Мәрмәр диңгеҙе
Мәрмәр диңгеҙе (төр. Marmara Denizi, мәрмәр табылған Мармара утрауы исеменән; боронғо грек телендң Προποντίς, Пропонтида, диңгеҙ башланған урын) — Төркиәнең Кесе Азия һәм Европа өлөшөндә урынлашҡан Атлантик океан диңгеҙе. Төньяҡ-көнсығышы Босфор боғаҙы аша Ҡара диңгеҙ менән тоташа. Көньяҡ-көнбайышта Дарданелдар боғаҙы аша Эгей диңгеҙе менән тоташа. Диңгеҙ киң йүнәлештә һуҙыла; уның оҙонлоғо 280 км, иң зур киңлеге-80 км, майҙаны 11 472 км². Уртаса һыу күләме — 4 мең км³, тәрәнлеге — 1355 метрға тиклем.
| Мәрмәр диңгеҙе | |
|---|---|
 | |
| Координаты: пропущена долгота | |
| Майҙаны | 11 472 км² |
| Күләме | 4000 км³ |
| Иң ҙур тәрәнлек | 1355 м |
 Мәрмәр диңгеҙе картаһы | |
 Мәрмәр диңгеҙе Викимилектә | |
Тарихы
Мәрмәр диңгеҙенең барлыҡҡа килеүен ер ҡабығының ҙур ярыҡтары менән бәйләйҙәр, улар Евразия һәм Африка материктарын айыра. Диңгеҙ ярҙарының беренсе тасуирламаһын 1845—1848 йылдарҙа рус флотының капитан-лейтенанты М.П.Манганари башҡара. XIX быуат аҙағында рус ғалимдары С. О. Макаров һәм һәм Б. Шпиндлер Мәрмәр диңгеҙенең гидрологик һәм биологик тикшеренеүҙәрен үткәрә (уның етәкселегендә 1890—1891 йылдарҙа Рус география йәмғиәтенең һәм Император фәндәр академияһы кәрәк-яраҡ менән тәьмин иткән экспедиция башҡарыла).
Географияһы
Ярҙары башлыса таулы, көньяҡта һәм көнсығышта ныҡ бүлгеләнгән (Измит, Гемлик ҡултыҡтары һ.б.). Иң эре утрауҙары — Мармара, Принцев, төньяҡ ярҙары буйында һыу аҫты рифтары. Диңгеҙгә ҙур булмаған Граник һәм Сусурлук йылғалары ҡоя (барыһы ла тиерлек — Азия ярынан). Төркиә 2023 йылға Босфор боғаҙынан көнбайышҡа табан 45 км алыҫлыҡта Мәрмәр һәм Ҡара диңгеҙҙәрен тоташтырыусы 150 м киңлектәге Истанбул суднолар йөрөшле каналын төҙөргә планлаштыра[1]. Уның буйынса нефть ташыусы танкерҙарҙың күп өлөшө уҙасаҡ тип планлаштырыла[2]. «Истанбул» каналы Мәрмәр һәм Ҡара диңгеҙҙәрен Кючюк-Чекмедже күле аща тоташтырасаҡ[3]
Гидрология
Диңгеҙ туңмай. Һыу өҫтө температураһы ҡышын 9 °C, йәйен 29 °C тиклем. Диңгеҙ гидрологияһы өсөн боғаҙҙар аша Ҡара һәм Эгей диңгеҙҙәренең һыуы менән алмашыныу хас. Йөҙлөгөндә тоҙлолоғо 26 ‰ тиклем, был Ҡара диңгеҙгә ҡарағанда күпкә юғарыраҡ, әммә океандарға ҡарағанда байтаҡҡа әҙерәк. Шул ук ваҡытта һыу төбөндәге тоҙлолоғо күпкә юғарырак — 38 ‰ тиклем, Урта диңгеҙ һыуы менән сағыштырырға була.
Флора һәм фаунаһы
Мәрмәр дигеҙенең флораһы һәм фаунаһы Урта диңгеҙенең төр составына оҡшаш[4].
Хужалыҡ өсөн файҙаланыу
Балыҡсылыҡ (скумбрия) үҫешкән. Мәрмәр диңгеҙе аша Ҡара диңгеҙҙән Урта диңгеҙгә мөһим судно юлдары үтә. 1999 йылдың декабрендә Мәрмәр диңгеҙендә шторм ваҡытында Рәсәйҙең «Волгонефть-248» танкеры бата, шуның һөҙөмтәһендә диңгеҙгә байтаҡ нефть продукттары аға[5]. Яр буйҙарында бик борондан халыҡ тығыҙ ултырған; төньяҡ-көнсығышта, Босфор боғаҙы янында Истанбул ҡалаһы урынлашҡан. Яр буйҙарында — күп һанлы курорттар (Эрдек, Муданья һ.б.).
Галерея
- Йыһандан Мәрмәр диңгеҙе (STS-40, 1991). Диңгеҙ — был яҡты һыу ятҡылығы.
Астронавтың был фотоһүрәтендә Измит ҡултығының аҙағында Мәрмәр диңгеҙенең төньяҡ һәм көнсығыш ярҙары буйында Измиттың баш ҡала өлкәһе сағылған..JPG.webp)
Мәрмәр диңгеҙе
Босфорға һауанан күренеш, көньяҡ осо һәм артҡы планда Истанбул
Истанбулдан Мәрмәр диңгеҙенә күренеш (Кумкапы)![Мәрмәр диңгеҙе Яссыадаға[en] яҡыная](../I/Yassiada_1.jpg.webp)
Мәрмәр диңгеҙе Яссыадаға яҡыная.jpg.webp)
Ешилькёйҙан Мәрмәр диңгеҙенә күренеш
Кадыкёйҙан Мәрмәр диңгеҙенә күренеш
- Канал «Стамбул»: Турки обходят Россию с фланга. svpressa.ru. Дата обращения: 14 апреля 2020
- По каналу «Стамбул» будут перевозить нефть. restproperty.ru. Дата обращения: 14 апреля 2020.
- Остров Стамбул. Новый Босфор — национальный проект Эрдогана для «новой Турции». www.novayagazeta.ru. Дата обращения: 14 апреля 2020.
- Мраморное море // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- В Мраморном море затонул танкер «Волгонефть 248», в результате чего произошел разлив нефтепродуктов. / Турция : Природа / Travel.Ru. www.travel.ru. Дата обращения: 14 апрель 2020.