: 26 август 2007. Архивировано 16 октябрь 2007 года. 2007 йыл 16 октябрь архивланған. (Main page. Архивировано 16 сентябрь 2009 года. 2009 йыл 16 сентябрь архивланған.)
- Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI. (исп.)
- Thayer-Ojeda, Luis Orígenes de Chile: Elementos Étnicos, Apellidos, Familias (исп.) 161. Santiago de Chile: Editorial Andrés Bello (1989). Дата обращения: 3 апрель 2014.
- Chile y Latinoamérica en el siglo XX. Los inmigrantes europeos en América Latina durante el siglo XX
- Хронос
- Ministerio del Interior. Ley 18700 de 1988 (HTML) (6 может 1988). Дата обращения: 12 апрель 2011. Архивировано из оригинала 18 сентябрь 2017 года.
- Ministerio de Economía. Ley 17374 de 1970 (HTML) (10 декабрь 1970). Дата обращения: 12 апрель 2011.
- Ministerio de Economía, Fomento y Reconstrucción. Ley 19790 de 2002 (HTML) (1 февраль 2002). Дата обращения: 12 декабрь 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 2977 de 1915 (HTML) (1 февраль 1915). Дата обращения: 9 март 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 19973 de 2004 (HTML) (10 сентябрь 2004). Дата обращения: 10 апрель 2011.
- Ministerio de Bienestar Social. Decreto con fuerza de ley 178 de 1931 del Ministerio de Bienestar Social (HTML) (28 может 1931). — «Título IV - Art. 322. Se declara feriado el 1.º de mayo de cada año, día de la fiesta del trabajo». Дата обращения: 9 март 2011.
- Ministerio del Trabajo y Previsión Social. Decreto con fuerza de ley 1 de 2003 del Ministerio del Trabajo y Previsión Social - Código del trabajo (HTML) (16 ғинуар 2003). Дата обращения: 12 апрель 2011. Архивировано из оригинала 11 сентябрь 2016 года.
- Ministerio del Trabajo y Previsión Social. Ley 20215 de 2007 (HTML) (14 сентябрь 2007). Дата обращения: 1 сентябрь 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 18432 de 1985 (HTML) (17 сентябрь 1985). Дата обращения: 12 апрель 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 19668 de 2000 (HTML) (10 март 2000). Дата обращения: 9 март 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 20148 de 2007 (HTML) (6 ғинуар 2007). Дата обращения: 9 март 2011.
- Ministerio del Trabajo y Previsión Social. Ley 20629 de 2012 (HTML) (14 сентябрь 2012). Дата обращения: 16 сентябрь 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 3810 de 1921 (HTML) (24 ноябрь 1921). Дата обращения: 9 март 2011.
- Ministerio del Interior. Decreto ley 687 de 1974 (HTML) (10 октябрь 1974). Дата обращения: 14 август 2011.
- Ministerio del Interior. Ley 20299 de 2008 (HTML) (11 октябрь 2008). Дата обращения: 9 март 2011.
Әҙәбиәт
- Рус телендә
- Вильегас С. Стадион в Сантьяго. Преступления чилийской военной хунты. М.: Прогресс, 1976.
- Зорина И. Н. Революция или реформа в Латинской Америке. Критика реформизма чилийской христианской демократии. М.: Наука, 1971.
- Лабарка Годдард Э. Чили, раскалённое докрасна. М.: Прогресс, 1973.
- Отеро Л. Разум и сила: Чили. Три года Народного единства. М.: Прогресс, 1983.
- Очерки истории Чили. М.: Наука, 1967.
- Трагедия Чили. Материалы и документы. М.: Издательство политической литературы; Издательство Агентства печати Новости, 1974.
- Чили: боль и борьба. М.: Правда, 1974.
- Чили. Политика. Экономика. Культура. М.: Наука, 1965.
- Испан телендә
- Adler Lomnitz L., Melnick A. Neoliberalismo y clase media: el caso de los profesores de Chile. Santiago: DIBAM, 1998. ISBN 956-244-074-5
- Cademartori J. Chile: el módelo neoliberal. Santiago:Chile-América CESOC, 2001.
- Correa Sutil S. y.o. Historia del siglo XX chileno. Santiago: Sudamericana, 2001. ISBN 956-262-144-8
- Fuentes M. Memorias secretas de Patria y Libertad y algunas confesiones sobre la Guerra Fría en Chile. Santiago: Grijalbo, 1999. ISBN 956-258-094-6
- González Pino M., Fontaine Talavera A. Los mil dias de Allende. Vol. 1. Santiago: Centro de Estudios Publicos, 1998. ISBN 956-7015-23-6
- Rojas A. Salvador Allende. Una época en blanco y negro. Buenos Aires: Aguilar, 1998. ISBN 950-511-386-2
- Uribe A. Intervención norteamericana en Chile: dos textos claves. Santiago: Sudamericana, 2001. ISBN 956-262-123-5
- Инглиз телендә
- Dinges, J. The Condor Years: How Pinochet and His Allies Brought Terrorism to Three Continents. New York and London: New Press, 2004.
- Schneider, C. L. Shantytown Protest in Pinochet’s Chile. Philadelphia: Temple University Press, 1995.
- The Pinochet Case: Origins, Progress and Implications. London: Institute of Latin American Studies, 2003.
Һылтанмалар
- Сайт парламента 2020 йыл 29 март архивланған.
- Сайт посольства РФ в Чили
- Чили Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
Викисклад: Атлас: Чили 
- Информационно-познавательный сайт о Чили
- Портал русскоязычного сообщества в Чили 2011 йыл 22 ғинуар архивланған.
- Точное время в Чили
Ҡалып:Чили в темах Ҡалып:Южная Америка Ҡалып:ОАГ Ҡалып:CSN Ҡалып:Меркосур