Физиократия
Физиокра́тия (франц. physiocrates, бор. грек. φύσις — тәбиғәт һәм κράτος — көс, власть, хакимлыҡ, «тәбиғәт хакимлығы») — XVIII быуаттағы Франция экономистары мәктәбе, уға 1750 йыл тирәһендә Франсуа Кенэ нигеҙ һала.
| Физиократия | |
 | |
 Физиократия Викимилектә |
«Физиократия» төшөнсәһе тик XIX быуатта ғына барлыҡҡа килә; Кенэ менән уның уҡыусыларын «экономистар» тип , ә уларҙың тәғлимәтен — «политэкономия» тип йөрөткәндәр[1]. «Физиократия» тигән атаманы тәүге булып Кенэның хеҙмәттәрен нәшер иткән Дюпон де Немур ҡуллана, сөнки был мәктәп берҙән-бер производство (етештереү) факторы тип ерҙе, тәбиғәтте иҫәпләй. Икенсе яҡлап ҡарағанда, улар йәмғиәттең хужалыҡ тормошонда «тәбиғи тәртип» (ordre naturel) яҡлы була. Был фекер XVIII быуат философияһындағы тәбиғи хоҡуҡ йәки тәбиғи закон төшөнсәләренә яҡын була.
Франсуа Кенэның икмәккә хаҡ мәсьәләһе һәм һалымға бағышланған хеҙмәтен Д. Дидроның «Энциклопедияһында» баҫтырып сығаралар.К. Маркс фекеренсә, Кенэ һәм башҡа физиократтарҙың иң ҙур ҡаҙанышы шунда- «… улар буржуазия ҡараштарынан сығып, капиталға анализ бирә. Был ҡаҙаныш уларҙы ысын мәғәнәһендә хәҙерге заман политэкономияһы аталары итә»[2].
Төп фекерҙәре
Физиократтар тәбиғи тәртип ирекле ғәмәлдә булғанда кешеләр араһындағы иҡтисади мөнәсәбәттәр ниндәй булырға тейеш һәм был мөнәсәбәттәрҙең принциптары нисек буласаҡ тигән мәсьәлә өҫтөндә эшләй.
А. Смиттан бер аҙ алдараҡ физиократтар тик тәбиғи закондар ирекле ғәмәлдә булғанда ғына дөйөм бәхет урынлашасаҡ тигән фекерҙе әйтә. Шуға күрә улар тәбиғи закондың йәшәүенә ҡаршылыҡ тыуҙырған иҫке закондар һәм учреждениеларҙы бөтөрөүҙе, дәүләттең иҡтисади мөнәсәбәттәргә ҡыҫылмауын талап итә. Был теләк физиократтар менән классик экономистарҙы берләштерә. Ике осраҡ та — сауҙа менән эшкәртеү сәнәғәтен генә ҡурсып торған меркантилизмға (француз варианты) ҡаршы сығыш; Тик физиократтар, Смит теорияһынан айырмалы, был мәсьләне бер яҡлы ғына итеп ҡарай.
Физиократтар сауҙа менән ауыл хужалығындағы эшкәртеү сәнәғәтен ауыл хужалығына ҡапма-ҡаршы ҡуя, улар ауыл хужалығын саф табыш биреүсе берҙән-бер етештереүсе эшмәкәрлек тип ҡарай. Уларҙың теорияһы буйынса ер (тупраҡ, тәбиғәт көстәре) табыш бирә торған берҙән-бер производство факторы,ә А.Смит улар янына тағы ике факторҙы:хеҙмәт һәм капиталды ҡуя. Был политэкономияла иң мөһим роль уйнаған төшөнсәләр.
«Физиократия» ике төрлө мәғәнәлә ҡулланыла, тар мәғәнәлә— иҡтисади доктрина,һирәгерәк киңерәк мәғәнәлә —тотош бер ижтимағи теория (ижтимағи һәм сәйәси һөҙөмтәләр менән). Физиократтарға ҡараштарҙың тәүгеһе (тар мәғәнәлә) башҡа илдәрҙә таралған, ә икенсеһе —Францияла. Сәйәси ҡараштары арҡаһында физиократтар Франциялағы мәғрифәтле абсолютизм осороноң иң күренекле эшмәкәрҙәре менән бер рәткә ҡуйыла.
Иҫкәрмәләр
- Physiocrat. Encyclopaedia Britannica 2005; Kaplan S. Bread, Politics and Political Economy in the reign of Louis XV. Hague, 1976, Vol. I, pp. 113—148
- Маркс К. и Энгельс Ф., Соч., 2 изд., т. 26, ч.1, с. 12.
Әҙәбиәт
- Блауг М. Физиократия // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 21-27. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4.
- Гейсман А. «О сущности физиократического учения и о его значении в истории политической экономии» (1849);
- Кареев Н. И., Милюков П. Н. Физиократы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Кенэ Ф., Тюрго А. Р. Ж., Дюпон де Немур П. С. Физиократы. Избранные экономические произведения — М.: Эксмо, 2008.
- Подолинский С. А. Труд человека и его отношение к распределению энергии 2012 йыл 10 май архивланған. М.: Белые Альвы, 2005, ISBN 5-7619-0194-3
- Смит А. «Богатство народов» (кн. IV, гл. 9);
- Физиократы / М. Г. Покидченко // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Физиократы / Семенкова Т. Г. // Ульяновск — Франкфорт. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 27).
- Черковец В. Н. Первая экономическая система буржуазной политической экономии (физиократизм) // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 471-478. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.
- Энгельс Ф. «Анти-Дюринг» (отдел 2, гл. X, содержащая оценку Марксом «Экономической таблицы» Кенэ).