Төркөстан автономияһы

Төркөстан автономияһы (рәсми атамаһы: Turkiston muxtoriyati, әҙәбиәтә шулай уҡ Коканд автономияһы булараҡ билдәле) — 1917 йылдың 28 ноябренән алып 1918 йылдың 22 февраленә тиклемге хәҙерге Үзбәкстан, Ҡаҙағстан һәм Ҡырғыҙстан территорияларында ғәмәлдә булған үҙаллы территориаль берәмек. Ул ваҡытта был территориялар Рәсәй империяһының Төркөстан генерал-губернаторлығына ҡараған, Ете Һыу, Һырдаръя һәм Фәрғәнә өлкәләрен үҙ эсенә алған.

Төркөстан автономияһы
Флаг
Нигеҙләү датаһы 28 ноябрь 1917
Рәсми тел Үзбәк теле, Ҡаҙаҡ теле һәм Ҡырғыҙ теле
Гимн Гимн Туркестанской автономии[d]
Донъя ҡитғаһы Азия
Административ үҙәк Коканд
Идара итеү формаһы ҡатнаш республика[d]
Ҡулланылған тел Үзбәк теле, Ҡаҙаҡ теле, таджикский язык[d] һәм урыҫ теле
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 22 февраль 1918
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине Сөнниҙәр

Тарихы

Февраль революцияһынан һуң Урта Азияла төп мосолман халҡының мәнфәғәттәрен сағылдырған ижтимағи-сәйәси ойошмалар барлыҡҡа килә. Бындай ойошмаларҙың тәүгеһе «Шура-и-Ислам» (Ислам советы) ойошмаһы була, ул 1917 йылдың мартында йәдитселек либераль һәм демократик хәрәкәте мөхитендә ойошторола. Һуңғараҡ унан «Шуро-и-Үлема» (руханиҙар советы) айырылып сыға, уны ислам традиционалистарының ҡәҙимселек хәрәкәте ойоштора. 1917 йылдың йәйендәге беренсе һайлауҙарҙа ҡәҙимселәр йәдитселәрҙән алға сыға. 1917 йылдың мартында «Мосолман эшселәре союзы», ойошторола, ул Төркөстанда Совет власы өсөн хәл иткес роль уйнай. Шулай уҡ мосолмандар төркөмдәре — меньшевиктар һәм эсерҙәр, һуңғараҡ большевиктар һәм һул эсерҙар партияларында ла булдырыла.

1917 йылдың 15 ноябрендә Ташкентта Төркөстан крайы III «Бөтә Төркөстан мосолмандар Ҡоролтайы» асыла, ул «Шуро-и-Улема» етәкселегендә үтә. Ошо уҡ ҡалала параллель рәүештә III «Төркөстан крайының Советтар съезы» үткәрелә. "Бөтә Төркөстан мосолмандар Ҡоролтайы"на һул һәм социалистик мосолман ойошмалар вәкилдәре саҡырыла, шул уҡ ваҡытта «Шуро-и-Исламия» вәкилдәре ҡоролтай эшендә ҡатнашмай, был, үҙ сиратында, традиционалистар һәи либералдар араһында тарҡалышты барлыҡҡа килтерә. Конференцияла III «Төркөстан крайының Советтар съезы» делегаттарына коалицион хөкүмәтен төҙөү буйынса мөрәжәғәт итәләр Әммә был тәҡдим һуң эсерҙар һәм большевиктар тарафынан кире ҡағыла, сөнки уның етәкселегендә шовинистик позицияларҙа торған «ҡарт коммунистар» мөһим роль уйнай. Шулай итеп, «Төркөстан халыҡ комиссарҙары советы» (СНК) составына аҫаба милләт вәкилдәре эләкмәй. Был ҡарар большевиктар партияһының Үҙәк комитеты тарафынан тәнҡитләнә һәм СНК составына ерле халыҡтарҙың вәкилдәрен индереү талап ителә.

2 ноябрҙә Ташкентта III «Край дөйөм мосолман съезы» асыла, әлеге съезда милли автономиялы хөкүмәттәрен булдырыу ынтылыш яһала. Әммә әлеге ҡарар Советтар идеяһын яҡлаған һул мосолман вәкилдәре яғынан ризаһыҙлыҡ тыуҙыра.

Ташкентта Халыҡ комиссарҙары советын булдырыуға яуап итеп, 1917 йылдың 26 ноябрҙә Кокандта «Шура-и-Исламия» етәкселеге аҫтында IV "Бөтә Төркөстан мосолман ҡоролтайы саҡырыла. Съезда 200-гә яҡынса делегат ҡатнаша. Ҡоролтайҙың икенсе көнөндә Төркөстан Рәсәйфедератив демократик республикаһы менән берлектә "территориаль яҡтан автономиялы итеп иғлан ителә. Ҡоролтайҙа шулай уҡ «Туркистон мухториати» (Төркөстан автономияһы) исемле яңы территооиаль берәмек булдырыла. Шул уҡ автономияла власть органдары һайлана. 54 кешенән торған «Ваҡытлыса Халыҡ советы» һайланған һәм закондар сығарыусы органы булырға тейеш була, ә 12 кешенән торған Ваҡытлыса хөкүмәт — башҡарма органы.

Төркөстан автономияһы хөкүмәте ғинуар айында 1918 йылдың 20 мартында дөйөм, тура, тигеҙ һәм йәшерен тауыш биреү нигеҙендә үҙенең парламентын саҡырыу ниәте тураһында иғлан итә. Парламентта өстән ике өлөш урын мосолман депуттаттарына бирелә, ә өстән бер өлөшө — мосолман булмаған халыҡтар вәкилдәренә. Бындай парламен, һис шикһеҙ, бөтә Төркөстан халҡын берләштерер һәм Төркөстанды демократиялаштырыуға булышлыҡ итер ине. Шул уҡ ваҡытта Ташкентта Төркөстан Совет Республикаһы хөкүмәтендә 14 ағзанан ерле халыҡвәкиле булмай. Төркөстан Республикаһы совнаркомы рәйесе Федор Колесов, мосолмандарҙы юғары власть органдарына үткәрергә ярамай, сөнки урындағы халыҡтың беҙгә ҡарата мөнәсәбәте әле асыҡланмаған, тип белдерә[1].

Баҫма органдар

Автономия гәзиттәренең береһе — «Эл байроги» баҫма органы, мөхәррире — Ашурали Захири.

Ваҡытлы хөкүмәттең тәүге составы

Төркөстан автономияһы Ваҡытлы хөкүмәтенең тәүге составы:

  • Мөхәмәтжан Тынышпаев — министр-рәйес, эске эштәр министры. Милләте буйынса ҡаҙаҡ.
  • Шаһ-ислам (Ислам) Шаһиәхмәтов — министр-рәйесе урынбаҫары. Милләте буйынса татар.
  • Мостафа Чокаев (Мостафа Шоҡай) — тышҡы мөнәсәбәттәр бүлеге идарасыһы. Милләте — ҡаҙаҡ.
  • Маһди Чанышев — хөкүмәттең хәрби советы рәйесе Милләте буйынса татар.
  • У. Асадуллаходжаев — йәмәғәт хәүефһеҙлеге һәм халыҡ милицияһы бүлеге идарасыһы. Милләте буйынса үзбәк.
  • Хидаят-бәк Юргули-Ағаев — ер төҙөлөшө һыу менән файҙаланыу министры. Милләте буйынса үзбәк.
  • Абиджан Мәхмүтов — аҙыҡ-түлек министры. Милләте буйынса үзбәк.
  • Абдурахман-бәк Уразаев — эске эштәр министры урынбаҫары. Милләте буйынса ҡаҙаҡ.
  • Соломон Герцфельд — финанс министры. Милләте-йәһүд.
  • Кичик Эргаш — өйәҙ милиция начальнигы.

Үҙ-ара аңлашмаусанлыҡтар арҡаһында Танышпаев вазифаһынан киткәндән һуң Мостафа Шокай хөкүмәт рәйесе булып китә. Ул инеш һүҙендә үҙ ҡарашын белдереп, Төркөстан автономияһын буласаҡ Рәсәй Федерацияһында күрергә теләүен әйтә, сөнки Рәсәй көслө, Советтар сәйәсәтен хупламаһа ла, большевиктарҙың емергес көсөнә ышанам, тип белдерә[2].

Эске фекер айырымлыҡтары һәм сәйәси кризис

төркөстан автономия барлыҡа килгәндән алып уның төп проблемаһы булып уны булдырыуҙа ҡатнашҡан сәйәси төркөмдәр араһындағы еңеп сыҡҡыһыҙ килешмәүсәнлектәр тора. Иң тәүге нәүбәттә, йәдитселәр һәм ҡәҙимселәр. араһында. Ҡәҙимселәрҙе хөкүмәттә Кичик Эргаш етәкләй. Ҡәҙимселәрҙең көсәйеүе 1917 йылдың декабрендә хөкүмәт рәйесе М. Тынышпаевты вазифаһынан китергә мәжбүр итә. Уны , Мостафа Чокаев у алмашта. 1917 йылдың көҙөндә сәйәси көрсөк шарттарында тышҡы сәйәсәт, Советтарға һәм артабанғы социаль-сәйәси үҙгәртеп ҡороуҙар буйынса берҙәм ҡараш булмай. Хөкүмәт урындағы халыҡты үҙ яғынаауҙарырға тырыша, әммә һөҙөмтәһен. «Шуро-и-Улема» ойошмаһының етәкселәре автономия хөкүмәте составына инеүҙән баш тартыуы тағы ла хәлде ҡатмарлаштыра. 1918 йылдың 18 февралендә «Шуро-и-Улема» төркөмө Мостафа Чокаев етәкселегендәге хөкүмәтте ҡолата һәм етәкселекте Кичик эргашҡа тапшыра[3].

Төркөстан автономияһын ҡыйратыу

1918 йылдың ғинуарында Шокай Советтар власын таныруҙан баш тарта. Төркөстан Республикаһын бөтөрөү маҡсатында Мәскәүҙән ТашкентҡаКонстантин осипов командалығы аҫтында ғәскәрҙәр һәм артиллерия менән 11 эшелон килә, уларҙы Клнстантин осипов етәклй.

Шулай итеп, Төркөстан автономияһы большевиктар һәм дашнактар тарафынан, булдырғандаһ һуң өс ай үткәс, юҡҡа сығарыла. Уны Совет төркөстаны алмаштыра.

Мостафа Шокай башта- Ташкентҡа, аҙаҡ Аҡтүбә аша Урал далаларында «Алаш-Урҙа» хөкүмәте ағзаларына ҡушыла һәм яңынан сәйәси көрәштә ҡатнаша башлай. әйәси көрәш һәм яңынан керегеҙ.

Рәйестәре

Кокандта Төркөстан автономияһы (28.11.1917 — 22.02.1918)

  • Тынышпаев Мөхәмәтжан (хөкүмәт рәйесе — 28.11 12.12.1917)*
  • Мостафа Чокаев (Чокай-оглы) (хөкүмәт рәйесе- 12.12.1917 — 19.02.1918).
  • Эргаш (Иргаш)-ҡорбашы (милиция начальнигы 28.11.1917 — 22.02.1918, диктатор — 19.02.1918 — 22.02.1918)*[4]

Төркөстан автономияһы үзббәк тхыядарын сағылдырған һәм Урта Азияла тәүге демократик күп милләтле дәүләт төҙөргә ынтылған.арихнамәһендә

Хәҙерге үзбәк тарихнамәһендә Төркөстан автономияһы айырым урын биләй. Автномияның булдырыуы Февраль революцияһынан һуң барлыҡҡа килгән Февраль революцияһынан һуң барлыҡҡа килгән «Шуро-и-Ислам» ижтимағи-сәйәси йәдит ойошмаһы менән бәйләйҙәр. Үзбәк тарихсылары фекеренсә, әлеге ойошма Төркөстан крайындағы ерле халыҡты. хыялдарын тормошҡа ашырырға һәм Урта Азияла «Коканд автономияһы» исеме аҫтында билдәле тәүге демократик күп милләтле дәүләт төҙөргә ынтылған.

Иҫкәрмәләр
  1. Неизвестная трагедия. Дашнаки сыграли решающую роль в уничтожении Туркестанской автономии. Дата обращения: 7 сентябрь 2010. Архивировано 25 март 2010 года. 2010 йыл 25 март архивланған.
  2. Туркестанская автономия . Создание и разгром. Сборник статей.
  3. Усманов К., Садиков М. История Узбекистана (1917—1991 годы): Учебник для учащихся 1 курса академ. лицеев и проф. колледжей. — Т.: «Sharq», 2011.- 224 с. ISBN 978-9943-00-026-1
  4. Правители Мира. В. Эрлихман. 2009.

Әҙәбиәт
  • Туркистон мухториять — Национальная энциклопедия Узбекистана (үзбәк.). — Ташкентта, 2000—2005.
  • Сәфәр Колониаль Йыл революцияһы. (Төркөстан Тәжрибә). Мәскәү, Госиздат, 1921.
  • Рыскул Турар. «Төркөстан һәм ерле халҡы революция», Ташкентта, 1925 (башлығы «Тип дашнактары фергана эшләп килгән»).
  • Park Turkestan in A Bolshevism, 1917—1927. — New York, 1957.
  • Rakovska-Т Harmstone Islam nationalism and: Soviet Rule under Kazakhstan and Central Asia // Asian Survey Central. — Oxford. 1983.
  • Mustafa Chokay. «In The Movement Turkestan Basmachi», «The Asiatic Review», vol.Сеулда xxiv, 1928.
  • С Агзамходжаев Мухториять Туркистон. — Ташкентта: ФАН, 1996.
  • М. Чокай «Төркөстан совет власы аҫтында булған (пролетариат диктатураһы характеристика)», Алматы, журн. «Киңлек», 1992, № 9-10.
  • Чокаев М. «урта азияла милли хәрәкәт». В кн.: «Рәсәйҙәге граждандар һуғышы: тарихи ваҡиғалар, фекер, баһа». М. 2002.
  • Асанов к. б, 1917 йылда Төркөстан Ким е. с. Алматы, 2009.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.