Бишҡурай (Илеш районы)
Бишҡурай (рус. Бишкураево) — Башҡортостандың Илеш районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 433 кеше[3]. Почта индексы — 452268, ОКАТО коды — 80230816001.
| Бишҡурай | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ үҙәге | Бишҡурай ауыл Советы (Илеш районы)[1] |
| Административ-территориаль берәмек | Бишҡурай ауыл Советы (Илеш районы) |
| Халыҡ һаны | 433 кеше (2010)[2] |
| Почта индексы | 452268 |
Топонимикаһы
- 1751 йылдан алып Бишҡураз исеме менән билдәле булған. Атамаһы беренсе төпләнеүселәр ауылға нигеҙ һалыу хөрмәтенә 5 әтәс (фарсы-иран телендә ҡураза - әтәс) салыуы тураһындағы риүәйәткә бәйле. 1858 йыл һәм 1865 йылдар араһында ауылдан Кесе Бишҡураз ауылы бүленеп сыҡҡан. Шул йылдарҙа Оло Бишҡураз тип тә аталып йөрөгән. Һуңыраҡ, күрәһең, аңлашылмаған Бишҡураз атамаһы үтә лә таныш Бишҡурай һәм Кесе Бишҡурай исеменә әйләнеп киткән.
Тарихы
Ауылға нигеҙҙе, күрәһең, Ҡырғыҙ улусы башҡорттары һалған. XVIII быуатҡа ҡараған документтарҙың береһендә "Бикҡураз ауылы (шулай уҡ Ҡырғыҙ ауылы)" тигән юлдар бар. Тораҡ пункты Йәлдәк улусының Сырым түбәһенә` ҡарай. Унда йәшәгән аҫаба башҡорттар 1751 йылда шул уҡ улустың башҡа аҫабалары менән бергә Костоватый тип йөрөтөлгән һыу ятҡылығын балыҡ тотоу өсөн урыҫ крәҫтиәндәренә ҡуртымға биреүҙә ҡатнаша. Ер хужалары араһында йөҙ башы Килмәт Нурмешев һәм рядовой аҫаба Санъяп Мөслимов һөйләшеүҙәр алып барыуҙа бик әүҙемлек күрһәтә. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: Килмәттең улы Баязит Килмәтов аҙаҡ Йәлдәк улусы старшинаһы булып китә[4].
Тағы ла бер документтан өҙөк: "1780 йылда Бишҡурай ауылы кешеләре йөҙ башы Иблеәмин Йәҙегәров, рядовой аҫаба башҡорттар Алаҡай Солтанбәков, Бәхтийәр Араптанов, Әбиш Мөслимов. Бикҡол Аташев, Моҡай Исаев, Йәҙегәр Әббелев, Шәриф Йәҙегәров һәм старшина Баязит Килмәтов Өфө сауҙагәре А. М. Подьячевтан 2 айҙан һуң ҡайтарып биреү шарты менән бурысҡа 50 һум аҡса, "төрлө тауар" (100 һумлыҡ) ала"[4].
1795 йылда үткәрелгән рәүиз документтарында ауылда 166 аҫаба башҡорт һәм 111 типтәр йәшәүе теркәлә. 1917 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәлендә тораҡ пунктында 1140 башҡорт һәм 506 типтәр йәшәй. Ә 1920 йылда ауыл кешеләренең бөтәһе лә (1 666 кеше) үҙҙәрен башҡорт милләтенән тип яҙҙыра. Ауылда 1762 йылда яһаҡ татарҙары ла йәшәгән була, уларҙың һәм типтәрҙәрҙең ҡасан килеп төпләнеүе тураһында бер мәғлүмәт тә бирелмәй. Бер документта: "Ер биләмәләрен типтәрҙәр аҫаба башҡорттарҙың рөхсәте нигеҙендә файҙалана" тигәне юлдар бар. 1870 йылда типтәрҙәр башҡорттар тип иҫәпкә алынған булырға тейеш[4].
1858 һәм 1870 йылдар арауығында Бәләкәй Бишҡурай ауылы хасил була. Әммә 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу документтарында тораҡ пункттары 1-се һәм 2-се Бишҡурай тип билдәләнһә лә халыҡ һаны бер ауыл булараҡ иҫәпләнелә. 1925 йылда Бәләкәй Бишҡурайҙа 85 хужалыҡ була. Бишҡурай ауылында йорт старшинаһы Ғайнан Баязитов (1764 — 1811) йәшәй. Уның улы Мөхөмөтйан Ғайнанов урядник вазифаһында 1830 — 1831 йылдарҙа 7-се башҡорт полкы менән Могилев ҡалаһында хәрби хеҙмәттә була, әсиргә төшкән поляк баш күтәреүселәрен оҙатып бара. Ғайнандың башҡа балалары: Әбделвәхит, Әбдрәшит, Әбделлатиф, Әбделкәрим, Мөхәмәтғәли, Әхмәтйән.
Халыҡ һаны
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 1142 | 524 | 618 | 45,9 | 54,1 |
| 1959 йыл 15 ғинуар | 780 | 355 | 425 | 45,5 | 54,5 |
| 1970 йыл 15 ғинуар | 717 | 323 | 394 | 45,0 | 55,0 |
| 1979 йыл 17 ғинуар | 646 | 286 | 360 | 44,3 | 55,7 |
| 1989 йыл 12 ғинуар | 543 | 247 | 296 | 45,5 | 54,5 |
| 2002 йыл 9 октябрь | 469 | 218 | 251 | 46,5 | 53,5 |
| 2010 йыл 14 октябрь | 433 | 224 | 209 | 51,7 | 48,3 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Географик урыны
- Район үҙәгенә тиклем (Үрге Йәркәй): 26 км
- Яҡындағы тимер юл станцияһы (Бүздәк): 104 км
Билдәле шәхестәре
- Рәшит Фазлый (Фазлыев Рәшит Әхмәт улы; 7.12.1930), яҙыусы һәм шағир, 2004 йылдан Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзаһы.
Иҫкәрмәләр
- ОКТМО (урыҫ)
- https://www.webcitation.org/6Rxi3K6iw?url=http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%BF%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81
- Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Коллектив авторов. 13-ch--ufa-2015/page/100 История башкирских родов. Ельдяк. / Хамидуллин С. И.. — Уфа: Китап, 2015. — Т. 13. — С. 100. — 600 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-85051-605-5.
Әҙәбиәт
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 6 декабрь 2020)
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2015. — 600 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 6 декабрь 2020)
- Коллектив авторов. История башкирских родов. Ельдяк. / Хамидуллин С. И.. — Уфа: Китап, 2015. — Т. 13. — С. 100. — 600 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-85051-605-5.
Һылтанмалар
- Әсфәндиәров Ә. З. Бишҡурай (Илеш районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
.png.webp)
.png.webp)
- Бишкураево на портале «Генеалогия и Архивы» (рус.) (Тикшерелеү көнө: 6 декабрь 2020)